Чехов және пьесаларының тағдыры (1-бөлім)
Хрущев: «В человеке все должно быть прекрасно: и лицо, и одежда и душа и мысль»
(«Леший»)
Чеховтің әкесі Павел Егорович өте қатал адам болыпты. Ол балаларына аяушылық жасамайтын: ұрады, ұрсады, суықта жұмыс істеуге мәжбүрлейді. Сабақты да суық бөлмеде оқытатын. Ағалары Александр мен Николай да жазадан көз ашпайтын.
Чеховтің қиын балалық шағы өсе келе өз шығармаларына өзек болды. Әсіресе «Ванька» атты әңгімесінде. Әрине, онда автор өмірбаяндық шеңберде ғана қалған жоқ, қатыгездіктің көрінісі шығармашылық фантазиямен жалғасып жатты. «Ванька» крепостниктік Ресейдегі қараңғылықтың, надандықтың, топастық пен тайыздықтың көрінісі еді.
Әкесінің шектен шыққан қаталдығын болашақ жазушы есейген шағында да кешіре алмады. Мұздай бөлмеде отырып әкесіне деген мұз боп қатқан жүрегін Қырым жағалауының жұмсақ ауа райы да жібіте алмады. Ағаларына қарағанда әлжуаздау боп туған Антонның жүрегіндегі мұз жүре келе оның өкпесіне ауысты. Сол ауру ақырында оған ажал боп жабысты.
«Орыс отбасында бала тәрбиелеудің екі түрі ғана бар, бірі – «адам болмайсың» деп ұрысу, екіншісі – жұдырық» деп жазды Чехов есейген кезінде. Әкесінің қаталдығынан ол Ресейді тұмшалап тұрған қараңғылық пен надандықты көрді. Оның барлық әңгімелеріндегі трагедиялық мотивация қоғам өмірімен астасып жатады.
Өсе келе ол дәрігер болуды армандады. Ол мақсатына да жетті. Әкесі де, ағалары да, әпкелері де оның дәрігер болуын құптады. Дәрігерде табыс көп деп ойлады.
Бүкіл отбасының ауыртпалығы Антонның иығына түсті.
1879 жылдың 15 маусымында А.Чехов кәмілеттік аттестат алды. Сөйтіп ол жастық шағы өткен Чернигов қаласын тастап шықты. 1879 жылдың 8 тамызында ол Мәскеу қаласына анасы Евгения Яковлевнаның шақыруымен келіп, Мәскеу Университетінің медицина факультетіне оқуға түсті.
Лекцияларға үзбей қатысты, латын тілін ыждағаттылықпен үйренді. Қысқасы ол нағыз дәрігер болып шығуды мақсат етті.
Студент-медик шығармашылықпен де айналыса бастады. Мәскеу журналдарының бірінде оның алғашқы юморға құрылған «Оқымысты көршіге хат» деген әңгімесі жарияланды. Бұл журналда оның әңгімелері бұдан соң бірінен соң бірі жариялана бастады.
Арада бірнеше жыл өтіп, Чехов әйгілі жазушы боп танылған кезде ол медицинамен тиіп-қашып айналыса бастады. Соның өзінде ол: «Медицина – менің заңды әйелім, ал әдебиет – көңілдесім» деген әзіл сөзін жиі айтатын.
Юмор… Сатира, памфлеттік интонация, мәдениетті әжуа…
Оның ең алғашқы шығармасы – «Оқымысты көршіге хаттан» бастап «Шиелі баққа» дейін, яғни ширек ғасыр аясында крепостниктік тақырып екінші, үшінші планға жылжуы мүмкін еді. Бірақ ол крепостниктік өмірді, крепостниктік моральді сынауын жалғастыра берді. Ағасы Александр жас жазушы Антонды «ниглист» деп атады. Кіші ағасы Михаилға жазған хатында: «Не нравится мне, зачем ты величаешь свое ничтожество? Ничтожество свое сознавай, знаешь где? Перед Богом, пожалуй, перед умом, красатой, природой, но не перед людьми».
