Қазақша Ашық сабақ: География | Жанартаулар. Ыстық бұлақтар. Гейзерлер.

Пән аты: География
Сабақтың тақырыбы: Жанартаулар. Ыстық бұлақтар. Гейзерлер.
Сабақтың мақсаты:
1.Білімділік. Оқушыларға жанартаудың пайда болуы, лава, кратер, бүйірлік кратер, жанартаудың түрлері, сөнген және сөнбеген жанартаулар, жанартау әрекеттерінің маңызы, ыстық бұлақтар мен гейзерлер туралы түсінік қалыптастыру.
2.Дамытушылық. Жанартаулардың географиялық координатасын анықтау арқылы икемділіктері мен дағдыларын әрмен қарай дамыту.
3.Тәрбиелілік. Табиғатты сүйюге баулу, экологиялық, эстетикалық тәрбие беру.
Сабақтың өтілу әдісі: Сөздік (сұрақ-жауап, баяндау, түсіндіру) көрнекілік(картадан көрсете білу, слаидтар көрсету)практикалық(географиялық координата анықтау)
Сабақтың көрнекілігі:Д|ж физикалық картасы, жанартау макеттері, слаидтаржанартау түрлері бар плакаттар суретжанартау түрлері бар плакаттар суретт
Сабақтың жоспары:
1. Ұйымдастыру бөлімі
2. Үй тапсырмасын тексеру
— Өткен сабақта «Жер қыртысының қозғалуы» туралы өткен едік, соған тоқталып өтейік.
— Жер қыртысы қозғалысына мысал келтіріңіздерші
— Қай жылдары өте күшті жер сілкінісі боды?
— Неше баллмен өлшенеді?
— Біздің еліміздің қай аймағында жер сілкіну құбылысы байқалады?
— Жер сілкінісінің құрылысына тоқталып көрейікші
Сабақтың барысы: 3. Жаңа сабақ
Сабақтың жоспары: (интерактивті тақтада жазулы тұрады)
1. Жанартаулардың пайда болуы және құрылысы
2. Сөнген және сөнбеген жанартаулар
3. Жанартауды зерттеу не үшін қажет? Жанартау әрекеттерінің маңызы.
4. Ыстық бұлақтар мен гейзерлер.(Жоспар оқулық мәтіні бойынша айтылады да, төмендегі қосымша мәлімет беріледі).
Ежелгі Рим мифологиясында Вулкан – от құдайы.
Жанартау атқылауы – күрделі, қауіпті әрі қорқынышты табиғат құбылысы. Тастар мен күлді 15-20 м кейде 45 м дейін биіктікке атқылайды
Жыл сайын 15-20 км3 – магма- литосфераға шығады, ауаға әртүрлі газдар тарайды.
Жанартау атқылауы – реттелмейтін, қауіпті, кездейсоқ жағдай.
24 тамыз 79 жылы адамзат тарихында ең күшті қорқыныш пен үрейге толы – жанартау атқылауы болды. Ол Италияда Неаполитон шығанағының жағалауында.(Везувии).
Түтін бұлттары Күн көзін басты, кенеттен жер астынан гуіл естіліп, ошақтан тас пен тозаң атқылай бастады. Басында жанартаудан шыгатын түтін мен буға ешкім көңіл бөлмеді.
Адамдар қатты абыржыды. Кейбірі ақыр заман туды деп ойлады. Қаланы түтіннен қараңғылық басты. Адамдар барынша қашты бірақ тым кеш болды. Кейбірі үйлерінде қалды- бірақ түтіннен тұншығып өлді. Аспаннан тас түсе бастады. Қала көшелерінде жанартаудың күлі басып қалды.
Тек аздаған адамдар ғана теңізге қашып құтылды.
Міне, солардың айтуы бойынша «Помпейдің соңғы күні» суреті салынды. Бұл сурет қазір Мәскеуде Трьетяков галереясында сақтаулы.
Бірнеше ғасыр өткеннен кейін адамдар-археологтар – Помпей мен Геркуланум қаласын тапты. Қалыңдығы 15 м кул басқан екен.
1006 ж Мерапи жанартауы – Ява аралы Индонезия
1669 ж Этна жанартауының атқылауы салдарынан 100 000 адам зардап шекті.
11 маусым 1783 ж Лаки жанартауы- Исландияда
1815 ж Тамбор жанартауы адамзат тарихындағы күшті жанартаулардың бірі -92 000 адам өлді.
1883 ж Кракатау 32 000 адам өлді.
Жалпы жанартау су астында да атқылап тұрады. 10-20% су асты жанартауының үлесіне тиеді.
Орташалары мен кішілерін қоспағанда 2500 ірі жанартау атқылауы болған.
Жанартауларды ұйқыға кеткен деп атаған дәлірек. Өйткені, әлі күнге дейін ешкім дәл басып айта алмайды. Толық зерттеліп болмаған.
Адамдар сөнді деп атаған жанартаулардан осы күнге дейін зардап шегуде.
Мартиника аралындағы –Монтень-Пеле жанартауының 1902 жылы қала халқы қырылып қалды.1912 ж Альяска (АҚШ) Натмай жанартауының атқылағанын ешкім көрмеген.Безыменный-Камчаткада, Исландияда – Хельгафелдь.
1980 ж 123 жылдан кейін жанартау Сент-Хеленс АҚШ (Вашингтон) жер бетіне 400 млн тонна зат шығарған.
