Баяндама: Кембридж тәсілімен тізбектелген төрт сабаққа кіріктірілген «Сыни тұрғыдан үйрету» модулі туралы

Сыни тұрғыдан ойлау курсы батыстың білім жүйесінде ХХ ғасырдың 70 – жылдарында осы жүйеде туған дағдарысты жеңуге байланысты талаптан туған. Білім беру қызметін көрсету үшін күрес басталады. Бірте – бірте бұл күресте сыни тұрғыдан ойлау мен бейресми қисынға бағытталған жаңа білім беру парадигмасы алдыңғы орынға шықты.
Сыни тұрғыдан ойлау – Қазақстандағы білім беруді дамыту үшін маңызды болып табылатын қазіргі ең басты педагогикалық түсінік. Бұл модуль оқушылардың да, мұғалімдердің де сыни тұрғыдан ойлауды дамытуды саналы және оймен қабылдауын көздейді.
Сыни тұрғыдан ойлау – бақылаудың, тәжірибенің, ойлау мен талқылаудың нәтижесінде алынған ақпаратты ойлау, бағалауға, талдауға және синтездеуге бағытталған пәндік шешім. Ол болашаққа әрекет жасауға негіз бола алады.
Сыни тұрғыдан ойлауды. Әдетте, білім берудің кейінгі кезеңдерімен – орта мектептің жоғарғы сыныптары мен жоғарғы оқу орындарындағы оқушылармен байланыстырса, алайда сыни тұрғыдан ойлау кішкентай балалармен жұмыс барысында, қажетті дағдыларды дамыту мақсатында білім берудің ерте кезеңдерінде де дамытуға болады.
Сыни тұрғыдан ойлау мәнмәтінді есепке ала отырып, бақылау мен тыңдау арқылы дәлелдер жинастыру және шешім қабылдау үшін талапқа сай өлшемдерді қолдану сияқты дағдыларды дамытуды қарастырады және бақылау, талдау, қорытынды, интерпретация арқылы сипатталады. (мұғалімге арналған нұсқаулық, 49 бет).
Сыни ойлау алатын адам бойынан мынадай сапалар байқалады:
Жоспарлауға дайындығы. Бұл – көзге көрінбейтін сыни ойлауға деген алғашқы және маңызды қадам. Үнемі жаттығу арқылы, әр адам өзінде жоспарлау әдетін дамыта алады.
Икемділік. Сыни ойлай алатын адам жаңаша ойлауға дайын, анықталғанды қайта қарауға жалықпайды, мәселе қашан шешілгенше, берілген міндеттен шықпайды.
Табандылық. Мамандар тапсырманы орындауға қиналып жүрген оқушы мен жетістіктерге жетіп жүрген екі оқушыны салыстырғанда, біреуінің сәтсіздігі мен екіншісінің жетістігінің салдары құру айырмашылығында екенін байқаған. Үлгермейтін оқушылар егер он минутта тапсырманы орындай алмаса, күшіміз жетпейді деп қоя салады. Жақсы үлгерушінің олардан айырмашылығы, қандай қиын тапсырма болса да, табандылықпен күреседі екен.
Өз қатесін түзетуге дайындық. Біз әр уақытта қателесеміз. Ойлы адамдар өз қателерін ақтаудың орнына, оны мойындап, сол қателіктерінен үйренуге тырысады. Айналасындағылардың пікіріне құлақ қоя отырып, өз ойын жетілдіріп, жаңаша тәсіл таңдайды.
Сезіну. Психологтар бұл сапаны метатанымдық немесе метакогнитивті мониторинг деп атайды. Сыни ойлаушы адамдар өзіндік ойлау процесінде өзіндік сезіну әдетін дамытады және келесі бөлім бойынша толықтырады.
Ымыраға келудің шешімін іздеу. Қазіргі әлемде топтық түрі басымырақ болып табылады. Сыни ойлаушы адамдар қарым – қатынас жасау дағдысын дамытуы қажет және көңілінен көпшіліктің шығатындай шешім қабылдай білуі керек. Онсыз басыңыз қатты істесе де, нақты ойыңызды жүзеге асыра алмайсыз.