Чеховтің ағаларына арнап жазған бұл сөздері оның өзінің өмірлік кредосына айналды: Ерінбеу, жалықпау, күресу, іздену, өзіңді өзің қор санамау, Құдайдан басқаға табынбау.
* * *
Чеховтің ең негізгі драмалық шығармалары: «Ваня ағай», «Иванов», «Шағала», «Шиелі бақ», «Апалы-сіңлілер».
1903 жылдың наурыз айының соңында жұбайы, әйгілі актриса О.Книпперге: «Шиелі бақ» бітетін шығар, бітіруге бар күшімді саламын, оқиғаға қатысты кейіпкерлерді мейлінше азайтуға тырысамын, ол интимдік шығарма ғой» деп хат жазса, 1903 жылдың 27 қыркүйек айындағы хатында: «Саған телеграфпен хабарлағанымдай, пьеса аяқталды. Төрт актінің төртеуі де бітті. Мен оны көшіріп жазуға кірісе бастадым» деп қуана хабарлайды. Сол жылдың 12 қазанында: «Пьеса бітті, толығымен аяқталды, ертең кешке қарай, немесе қазан айының он төрті күні Мәскеуге салып жіберемін. Сонымен бірге өзіңе арнап кейбір ескертпелерімді де қоса жіберемін».
Книпперге жазылған бұл хаттарға мән беріп отырған себебім – пьесаның жазылу процесіне назар аудару. «Шиелі бақты» жазу үстінде Чеховтің көп толғанғаны, қиналғаны, көп уақытын сарп еткенін көрсету.
Мұндағы көңіл аударарлық тағы бір нәрсе – Чехов пьесаны МХТ-ға 13 немесе, 14 қазан айында жіберіп отыр. Ал арада бір апта өтпей жатып, 1903 жылдың 20 қазан айында Станиславский Чеховқа мынадай мазмұнда телеграмма жібереді. «Пьесу только что прочел. Потрясен, не могу опомниться. Нахожусь в небывалом восторге. Считаю пьесу лучшей из всего прекрасного Вами написанного. Сердечно поздравляю гениального автора. Чувствую, ценю каждое слово. Благодарю за доставленное уже предстоящее большое наслаждение. Будьте здоровы. Алексеев».
1904 жылдың 17 қаңтарында МХТ «Шиелі бақты» алғаш рет сахнаға шығарды.
Чеховқа спектакль мүлдем ұнамады. «Мен комедия жаздым, жылаңқы драма емес. «Афишалар мен газет хабарландыруларында менің пьесамды табанды түрде «драма» деп қайталай беретіні несі?» деп күйіне жазды ол О.Книпперге 1904 жылдың 10 сәуірінде. «Немирович пен Алексеев менің пьесамның мәнін басқаша түсінсе керек, демек, көрмейтінді көруге тырысқан».
«Шиелі бақты» Чеховтің «комедия» деп атауының өзі түсініксіз. Оқырман да, көрермен де бұл пьесадан күлкілі ситуациядан гөрі драманы көп көреді. Күлкілі көріністер жоқтың қасы. Пьесаның құрылымы мен оқиға желісі күлкі шақырудан гөрі ойға, ойлануға шақырады. Шиелі бақты аукционда сату, қарызын өтеуге бүкіл балалық шақтары өткен, ата-анадан мирас боп қалған мұраны алаяқтардың олжалап кетуі күлкілі ме? Енді олар қалай күн көрмек? Дәулетті әпкесі берген 15 мың рубль қанша уақыт оларды асырай алады?