1982 ж Мексикада ЭльЧичона 1200 жылдан кейін атқылады.
Ең қорқыныштысы –Риус жанартауы 5 ғасырдан кейін атқылады. Колумбияда биіктігі – 5398 м.
Жанартаудың пайдасы – Ыстық бұлақтар.Гейзер.
Жанартау атқылауы – кездейсоқ, қорқынышты, қауіпті және адам шығыны көп болатын табиғи құбылыс. Шаруашылыққа зиян келтіреді.
Иә, бұл тек сыртқы көрінісі ғана. Жанартау құртушы ғана емес сонымен бірге «Ұлы қалыптастырушылар» да болып табылады.
Ғалымдардың айтуы бойынша атмосфера, гидро және литосфера – миллиардтаған жылдар бойы жанартау атқылаудан қалыптасқан себебі осы қабықтарға қажетті барлық құрылымдар табылады. Осы мәліметке сүйеніп егер жанартау атқыламаса – Жер бетінде тіршілік қалыптаспаған еді деп айтуға болады.
Жанартау атқылауы – аралдарды қалыптастырады.Ява аралында ең көп адамдар тұрады тығыздығы жоғары.
1. Құнарлы топырақ
2. Химия өнеркәсібіне қажетті шикізат мол болады
3. Құрылыс материалдары
4.Рудалы пайдалы қазбалар қалыптасады.
5.Геотермальды энергия береді
6.Ыстық бұлақтар – минерал тасымалдағыш.
Жанартау атқылаған жердің топырағы құнарлы болады. Өсімдікке қажет құрылымдардың барлығы болады. Сондай-ақ ауа мен суды тезөткізетін топырақ қалыптасады. Осыдан 2 000 жыл бұрын Везувии беткейінде адамдар жүзімнен көп өнім алғандығы туралы мәліметтер сақталған. Қаншалықты қорқынышшты болғанмен қазірде Везувии бөктерінде адамдар тұрады.
Мерапидің беткейінде күріш және т.б. дақылдар көп өнім алған. Испанияда-астық, Орталық Америкада-кофе, Оңтүстік Жапонияда – табиғи агрохимиялық қызметіне пайдалану егістік жанартау лавасының алынған фосфор, калий тұздарымен байытылған.
Жанартаулы аймақтың құнарлы топырағы адамдарды өзіне еріксіз тартады.
Шығыс Африкада – натрий карбонаты-сода. (содовое озеро).
Сонымен бірге химия өнеркәсібіне қажетті –күкірт, нашатыр, құрылыс материалдары. Пемзо –Италияда, Арменияда, Камчаткада. Рудалы пайдалы қазбалар қалыптасады. Мыс: Қазақстанда мыс кені ежелгі жанартаудың көмейінде қалыптсқан. Молибден, вольфрам, мырыш, мыс, сурьма, күміс,қорғасын, алтын және т.б. Орталық Америка мыс белдеуі – Чили-Перу.
Кордильерада 137 орталықта мыс өндіріледі.
Никарагуа мен Гватемалада – алтын өндіріледі.Камчаткада Толбачикте мыс-мырыш-қорғасын рудалары қалыптасқан.
Авачин мен Ключи 100 000 т руда шығады.
Қиыр Шығыс өзендерінде көп болады. Жорамал бойынша күн сайын 56 т аллюминий, 36 т –темір ағызады екен. Курил өзендерінің барлығы дерлік металл тасығыш деп есептеледі.
Міне, табиғат берген осындай байлықтарымен қоса ең маңыздысы олардан алынатын –геотермальды энергия.ГеоТЭС-Жапония,Филлипин.АҚШ 1200 ыстық бұлақ бар,оның 100-нің суы қайнаған.Калифорния,Невада,Оригон,Монтана штаттарында.Осындай байлыққа Мексикада бай.Камчатка ,Исландияда-Рейкьявикте үйлердің -90 % жылытылады ыстық бұлақтардан шыққан сумен.
4. Қорыту сонымен бүгінгі сабақта Жанартаулардың пайда болуы және құрылысы, сөнген және сөнбеген жанартаулар, жанартауды зерттеу не үшін қажет, жанартау әрекеттерінің маңызы, ыстық бұлақтар мен гейзерлер туралы айттық кімде қандай түсінбеген сұрақ бар.

5.Бекіту. Ендеше мына сұрақтарды қарастырайық.
1. Жанартау қалай пайда болады?
2. Жанартаудың құрылысын сипаттап беріңдер.
3. Жанартауды не үшін зерттеу керек?
4. Жер бетін қалыптастырудағы жанартаудың ролі қандай?
5. Ыстық бұлақтар мен гейзерлер қандай жағдайда пайда болады?
6.Үйге тапсырма беру. Параграф 21.Кескін картаға жер сілкінудің жиі қайталап тұратын аймақтарын және жанартаулардың таралуын көрсетіңдер. Жасаған карталарыңды физикалық картамен салыстырып, сейсмикалық және жанартаулы аймақтар орналасуының жер бедерімен байланысын анықтаңдар. Бұрын жанартау атқылаған жерге тап бодың дейік. Оның сөнген жанартау екендігін қандай белгілері бойынша дәлелдер едің?
7. Бағалау. Сабаққа қатысқан оқушыларды бағалау.