Жоғарыда айтылған жағдайлардың барлығы іске асуы үшін жұмыс істейтін ортада сыни ойлауды дамыту үшін өзгеше атмосфера, жағдай, орта қамтамасыз етілуі керек. Оқу үдерісінің негізгі тұлғалары мұғалім мен оқушы болып табылады. Сыни ойлауды дамытудың тиімділігі олардың арасындағы атмосфераға тәуелді. Осы ортаны қалыптастыратын, сыни ойлауға ынталандыратын оқу талаптарына жатқызуға болатын бірнеше факторлар бар. Олар:
Сыни ойлауға уақыт беру. Сыни ойлау бірнеше себепке байланысты уақытты қажет етеді. Адам бір жаңа нәрсені ойлар алдында бұрын бұл жайлы не ойлағанын жете түсініп, ұғынуы керек.
Оқушыларға ойлануға рұқсат беру. Оқушылар әрқашан өз беттерінше маңызды идеялар төңірегінде ойлай алмайды. Олар қашанда оқытушының бір «дұрыс жауап бергенін» күтеді. Сыни тұрғыдан ойлау үдерісіне тартылған оқушылар қызықты болжамдар таратуға белсене кіріседі, бірлесіп түрлі тәсілдермен тұжырымдамалар мен идеялар ұсынады.
Әр түрлі ойлар мен көзқарастарды қабылдау. Сыни ойлау «жалғыз дұрыс жауап» деген атмосфера қолданылмағанда ғана дамиды. Топта қанша оқушы болса сонша пікір қалыптасады. Егер уақыттың көбі бір жауап іздеуге кетсе, онда ойлау өз деңгейінде жүрмегені.
Оқушылардың бір – бірін келекелеуге жол бермей, жайлы атмосфера тудыра білу. Еркін ойлау бар жерде қауіп те бар. Ойлар кейде ақылға сыйымсыз, күлкілі немесе қарама – қайшылықты болуы мүмкін. Ойлау ешбір қауіпсіз, идеяларды сыйлайтын, белсенді ойлауға қолдау көрсетілген атмосферада жақсы жетіледі.
Әр оқушының сыни шешім қабылдай алатынына сенім көрсету. Оқушылар бірлесе шешім қабылдаған сабақтарды өзін маңызды сезінеді. Бұл ойды ғасыр басында Джон Дьюи былайша айтқан болатын: «Егер біз балаларды тек қана бұйрықты орындауға, тыңдауға үйретсек және олардың өз бетінше әрекет етуіне жол бермесек, біз олардың жолына алынбас қамал қоямыз, онда біздің жүйедегі жетіспеушіліктерді жоя алмаймыз, демократия мұраттарының дұрыстығын нығайта алмаймыз ».
Сыни ойлауды бағалау. Сыни ойлау процесіне қатысар алдында олардың пікірлері, яғни жеке сыни тұрғыдан жасаған талдауы бағалы екенін көрсетуіміз керек.
Білім алушылардың оқуға белсене қатысуы. Оқушылар оқу үрдісінде өз біліміне сай белсенді тартылса, олар сабаққа қатысудан лаззат алып, талдай білуге қабілеті артады.
Өзгелердің пікірін құрметтеу. Өз ойымен, пікірімен бөлісу тәуекел етуді қажет етуі мүмкін. Бұл білім алушыдан басқалар алдында өзін ойлы адам ретінде ұлы істерді жасай алатын және өз қателерін мойындай алатын адам ретінде көрінуін талап етеді.
Тыңдау және есте сақтау, күмәндану, ойды дамыту. Бұл мезетте білім алушыдан аудиториядағы қатарластарымен ой бөлісу, оқушылармен тыңдай білуді, өз пікіріне күмәнмен қарауды талап етеді. Бұдан шығатын нәтиже, өзге қатысушылармен біріге отырып, даналыққа қол жеткізеді, ең аз дегенде тіл байлығын арттырып, ой қорын кеңейтеді.
Мен балалардың қызығушылығын оятып, олардың сыни тұрғыдан ойлау дағдыларын дамыту үшін қолдануға болатын, күнделікті тіршілікте мысалдармен қолданылатын үдерістер мен дағдылар қалыптасқан сабақтар жиынтығын құрып, жүйелі түрде өткіздім.
Ұғынып алу (пікір, пайымдау)сыни ойлаудың құралы және шешім ұсынудың формасы.