Ең соңында, отанын амалсыз тастап, қайтадан Парижге кетіп бара жатқан Раневскаяның әрекеті мен жан күйзелісінен күлкі табу, күлу мүмкін бе? Ол – қайғы, ол – мұң! Жалғыз ғана Гаевтың бильярд шарын қалай ұратындығы жайлы сөз арасындағы бірді-екілі айтылған репликасы болмаса бұл пьесадан езу тартарлық эпизод таппайсыз. Сөйте тұра, Чеховтің бұл пьесаны «комедия» деп атағанда ұтымды болар деп ойлағанына түсіну қиын. Ал жұртта ешкімге керек болмай жалғыз қалған Фирс – нағыз трагедиялық образ. Раневскаяның сенген адамы – Лопахин зымиян боп шықты. Бақты өзі сатып алды. Ал бақтың бар шаруасын жүргізуі тиіс Епиходов болса, қорғансыз әйелдің дәрменсіздігін пайдаланып, осы үйде ойына келгенін істеп жүр. Конторщик Епиходов енді Лопахиннің кеңсе ісін жүргізушісі боп бұлт ете қалды. Екі жүзді, опасыз образ.
Пьесаның соңында шие бағын кесіп жатқан балталардың үнін есту қандай аянышты!
Бұл – Чеховтің күйіне қорғаған ешқандай да «комедия» емес, қаны тамып тұрған драма. Трагедиямен ұштасып жатқан драма.
«Чехова с удовольствием читаешь, даже когда с ним не согласен. Он сцену не превращает в бойню как Шекспир» деп бағалады Лев Толстой Чеховтің пьесаларын.
Шығармашылығының алғашқы 7 жылының ішінде А.Чехов адам айтса нанғысыз жұмыс тындырды: 5 жыл медицина саласында беріле оқыды, алғашқы әңгімелерін, фельетондарын, қысқасы 500-ге жуық шығармаларын жариялады, Гомерден бастап Толстойға дейінгі әдебиетті сүзе оқып шықты, Шекспир мен Лопе де Вегаға дейінгі драмалық шығармаларды зерттеп, 5 томдық кітап шығарып үлгерді.
Неткен фантастикалық еңбекқорлық!
Айықпас науқасы бар Чеховтің 1890 жылы қисапсыз жол азабын арқалап Сахалинге сапар шегуінің өзі неге тұрады. Өз қаржысына!
Ол өзін «саясаттан тыс» жазушымын деп есептеді. Бірақ ол өзінің бүкіл шығармаларының саясатқа құрылып жатқанын аңғармады. Әсіресе А.М.Горькиймен достасқаннан кейін өмірге көзқарасы күрт өзгерді. Сахалин сапарынан соң «№6 палата» атты көлемді әңгімесін жазды.
Ол кезде әлі жас революционер, бертін келе адамзат санасына өзгеріс енгізіп, әлемді қайта құрудың көсеміне айналған Владимир Ульянов (Ленин) өзінің әпкесіне жазған хатында: «Когда я дочитал вчера вечером этот рассказ («6 палата»), мне стало прямо-таки жутко, я не мог оставаться в своей комнате, я встал и вышел. У меня было такое ощушение, точно и я заперт в палате №6».
«Художник не должен быть не судьею своих персонажей, а только беспристрастным свидетелем» деп жазды Чехов.
«Шиелі бақ» Чеховтің осы айтқан сөзіне толық жауап береді. Мұнда драматург не авторлық ремаркада, не оқиға барысында, не кейіпкердің басынан өтіп жатқан оқиғаларға баға бермейді. Чехов оқиғаны баяндады да шықты, өзі айтқандай «беспристрастный свидетель» болумен шектелді.
Пьесада қандай кемшілік бар? Оқырман қандай сұрақтарға жауап ала алмады?
Олар – шиелі бақты сатуға мәжбүр еткен қарыз қайдан шықты? Оны кім алып еді? Бар-жоғы 15 мың рубльмен Парижге не үшін кетіп барады? Махаббат па? Мемлекет саясатына қарсылық па? Әділдіктен түңілу ме? Оған негіз жоқ. Бәріне өзі кінәлі емес пе? Мещандық өмір сүріп, бейғам тіршілік құрды. Көңілі ауды, – махаббат жолында Парижге кетті, Париж де, күйеуі де көңіліне жақпап еді, Ресейге қайтып келді. Шиелі бақ та сол бейқамдықтың салдарынан аукционда сатылып кетті. Сөйтіп алаяқтарға оңай «олжаға» айналды.
