Бағалы қағаздар және биржалық іс туралы қазақша

Ақша капиталын жинақтау капиталистік шаруашылықта маңызды рөл атқарады. Тікелей ақша капиталын жинақтау процесінің алдында оны өндіру кезеңі болады. Ақша капиталы құрылғаннан немесе жасалғаннан кейін оны өндіріске қайта жіберілетін бөлікке және уақытша босатылатын бөлікке бөлу қажет. Соңғысы, әдетте, кредит-қаржы институттары мен бағалы қағаздар нарығы несиелік капитал нарығында шоғырланатын кәсіпорындар мен корпорациялардың жиынтық ақшалай қаражатын білдіреді. Несие капиталы нарығының құрылымы негізінен екі элементтен тұрады: несие-қаржы институттары мен бағалы қағаздар нарығы.

Бағалы қағаздарда ұсынылған капиталдың пайда болуы мен айналымы нақты активтер нарығының, яғни материалдық ресурстарды сатып алу-сату жүргізілетін нарықтың жұмыс істеуіне тығыз байланысты. Бағалы қағаздар (қор активтері) пайда болғаннан кейін Капиталдың бөлінуі сияқты болады. Бір жағынан, өндірістік қорлар ұсынған нақты капитал бар, екінші жағынан — оның бағалы қағаздарда көрсетілуі.

Капиталдың осы түрінің пайда болуы коммерциялық және өндірістік қызметтің күрделенуі мен кеңеюі салдарынан кредит ресурстарының барлық үлкен көлемін тартуға қажеттіліктің дамуымен байланысты. Осылайша, қор нарығы несие капиталы негізінде тарихи түрде дами бастайды, өйткені бағалы қағаздарды сатып алу ақша капиталының бір бөлігін қарызға беру ретінде өзгеше нәрсе емес дегенді білдіреді.

Бағалы қағаздар нарығы орындауға тиіс негізгі міндет, ең алдымен, кәсіпорындарға инвестициялар тарту үшін жағдайларды қамтамасыз ету, бұл кәсіпорындардың банктік несиелермен салыстырғанда арзан капиталға қол жеткізуі болып табылады.

БАҒАЛЫ ҚАҒАЗДАР

Бағалы қағаз-оның иесінің белгілі бір ақша сомасына немесе нақты мүліктік құндылықтарға меншік құқығын куәландыратын ақша құжаты.

ТАРИХТАН:

Мүліктік айналымның ерекше объектісі ретінде бағалы қағаздардың пайда болуы адамдар тауарлар мен ақшаның көп мөлшерін өткізу қажеттілігін алып, экономикалық жағынан ақталған осындай өткізу тәсілінің жоқтығына тап болған тарихи кезеңмен байланыстырады.

Б.з. б. VI — V ғғ. — да заңгерлер Шығысты тапты, нақты мәмілелерді куәландыратын құжаттардың өздері ерекше тауар, сөздің өз мағынасында тауарлармен, ақшамен де сәйкес келмейтін ерекше құндылықтар жүйесіне айналдыруды болжап отыр. Мәмілелер туралы құжаттар саз және балауыз тақтайшаларында, папируста немесе пергаментте орындалғанға дейін олар кең таралған жоқ.

Біздің дәуіріміздің VI ғасырда Қытайда қағаз өндіріледі, ал IX-X ғғ. оның өндірісі Батыс Еуропаға енгізіледі. Нақты мәмілелер бойынша қағазда орындалған құжаттар экономикалық айналымның ерекше объектілері ретінде Жалпыға бірдей танылуға және таратуға ие болды.

Бағалы қағаздар (БҚ) — бұл акциялар, облигациялар, вексельдер және басқа да (соның ішінде олардан туындайтын) мүліктік құқықтарды (ресурстарға құқықтарды) куәландыру, өз негіздерінен оқшауланған, осындай ретінде заңдармен танылған.

Мүліктің (ресурстардың) әрбір түріне өздерінің бағалы қағаздары сәйкес келуі мүмкін, олар өз кезегінде меншік нысаны болып табылуы, сатып алынуы және сатылуы, кепілге және т. б. берілуі мүмкін.

