Қазақ Сталин конституциясы алдында қарыздар

Бұдан тура 82 жыл бұрын, 1936 жылғы 5 желтоқсан күні Кеңестердің Төтенше VIII съезінде КСРО-ның екінші Конституциясы қабылданды. Бұл оқиға Қазақ автономиялы республикасының одақтас республикаға айналуымен тұспа-тұс келді. Қазақстан осы арқылы сол кездегі 15 одақтас республикалар қатарынан кіріп, бесінші қатарда сап түзеді. Көпшілік бұл Конституцияны көп ұзамай «сталиндік Конституция» деп атап кетті.

КСРО-ның бірінші Коституциясы 1924 жылы КСР Одағы II съезінің қарарымен бекітілген еді. Ал реті бойынша екінші болып саналатын сталиндік Конституция күні 1977 жылғы 7 қазанда брежневтік, үшінші Конституция қабылданғанға дейін Кеңес Одағының Негізгі заңы мерекесі ретінде тойланып келді. Бұлардың бәрінің қосымша аты тап осылай «Негізгі Заң» аталды.

Біз соңғы екі Конституцияның өмірде қолданысына куә болдық.

Бұлардың арасында екінші Конституцияға біршама шолу жасап өтейік. Себебі, бұл Конституция алдында біз, қазақ халқы бір мәселеде мәңгі қарыздармыз.

Бірден айтып қояйық, бұл кеңестік кезеңді аңсау да, оны насихаттау да емес. Ешқандай ностальгия жоқ. Бірақ оның біз үшін ұшан-теңіз пайдасы тиген кезін аттап өте алмаймыз.

Атап айтқанда, осы Конституцияның 18-бабы Қазақстанның қазіргі территориясының бөлшекке түспей, аман қалуына тікелей көмектесті. Соның арқасында республика аумағы күні бүгінге сол кездегі қалпында дерлік жетті. Ал бапта: «Одақтас республикалардың территориясын олардың келісімінсіз өзгертуге жол берілмейді» деп тайға таңба басқандай жазылған. Міне, осы жолдарды басшылыққа алған Қазақ КСР Министрлер Кеңесінің сол жылдардағы төрағасы, жаны жәннатта болғыр арыстан айбатты, жолбарыс қайратты, елінің бағына туған нағыз әруақты азамат, біртуар тұлға Жұмабек Тәшенов республиканың «Тың өлкесі» деген бірлікке ілінген солтүстіктегі бес облысының Ресейге беріліп кетуінен сақтап қалды.

Оқиға 1960 жылдың желтоқсан айында орын алды. Сол тұста Ақмолада ауыл шаруашылығы озаттарының кеңесін жүргізіп тұрған СОКП Орталық Комитетінің бірінші хатшысы Никита Хрущев Үкімет басшысы Тәшеновке қарата:

– Республиканың жер көлемі жөнінде кезек күттірмейтін бір мәселе бар, – деді. – Біз бұл жөнінде Қонаев жолдаспен және облыстар басшыларымен пікір алмасып қойдық. Олар ұсынысты қолдап отыр. Енді, Жұмабек Ахметұлы, бұл мәселе жөнінде сіздің пікіріңізді естігім келеді.

Бұған Тәшенов былай деп өте қатқыл, ашулана жауап қайтарды:

– Мен осы Ақмоланың тумасымын. Жиырма жыл Солтүстік Қазақстан облысында жұмыс істедім. Менің ата-анам мен олардың әке-шешелері, тіпті біздің барлық ата-бабаларымыз осы жерлерде тыныстап жатыр. Сіз енді сол жерлерді Ресейге беріп жібермексіз бе? Ойланыңыздар, қандай қазақ бұған келісім береді? Ойланыңыздар, жолдастар! Мен, мысалы, бұл мәселенің қаралуы ғана емес, оның күн тәртібіне қойылуының өзіне үзілді-кесілді қарсымын!

