Статистикалық мәліметтерге сүйенсек, 2018–2023 жылдар аралығында отбасылық‑тұрмыстық салада 5958 қылмыстық құқық бұзушылық тіркелген, ал 2023 жылы осы санаттағы оқиғалар 923‑ке жетіп, 13,8 %‑ға төмендеді. Ал 2023 жылы осындай қылмыстардан 108 адам қаза тауып, бұл жалпы кісі өлімі оқиғаларының 23 % құрады. 2018–2022 жылдар аралығында осы зорлықтан жалпы 869 адам (әйелдер және басқа тұлғалар) қаза тапқан, оның ішінде UN Women дерегі бойынша шамамен жыл сайын 400 әйел күйеуі немесе серігінің қолынан мерт болады деп бағаланады.
Шағымдар мен қылмыстық статистика
- 2020–2023 жылдары полицияға түскен жатақтар саны (шағымдар мен қоңыраулар):
- 2020: 179 096
- 2021: 155 177
- 2022: 115 526
- 2023: 99 026; ал 2024 жылдың алғашқы 4 айында – 28 189
- Қылмыстың ауыр түрлері бойынша:
- 2020: 1071 оқиға
- 2021: 1022
- 2022: 935
- 2023: 923
Әлеуметтік себептер мен кедергілер
Әйелдердің 60 %‑дан астамы кезегінде арыз жазудан бас тартады; полиция кейде “өзара татуласып алыңыздар” деп ұсынады, бұл құқық зиян тигендерін қорғауда тиімсіздік тудырады Пандемия кезеңінде отбасылық жанжалдар 42 %-ға өскен, ал алғашында қарастырылған қылмыстар соңғы онжылдықта 100 000 деңгейінде тұрақты болған. Патриархалдық түсінік, “ұят” сезімі, және экономикалық тәуелділік сияқты факторлар зорлық құрбандарының көбі құқық қорғау органдарына жүгінбеуіне әкеледі.
Заңнамалық өзгерістер және «Закон Салтанат»
2017 жылы тұрмыстық зорлық-зомбылық декриминализацияланып, «ұрып‑соғу» мен жеңіл дене жарақаты әкімшілік құқық бұзушылыққа айналды; бұл жазаның белсенділігіне кері әсерін тигізген. 2023 жылғы қарашада экс‑министр Қуандық Бишімбаевтың әйелі Салтанат Нүкенованы өлтіруі оқиғасы қоғамдық резонанс туғызды.
2024 жылғы сәуірде Президент қол қойған заңнан бастап «ұрып‑соғу» және жеңіл дене жарақаты қылмыс санатына көшірілді. Реформалар арқылы істі полиция арызсыз тіркей алады және жазалау күшейтілді (6 жылға дейін түрме, әкімшілік қамау)—қарсы тарап астам жауапқа тартыла бастады.
Жаңартылған заңның әсері
- 2024 жылдың екінші жартысында тұрмыстық зорлық‑зомбылық бойынша шағымдар саны 28 %-ға азайып, 40 000 оқиға тіркелді (бұрынғы жылы – 55 000)
- 2025 жылдың алғашқы үш айында шағымдар тағы да 21 %-ға қысқарды — бұл заңның күшейтуі мен полиция әрекетінің оң әсерін көрсетеді.
Салтанат Нүкенова оқиғасы мен қоғамның реакциясы
Салтанат Нүкенова ісі елде алғаш рет streaming арқылы көрсетілген сот процесі болды, күн сайын 3,5 миллионнан астам адам бақылап отырғаны хабарланды.
The Guardian және AP News сияқты халықаралық басылымдар бұл іс фемицидтің орасан масштабынкөрсететінін және әйелдердің жыл сайын шамамен 400‑ден астамы әйелдің үйдегі зорлық салдарынан қайтыс болатынын атап өтті.
Оқиға нәтижесінде Saltanat Nukenova Memorial Foundation және волонтерлік желілер құрылып, 1200-ден астам жағдай бойынша жәрдем көрсетілді.
Қазақстанда тұрмыстық зорлық-зомбылық салдарынан жыл сайын жүздеген әйел және басқа адамдар қаза табады. 2018–2023 жылдар арасында 869 адам, оның ішінде орташа есеппен 350–400 әйел, осы зорлықтан мәрті болған. Шағымдар саны мен ауыр қылмыстар саны айтарлықтай төмендесе де, қоғамдық көзқарас, құқықтық жүйе және мәдени тосқауылдар мәселені толық шешпейді.
2024 жылдан бастап енгізілген заңнамалық өзгерістер әсерлі, әрі полицияның істі арызсыз тіркеу және жазалау практикасындағы өзгерістер оң бағытта жүріп жатыр. Алайда әлеуметтік кедергілер (тақырыбы – «ұят», қаржылық тәуелділік, құқықтық сауатсыздық) әлі қиындық туғызады. Белсенділер мен ұйымдар проблеманы жоюға белсенді үлес қосуда, бірақ жүйелі мәдени, құқықтық және әлеуметтік өзгерістерді жалғастыру қажет.