Ресурстар түрлері тиісті бағалы қағаздар
Жер кепілге қойылған (ипотекалық куәлік), жер жекешелендіру чегі (жекешелендіру жеріне қызмет көрсету мақсатында Ресейде енгізу үшін ұсынылады).
Жылжымайтын мүлік Акция, кепіл, жекешелендіру чегі, тұрғын үй сертификаты.
Өнім айналыста болатын қойма куәлігі, айналыста болатын тауарлық фьючерстік келісім-шарт, тауарлық опцион
Ақша Акция, облигация, нота, вексель, депозиттік немесе жинақ сертификаты, чек, банктік акцепт және т. б.
Белгілі жағдайларда бағалы қағаздар жұмыс күшін, материалдық емес активтерге (өнім импортына рұқсат түрі, салық алу құқығы, басып шығару құқығы және т.б.) құқық куәлігі түрінде де пайда болуы мүмкін. Бағалы қағаздың пайда болуы үшін қандай да бір оқиғаның болу ықтималдығы да (мысалы, қор индексінің артуы немесе төмендеуі) негіз бола алады.

Алайда, егер олардан туындайтын құқықтарды беру жасалған келісім — шартты сатуды емес, жаңа келісім-шарт жасаумен ғана қамтамасыз етілуі мүмкін болса, үйді сатып алу-сату, шикізат партиясын жеткізу, жабдықты жалдау шарты және т.б. бағалы қағаздар деп санауға негіз жоқ.

Басқаша айтқанда, БҚ ретінде келесі іргелі талаптарға жауап беретін ресурстарға құқықтардың куәлігі ғана танылады:

* нарықтағы айналым

* азаматтық айналымға қолжетімділік

* стандарт және сериялық

· документальность

* мемлекеттің реттелуі және тануы

* өтімділік

* тәуекелділік

* орындау міндеттілігі.

Айналыс — бұл БҚ-ның нарықта сатып алу және сату, сондай-ақ көптеген жағдайларда басқа тауарлардың айналымын жеңілдететін дербес төлем құралы ретінде әрекет ету қабілеті.

Айналыс БҚ-ның өзіне тән ұйыммен өз нарығы болуы тиіс, онда жұмыс істеу ережелері және т.б. сияқты ерекше тауар ретінде ғана бар екенін көрсетеді.

Азаматтық айналымға қолжетімділік-БҚ-ның сатып алу ғана емес, сонымен қатар мәмілелердің барлық түрлерін (қарыз, сыйға тарту, сақтау және т. б.) қоса алғанда, басқа да азаматтық қатынастардың объектісі болу қабілеті.)

Стандарттылық-БҚ стандартты мазмұны болуы тиіс (БҚ ұсынатын құқықтардың стандарттылығы, қатысушылардың стандарттылығы, сауда орындары, есепке алу ережелері және көрсетілген құқықтарға қол жеткізудің басқа да шарттары, БҚ-ны қолдан қолға берумен байланысты стандартты мәмілелер, қағаздың өзі мен т.б. формасының стандарттылығы). Бұл ЦБ тауар жасай алады.

Сериялық-ЦБ-ны біртектес сериялармен, сыныптармен шығару мүмкіндігі, олардың сапа элементі, стандарттылық ретінде.

БҚ — ның құжаттығы-бұл заңнамада көзделген деректемелерді қамтитын әрқашан белгілі бір құжат. Олардың ең болмағанда біреуінің болмауы БҚ-ның жарамсыздығына немесе оны өзге де міндетті құжаттар қатарына ауыстыруға әкеп соғады.

Мемлекеттің реттеушілік және тануы — БҚ мәртебесіне үміткер құжаттарды Мемлекет осындай ретінде тануы тиіс, бұл олардың жақсы реттеушілік пен оларға халықтың сенімін қамтамасыз етеді. Нашар реттелетін және мемлекет мойындамаған қағаздар көпшілікке барлық жаңа және жаңа қаржы өнімдері мен қызметтерді ұсынатын қаржыгерлердің қиялына зиян келтірмейтін сияқты бағалы мәртебеге үміткер бола алмайды.