Мұны күтпеген Хрущев қапелімде булықты да қалды. Өз түкірігіне өзі шашалып тұрған ол кенет нарттай болып қызарып тұрып:

– Тоқтай қал. Саяси бюроның ұйғарымына қарсы шығатындай сен кім едің? – деп бұрқ етті. – Егер керек болса, бұл мәселе жөнінде сіздердің келісімдеріңсіз-ақ шешім қабылдаймыз. Кеңес Одағы – біртұтас ел, сондықтан кімге кімнің территориясын беруді КСРО Жоғарғы Кеңесі өзі шеше алады.

– Егер Жоғарғы Кеңес территориялық мәселені өз бетінше шеше беретін болса, ең алдымен КСРО Конституциясын өзгерту керек, – деп тікесінен кетті сонда Тәшенов. – Онда әр республиканың тарихи қалыптасқан территориясына меншіктік құқы бар екені атап көрсетілген. Егер осы заң бұзылатын болса, біз әділдік сұрап, халықаралық құқық қорғау ұйымдардың құзырына жүгінетін боламыз, солай емес пе?

Қазақстан Үкіметі басшысынан мұндай батыл тойтарыс, қауіпті қарсы шабуыл күтпеген Хрущев сол бойда жиналысты жапты да, көп ұзамай Мәскеуге қайтып кетті…

Егер КСРО Конституциясында тап осы 18-бап болмағанда, сол жерде волонтарист Хрущев бірден білгенін істеп, республиканың бес облысын Ресейге беріп кеткен болар еді. Ол ең алдымен осы баптан қаймығып, екіншіден, Тәшеновтен қатты қарымта соққы алып барып, өзінің арамза тірлігінен еріксіз бас тартты. Содан қайтып бұл тақырыпқа оралған жоқ. Оңтүстіктегі бірқатар аудандарды кейін республика басшысы болған Исмайыл Юсуповтың тұсында Өзбекстанға бергіздіріп жібергені болмаса, Қазақстанның тұтастығына нұқсан келтіретін солтүстік облыстарды тартып алу мәселесін жайына қалдырды.

Мен сталиндік Конституцияға тек осы үшін ғана қазақ халқы қарыздар дер едім. Ол болмағанда қазіргі тәуелсіз Қазақстанның болуы да неғайбіл еді.

Бажайлап қарасақ, 1936 жылғы Конституцияның бұдан да басқа көптеген баптары өзінің міндетін қалтқысыз орындаған екен. Мәселен, оның 1-бабында атап көрсетілетін «Кеңестік Социалистік Республикалар Одағы – жұмысшылар мен шаруалардың социалистік мемлекеті» деген қағида негізінен жүзеге асырылып келді. Соның арқасында қалың халықтың арасынан шыққан мыңдаған еңбек адамдары өз еңбектерінің рахаты мен игілігін көрді, ел басқару ісіне араласты. Конституцияның 6-бабындағы «Жер, оның қыртыстары, су, ормандар, зауыттар, фабрикалар, шахталар, кеніштер, теміржолдар, су және әуе көлігі, банктер, байланыс құралдары, мемлекет құрған ірі ауылшаруашылық кәсіпорындары (совхоздар, машина-трактор стансалары және т.б.), сондай-ақ қалалардағы коммуналдық кәсіпорындар мен негізгі тұрғын үй қорлары және өнеркәсіп пункттері мемлекет меншігі, яғни бүкілхалықтық игілік болып табылады» деген жолдарда да шындық бар еді.

Конституцияның халық үшін жұмыс жасаған тармақтарын бұдан әрі талдап өтсек, 118-бап «КСРО азаматтары еңбек етуге, яғни атқарған еңбегінің көлемі мен сапасына сәйкес кепілді ақылы жұмыс алуға құқылы» екенін көрсетіп тұр. Ал 119-бап КСРО азаматтарының демалуға құқылары бар екенін алға тартады. Және олардың демалысы қалай ұйымдастырылатыны атап көрсетілген. Келесі 120-бапта «КСРО азаматтары қартайған шағында, сондай-ақ ауырған және еңбекке жарамсыз болып қалған жағдайда материалдық жағынан қамтамасыз етілуге құқылы» екендігі атап көрсетілген. Мұны соңы «Бұл құқық жұмысшылар мен қызметшілерді мемлекеттің есебінен кең көлемді әлеуметтік қамсыздандырумен, еңбекшілерге тегін медициналық көмек көрсетумен, еңбекшілердің курорттар жүйесін кең пайдалануымен қамтамасыз етіледі» деп нақтылана түсті. Бұдан әрі 121-баптағы «КСРО азаматтары білім алуға құқылы» деген қағида да ешқашан шындықтан ауытқыған емес. Білім алу және түгел тегін болды.