Проблеманы анықтап, шешім қабылдауда пікірді сараптауға байланысты шешім қабылдаушы адамның жауапкершілігін және өз ойын көрсете білу формасын есте сақтау маңызды. Көптеген ой көрінісінің ерекшелігі нақтырақ баяндалады (түсінік, пікір, сұрақ, қорытынды) осы бөлімде пікір арқылы ой көрінісінің ерекшелігі нақтырақ баяндалады.
Тізбектелген сабағымның біріншісі — «есептер шығару» тақырыбы. Бұл тақырыптың мақсаты: Оқушыларды өтілген тақырып бойынша білімдерін пысықтау, тиянақтау. Өз беттерімен тапсырмалар орындау арқылы оқушылардың ойлау қабілеттерін дамыту, ізденімпаздыққа тәрбиелеу.
Күтілетін нәтижесі: Оқушылар процентті жай бөлшекпен және ондық бөлшекпен жаза біледі, берілген санның процентін табуды үйренді, , өз беттерінше тақырыпты түсінеді, есептерді талдай алады, өзін – өзі реттейді, бағалай алады, есептің оңай шешімін таба алады, есеп шығаруға белсенділігі артады.
Сабақты ұйымдастыру бөлімінде адамдар арасындағы қарым – қатынас сәлемдесуден басталады дегендей, алдымен сабаққа кіргеннен бастап оқушылар диалогта болады. Мұғалім оқушымен диалог құра отырып, оқушының көңіл күйі мен сыныптың атмосферасын анықтап, байқалып, бақыланады. Сол арқылы оқушылардың сабаққа дайындығын тексеріледі. Психологиялық тренинг «Домино», яғни «Менің сүйікті ісім» тақырыбында әңгіме қозғап оқушылар домино тәсілі бойынша бір-бірінің ойын жалғайды. Бұл топтауда оқушылар бір – бірінің сүйікті істерін айтып жалғастырып отырды. Арасында сөзге сараңдық болып, бірінің сөздерін қайталап отырды.
Оқушылар фигуралар арқылы (шеңбер, тіктөртбұрыш, үшбұрыш) топқа бөлінеді.
«Диалог арқылы оқыту» оқытудың жаңа тәсілін, үй тапсырмасын тексеру мақсатында қолданылды. «Сиқырлы сұрақтар» әдісін қолдана отырып оқушылардан өтілген тақырыптар бойынша білімдерін тексеріліп, үй тапсырмасының қалай орындалғандығын тексерілді. Практикалық кезеңде «Брейнг — ринг» ойыны ойнатылды. Бұл ойынның мақсаты — Оқушылардың білімдерін қорыту, бекіту.
Ойынның шарты:
Құрал-жабдығы:
1.Нөмірлері және атқаратын ролі жазылған жетондар
2.Тапсырмаларға арнап алты (төрт) бөлікке бөлінген шеңберлер..
3.Сандар жазылған төртбұрыштар.
4.Сары(«3» бағасы), жасыл(«4»бағасы), көк(«5»бағасы) түсті фишкалар және
толықтыру жасағандарға берілетін көк түсті фишкалар
5.Үстелдердің сілтемесі.
6.Ортақ бағалау парағы
7.Үш деңгейдегі тапсырмалар жазылған карточкалар.
8.Жауап үлгілері жазылған карточкалар. Дегейлік тапсырмалар арқылы оқушылар есептер шығарды. Әр деңгейге көшіп отырғанда оқушыларда қиындық туындады. Мұғалімнің көмегіне жүгінді.
Сабақ соңында «менің бүгінгі өзгерісім» бойынша оқушылар өтілген сабақ бойынша өздерінің өзгерістерін жазды. Мысалы, Мирлан өзінің өзгерісін былай жазды: топқа араласып отырам, есептердің жеңіл тапсырмаларын көмек арқылы орындадым.
Толық меңгердім – жеміс, толық емес – гүл, түсінбедім – жапырақ белгілеріне пікірлерін түсіру арқылы «Шығармашылық ағашын» толтырады. Кері байланыс орнатады. Шығармашылық ағашын толтырғанда түсінбедім деген жауап болмады. Оқушыларды Алған жетондар бойынша бағаладым.
Маршрут картасы бойынша сабақ барысында өзіндік бағалау жасалыңды.