Драмадағы ең бір тартымды, аяғына дейін толық ашылған бейне – қартайған Фирс. Ол жұртта қалды. Раневскаяларға, әсіресе Гаевқа әбден берілген 87 жасар жалшы тағдыры өте аянышты. Оны қасіретті өлім ғана күтіп тұр. Фирс сияқты қайғылы кейіпкері бар «Шиелі бақ» пьесасы автор қанша келіспесе де, «комедия» болуға хақысы жоқ. Ол – басы ашық драма. А.Чехов Немирович-Данченко мен Алексеевке (Станиславскийге) босқа ренжіген.
Пьесаның өн бойында көпсөзділікке ұрыну да жоқ емес. Көпсөзділік – Чеховтің барлық шығармасында кездеседі. Әсіресе «Апалы-сіңлілі үш қыз» драмасы. Ол пьесаны жазып бітіру Чеховтің өзіне де ауыр тисе керек. «Үш қыз! Генералдың үш қызы! Олардың әрқайсысын орналастыру оңайға соқпады» деп мойындады Чеховтің өзі Суворинге жазған хатында.
«Шағала»
А.П.Чеховтің ең атақты шығармаларының бірі – «Шағала». Солай бола тұрса да дәл осы шығармадай авторға ауыр тиген, жүрегін ауыртқан, денсаулығын әлсіретіп, бұдан кейін пьеса жазбаймын деп түңілткен шығармасы болған емес. Петербургтің Александринский театры қойған «Шағала» спектаклі оңбай сүрінді. Спектакль мейлінше сәтсіз ойналып, ойын біткен соң Чехов ешкіммен қоштаспай, банкетке де кірмей, Петербургтің жаңбырлы көшесін жападан-жалғыз кезіп кетті. Сол күйінше ол Мәскеуге кетіп, одан әрі Мелиховаға барып тұрақтады. Бұл жылдары ол театр әлемінен біржола аулақтап, ұзақ уақыт бойы ешкіммен тілдеспеді де, ешкіммен байланыс та жасамады.
Күрделі шығарманың жолы әрқашан ауыр. Әсіресе айтқанынан айтары мол, мәдениетті, астарлы шығарманы түсіну де, ойнау да қиын. Петербург театрындағы актерлер әр сөзді тәптіштеп айтқанмен, пьесаның негізгі арқауын түсінбеді, оны қалай, қандай рухта ойнау керек екенін де ұға алмады. Ал көрермендер болса спектакльден ләззат ала алмады. Бірініші акт біткенше ешкім қол соқпады. Ал спектакль аяқталғанда олардың көбісі не көргендерін, қандай оқиғаның куәсі болғандарын аңғара алмай, киім ілгіштен пальтоларын алып жатқанда-ақ спектакль жайлы ұмытып кетті. Авторды естеріне де алмады. Бұл – 1896 жылғы императорлық театрдың спектаклінен кейінгі оқиға еді. А.Чеховтің бұл пьесасын сол кездегі атақты актер, Чеховтің шығармаларына ғашық әрі оның досы болған Кіші театрдың актері Ленский «Шағаланы» оқып шыққан соң Чеховқа мынадай хат жолдаған.
«Вы знаете, как высоко ценю я ваш талант, и знаете, как вообще люблю Вас. И именно поэтому я обьязан быть с вами совершенно откровенен. Вот вам мой самый дружеский совет: бросьте писать для театра. Это совсем не ваше дело».
Бұл хат Чеховқа өте ауыр тиді.