Әрине, аталмыш Конституцияда ешқашан орындалмаған және жүзеге асуы мүмкін емес баптар да ұшырасты. Мысалы, 17-бапта айтылатын «Әрбір одақтас республика үшін КСРО-дан өз еркімен шығу құқығы сақталады» деген ескертпе нұсқауы жай көз алдау ғана болатын. Сол сияқты 125-баптағы сөз бостандығы, баспасөз бостандығы, жиналыстар мен митингілер бостандығы, көшедегі шерулер мен демонстрация бостандығы дегендердің бәрі тек қағаз жүзіндегі еркіндіктер еді.

Осы жерде біздің 1995 жылдың 30 тамызында қабылданған Конституциямыз еріксіз ойға оралады. Мен өз басым оның баптарына сүйене отырып, өзінің азаматтық құқықтарын қорғап қалған бірде-бір адамды білмеймін. Біздің Конституцияның кез келген бабы Қылмыстық кодекстің баптары алдында дәрменсіз, қауқарсыз. Басқасын айтпағанда да, оның «Қазақстан Республикасындағы мемлекеттік тіл — қазақ тілі» деп келетін 7-бабының 1-тармағын-ақ алайықшы. Егер Конституцияның заңдық күші болса, Президент өз шенеуніктеріне: «Орыс тілінде келген сұраққа қазақ тілінде жауап берген адам жұмыстан шығарылсын» деп зілденіп ұрыспаған болар еді. Егер біздің Конституция шынында Ата заң болатын болса, Арқалықтағы бір дәрігер әйел орыс тілді клиент келіншектің көзінше қасындағы қазақ нәсілдес медбикемен мемлекеттік тілде сөйлескені үшін сотқа сүйреліп, жауапқа тартылмас еді. Адам баласы естімеген мұндай масқара кешегі қылышынан қан тамып, орыс тілі азуын айға білеп тұрған Кеңес Одағы заманында да болған жоқ. Мұның өзі исі қазақтың сүйегіне түскен нағыз қарақұлақ таңба болды.

Осыдан-ақ біздің Конституцияның қаншалықты құдіреті мен қауқары бар екенін, оның мазмұны мен сипаты қандай екенін көруге болады. Оның қасында сталиндік Конституция айтарлықтай құдіретті болған екен.

Енді сөз соңында әлемнің бірқатар елдерінде кездесетін ерекше конституциялар жөнінде бірер дерек келтіре кетейік.

АҚШ Конституциясы – қазір жаһанда бар негізгі заңдардың арасындағы ең байырғысы. Бұдан 200 жылдан астам уақыт бұрын қабылданған ол 4,4 мың сөзден тұрады. Бір қызығы, өзін қазір демократияның қалтқысыз жақтаушысы санап отырған елдің сол конституциясында «демократия» деген бір сөз де жоқ екен.

Үндістанның Конституциясы әлемдегі ең үлкен және күрделі конституция болып табылады. Онда 395 бап, 12 қосымша бар. Оған 500 рет жөндеу мен өзгерістер енгізілген. Бірақ бұл өзгерістердегі сөздерді кез келген адам оқып, еркін түсіне бермейді.

Ұлыбритания мен Израильде Конституция жоқ. Израиль оны 1948 жылғы 1 қазанда қабылдамақшы болған. Бірақ пікірталасушылар бір мәмілеге келе алмағасын, сол күйі қабылданбай қалған.

Ливияда да арнайы Конституция жоқ. Бұл елде оның қызметін ресми түрде Құран Кәрім атқарады.

Жапонияның Конституциясы соғыстан бас тарту қағидатынан басталады.

Эквадорда табиғаттың құқығы адамның құқығымен бірдей етіп көрсетілген.

Міне, осындай гәп!

Серік Пірназар

Abai.kz