Өтімділік-бұл БҚ-ның тез сатылуы, ұстаушыға айтарлықтай шығынсыз ақша қаражатына (қолма-қол немесе қолма-қол емес нысанда) айналу қабілеті. Егер нарық оның өтімділігін, шынайылығын танудан бас тартса, онда ЦБ тауардан ештеңе жоқ клочкаға айналады

қағаздар.

Нақты БҚ өтімділігін ажырата білу қажет:

* қор нарығының жалпы өтімділігі (бағамдық құнның елеусіз ауытқуы және іске асыруға төмен шығындар кезінде нарықтың Елеулі санын жұтып алу қабілеті) ·

* кәсіпорынның, Банктің, инвестициялық институттың өтімділігі (өтімділік дәрежесі, тартылған ресурстар бойынша міндеттемелерді орындау мақсатында кәсіпорын активтерінің ақша қаражатына айналуға дайындығы) ·

Тәуекелділік-БҚ-дағы инвестицияларға байланысты және оларға сөзсіз тән шығындар мүмкіндігі.

Орындау міндеттілігі-егер БҚ ұстаушыға заңсыз жолмен түскені дәлелденбесе, заңнама БҚ көрсеткен міндеттемені орындаудан бас тартуға жол бермейді.

БҚ түрлері.

ЦБ ондаған сорттары бар. Олар инвестордың (БҚ сатып алушысының) және элементтің (БҚ шығаратын адамның) оларға бекітілген құқықтары мен міндеттемелерімен ерекшеленеді. Бұл ретте олардың барлығы бухгалтерлік есепте көрсету кезінде ерекшеліктерге ие бола алмайды(ұқсас белгілері бар БҚ бірнеше түрін бөліп көрсетуге болады).

Әр түрлі БҚ бухгалтерлік есеп ерекшеліктері болуы мүмкін:

— олардың жарғылық қормен әртүрлі байланысы бойынша;

— БҚ номиналды құны мен оның сату бағасы арасындағы айырманы көрсету бойынша;

бойынша кірістерді есептеу және т. б.

Барлық БҚ — ны екі топқа бөлуге болады-ақшалай және күрделі БҚ.

Ақша БҚ қарыз алуды рәсімдейді-бұл қарыздық БҚ. Оларға вексельдер, депозиттік және жинақ сертификаттары және басқалар жатады. Осы БҚ бойынша кіріс бір жолғы сипатта болады және оларды номиналды құнынан төмен бағамен сатып алу есебінен немесе оларды өтеу кезінде пайыздарды алу есебінен алынады. Ақшалай БҚ, әдетте, қысқа мерзімді болып табылады (өтеу мерзімі бір жылдан кем).

Күрделі БҚ өндірісті дамыту үшін қажетті кәсіпорынның капиталын (қорларын) құру немесе ұлғайту мақсатында шығарылады. Күрделі БҚ үлестік және борыштық БҚ болып бөлінеді.

Үлестік БҚ-ға акциялардың барлық түрлері , сондай-ақ инвестициялық сертификаттар жатады.

Инвестициялық сертификат Инвестициялық қорға қатысу үлесін растайды және осы инвестициялық қорды құрайтын БҚ-дан белгілі бір кіріс алуға құқық береді.

Акция-бұл акционерлік қоғам (АҚ) мүлкіне салым туралы куәландыратын және дивидендтер түрінде бөлуге жататын ақ табысының бір бөлігін алуға, сондай-ақ кәсіпорынды басқаруға қатысуға құқық беретін мерзімсіз БҚ.

Артықшылықты және қарапайым акциялар бар.

Жай акциядан артықшылықты акциялар бойынша дивидендтердің сомасы алдын ала ескертілгенімен және акцияның номиналдық құнының белгілі бір пайызын құратындығымен ерекшеленеді (кәсіпорынның ағымдағы пайдасына байланысты емес). Жай акциялар бойынша дивидендтің мөлшері белгіленбеген, ол алынған пайдаға және дивидендтерді төлеуге қаражат үлесін бөлу бойынша акционерлер жиналысының шешіміне байланысты.