Газеттер «Шағаланы» арадай талады. «Шағаланы» жалғыз Суворин ғана мақтады. Ал прессада мынадай жүрек сыздатар пікірлер айтылып жатты: «… точно миллионы пчел, ос, шмелей наполнили воздух зрительного зала», «лица горели от стыда», «со всех точек зрения, идейной, литературной, сценической, пьеса Чехова даже не плоха, а совершенно нелепа», «пьеса невозможно дурна», «пьеса пройзвела удручающее впечатление как вовсе не пьеса и не комедия», «это не чайка», а просто дичь»…
Орыс әдебиетіндегі ең поэтикаға толы шығарма жайлы кезінде осындай да пікір айтылған! Мәскеуден аулақтағы бір оңаша жерге барып, өзінің «Өмірдің мәні» деген пьесасын жазып жатқан Вл.Немирович-Данченко Чеховтан мынадай хат алады.
«Моя «Чайка» имела Петербурге в первом представлении громадный неуспех. Театр дышал злобой, воздух сперся от ненависти, и я, по законам физики, вылетел из Петербурга как бомба. Виноваты Ты и Сумбатов, так как это вы подбили меня писать пьесу…
Никогда я не буду пьес этих ни писать, ни ставить, если даже проживу семьсот лет».
«Шағаланың» алғашқы нұсқасында доктор Дорн мен Маша сахнасында кенеттен Маша Дорнның туған қызы боп шығатын, – деп еске алады Немирович-Данченко. – Бірақ бұдан соң ол тақырып қайта сөз болмай қалады. Мен авторға айттым: екінің бірі – не ол мәселені жеткізіп айту керек, не болмаса ол туралы мүлдем айтудың керегі жоқ. Оның үстіне, дәл осы оқиғамен 1-акт біткелі тұр. Театрдың заңдылығы мен табиғаты бойынша, бірінші актінің соңында жағдай кілт өзгеріп, ол өзгеріс екінші актіде жалғасуы керек». Чехов: «Көрермендер 1-актінің соңында оқтаулы мылтықтың ілулі тұрғанын жақсы көреді емес пе?» – деді. «Өте дұрыс, – деп жауап бердім мен. – Бірақ кейінірек ол мылтық атылуы керек қой, оны антрактыда алып тастау үшін ілеміз бе?». А.П.Чехов бұл фразаны кейінірек жиі пайдаланып жүрді. Бұл күнде әлем мойындаған Чехов драматургиясының, оның ішінде «Шағала» мен «Шиелі бақ» секілді классикалық туындылар талай-талай талауға түсіп, кезінде оны сыншылар да, көрермендер де қабылдай алмады. Чехов драматургиясы айсберг – оның мәні тереңде жатыр. 1896 жылы оңбай құлаған «Шағала» К.С.Станиславский мен Вл.Намирович-Данченко 1898-99 жылдар аралығында Мәскеудің Көркем театрында (МХТ) қайта қойғанда, ол нағыз шағала боп көк аспанға шарықтай ұшты.
Содан бері «Шағала» әлі күнге дейін әлем театрларының аспанында самғап ұшып келеді. Біреулер жабайы үйрек, «Гадкий утенок», «Дичь» деп мойындамаған «Шағала», «оқиғасы сұйық, мәні жоқ құрғақ сөз» деп актерлердің өзі теріс айналып, көрермендер спектакль бітпей жатып киім ілгішке асыққан, авторды бейшара беллетрист ретінде қабылдатқан «Шағала», «Чехов өзін-өзі қайталап, бұрынғы «Леший» комедиясының негізінде «Ваня ағайды» жазды», «В человеке все должно быть прекрасно: и лицо, и одежда, и душа и мысль» деген «Лешийдегі» Хрушевтің сөзі «Ваня ағайда» да қайталанады» деп авторды өз-өзінен ұрлаған «Самоплагиат» ретінде кінәлаған шығармалар, бұл күнде әлемдік драматургияның інжу-маржанына айналып отыр. Шығарманы дер кезінде түсінбеу, бағаламау, орынсыз, тіпті жүгенсіз сындар айту авторға қаншалықты ауыр тиетін түсінбеушілік десеңізші! Айлар бойы ойланып, толғанып, сызып, өшіріп, жыртып, қайта жазып, әр сөйлем, әр сөзді таңдап-талғап барып қағазға түсіретін драматургтің мәтінін оп-оңай өзгертіп, жекелеген сөз бен сөйлемдерді ғана емес, тұтас беттерді алып тастап, өз беттерінше жаңа кейіпер қосып, пьесаның тініне қабыспайтын тұтас монологтар қоса салу бүгінгі таңдағы театрдың, режиссерлардың айықпас «жаңа ауруына» айналды. Оларға қарсы дау айту мүмкін емес.
