Әл-Хорезми туралы реферат | туралы қазақша

Әл-Хорезми (толық аты: Әбу-Абдолла Мұхаммед ибн Мұса әл-Хорезми әл-Мәджуни) 780 жылы төңірегінде Хиуада дүниеге келіп, 850 жылы болжам бойынша Бағдат қаласында дүниеден өтеді. Оның ныспысы, Хорезмде туғанын көрсетеді. Әл-Мәджуни — Мәджус тұқымынан деген сөз. Ислам дінінен бұрын Хорезмде заостра діні болған ол дінді тұтқан адамдарды арабтар Мәджус деп атап, абыздарының басым көпшілігін басқыншылар қырып тастаған. Хорезмидің аталары да қуғынға ұшыраған.

Бес тілді еркін білген ұлы математик, астроном, географ, тарихшы, дәрігер Хорезми Бағдатта бас ғалым ретінде танылады. Әйгілі ғалымдар: Ахмед ибн Нәсір әл-Ферғани, казақстандық Ғаббас ибн Саид ол-Жауһари тағы басқалар оның шәкірттері болған.

«Алгоритми айтады» деген еңбегі оның атын бүкіл әлемге әйгілі етті. Оның «Үнділер есебі» және «Алгебралық есептер жинағы» әлем елдеріне кең тарап, оның ғалымдық атағын жер-көкке жайды. Ол алғаш индиялықтардың оң таңбалық сандарды Римше төрт амалға қолдану жолын дәлелдеді. Осы арқылы тұңғыш сандардың аталу, жазылу және түбір шығару, жай бөлшекті есептеу амалдарын өмірге енгізді. Арифметикалық төрт амалды қолдану ережесін жасады. Сондай-ак, ол алгебралық әдіспен сандарды өрнектеу жолын көрсетті.

Хорезми еңбектерінің басты ерекшеліктері түсініктілігі, өмірмен тығыз байланыстылығы. Ол ірі математик болумен бірге дарынды мұғалім және тәрбиеші бола білді. Оның жазған Алгебралық окулығы күні бүгінге дейін колданылады.

Моңғол шапқыншылығынан кейінгі түркі халыктарының етек-жеңдерін жиып ел болуы, саяси жағдайы мен мәдени жағдайынын қайта қалпына келуі Алтын Орда дәуірімен тығыз байланысты. Алтын Орда мемлекеті тұсында саяси-әлеуметтік жағдаймен бірге халыктың рухани қажеттілігін өтейтін әдеби, діни, философиялық шығармалар жазылды.

Осы дәуірдегі әдеби мұралардын бірі — Хорезмидің қолынан туындаған «Мұхаббат-нама» дастаны. Біздің заманымызға «Мұхаббат-наманың» екі қолжазба нұсқасы жетті. Бұл екі нұсқа да Лондондағы Британия мұражайында сақтаулы. Оның бірі 835/ 1432 жылы ұйғыр әрпімен жазылса, екіншісі 914/1508-1509 жылы араб графикасымен хатқа түскен. «Мұхаббат-нама» поэмасы туралы ең алғаш ағылшын түркологы Ч.Рьен өз еңбегінде атап көрсеткенімен, ғылыми ортаға В.В.Бартольдтін макаласынан кейін таныла бастады. Көп ұзамай 1928 жылғы А. Н.Самойловичтің мақаласында да поэма тілдік тұрғыдан қарастырылады. «Мұхаббат-нама» поэмасын әдеби шығарма ретінде ең алғаш Е.Э.Бертельс зерттейді. Әдеби және тілдік тұрғыдан зерттеген А.М.Щербак «Мұхаббат-нама» дастанын ұйғыр әрпіндегі нұсқасын аударса, Ә.Нәжіп араб жазуындағы мәтінді транскрипциялап, тәржімалап шығады.

Сонымен қатар, түркі халықтарының ғалымдары да » Мұхаббат-нама» жайлы өз зерттеулерін ұсынды. Атап айтар болсақ, түрік ғалымы М.Ф.Көпрүлү, өзбек ғалымдары Э.Фазылов, Н.Маллаев, Б.Валиходжаев, С.Қасымов, түркімен ғалымы Т.Непесов, татар ғалымдары С.Исанбаев, Ш.Абилов, Х.Курбатов, Х.Госман, Х.Миннегулов, М.Едилбаев, Ғ.Хусейнов енбектері ортағасырлық поэманы тілдік және әдеби тұрғыдан танып білуде үлкен жетістіктерге жеткен.

Ортағасырлық акын өз шығармасында тек негізгі тақырыппен шектелмейді. Автор жырмен жазылған ғашықтық хаттарын жазу барысында шығыс поэзиясында қалыптасқан таухид (Алланың ұлылығын сипаттап, бірлігін дәріптеу), мінәжат (Алладан медет тілеп, жалбарыну), на’т (Мұхаммед пайғамбар мен оның сахабаларына арнау өлең), мәдхия (шығарма тарту етілген кісіге арналған мадақ сөз), себеб-и тә’лиф немесе себеб-и қитаб (шығарманын жазылу себебін түсіндіру), ағаз-и дастан (негізгі бөлім), хатиме (бұл бөлімде қорытынды сөз айтылып, шығарманың жазылып біткен жылы, автордын аты-жөні немесе лакаб есімі көрсетіледі) жазу дәстүрін ұстанады.

Түркі әдебиетінде бұл дәстүрге бағына отырып жыр жазу баласағұндық ақын Жүсіп Хас Хажибтен бастау алып, Ахмет Иүгнеки, Қожа Ахмет Иасауи, Бакырғани сынды діни-дидактикалық шығармалардың авторлары арқылы алтынордалық және мысырлық түркі-кыпшақ әдебиетімен жалғасты. Тіпті, қазақ әдебиетіндегі лирикалық, діни дастандармен ұласты. Бұл дәстүрді Ислам дінінің гуманистік, адамгершілік идеяларын уағыздаған араб-парсы әдебиетінің ыкпалы десекте, кейбір элементтерін Түркі кағанаты тұсында тасқа түскен таңбалар мәтімінен де кездестіруге болады.