«Классика сонымен классика, оны әр заманға лайықтап, ықшамдап, керек кезінде жаңа сөздер қосып, уақыт талабына сай өзгертіп отыруға мүмкіндік береді» деп ақталады қоюшы режиссерлар. Немирович-Данченко Б.Пастернакқа жазған хатында: ««Гамлетті» ғажап аударыпсыз. Оның бір сөзін де өзгертуге болмайды. Біз пьесаның әр сөзін поэзияның сөзіндей қабылдауымыз керек. Ал поэзиядан бір сөзді ауыстырып, не болмаса өзгертіп көріңізші. Онда ол поэзия болудан қалады».
Драматургияға деген көзқарастың алтын ғасыры-ай! Мұндай көзқарас салтанат құрған елде, әрине Гоголь, Островский, Толстой, Чехов, Булгаков сынды ұлы драматургтердің пайда болуы заңды құбылыс. Сонымен, «Шағала» қандай шығарма? Ол Чеховтің өзі тықпалағандай «комедия» ма, «драма» ма? Қысқа-қысқа воедвильдер мен бір актілі пьесалары болмаса, Чеховтің көп актілі пьесаларының бір де бірі комедия жанрына жатпайды. Олардың бәрі трагедиямен астасып жатқан драма. Адам жанындағы аласапыран боп жатқан жеке-жеке қайғы-мұңды Чехов ешқашан алдыңғы планға шығармайды, оны тәптіштеп, қазбалап айта бермейді. Ондай көріністерден ол саналы түрде бас тартып отырған.
Сондықтан да болар ол ағасы Михаилға жазған хатында: «Мен жылауық драма емес, комедия жазып едім, оны Петербург театры мүлде түсінбепті» деп «драма» дегеннен ол әдейі бас тартып отырған. «Ваня ағай», «Шағала», «Шиелі бақ» пьесаларының «комедия» боп қойылуынан гөрі «драма» боп сахналануынан шығармаларының не ұтатынын ол анық түсінбеген де сияқты. Одесса, Харьков, Петербург театрларындағы репетиция кезінде Чеховтің ұнжырғасы түсіп, салы суға кеткендей ренжіп отырғанын көрген театр актерлері автордан: «Өзіңіз ұсыныс айтыңыз, бізде не жетпейді, не артық, нені түсінбей жатырмыз?» деген сұрағына Чехов мандытып ештеңе айта алмайды екен. Жалпы, ол өзі айтқандай, «күрескер» емес, өз шығармаларын өзі қорғауға мүлде қабілетсіз болыпты. Театр актерлері мен режиссерлеріне: «Пьесада бәрі жазылған ғой» деп сыпайы пікір айтудан әрі аса алмай, өз шығармасын тәптіштеп түсіндіре алмай, ішіндегі қайнап тұрған ойларын ауызбен айтуға таласқұмарлық қабілеті жетпей, іштей тынып, іштей мүжіліп жүре берген. Соның салдары болуы керек, «Шағала» мен «Шиелі бақтан» соң оның онсыз да нашар денсаулығы күрт төмендеп, ауруы асқына түсті.
(Жалғасы бар)
Дулат Исабеков, жазушы
Материалды көшіріп жариялау үшін редакцияның немесе автордың жазбаша, ауызша рұқсаты қажет және Adebiportal.kz порталына гиперсілтеме берілуі тиіс. Авторлық құқық сақталмаған жағдайда ҚР Авторлық құқық және сабақтас құқықтар туралы заңымен қорғалады. Adebiportal@gmail.com 8(7172) 79 82 12 (ішкі – 112)
Мақала авторының көзқарасы редакцияның көзқарасын білдірмейді.