Асекең жайлы ойлардан |

Студент кезімізде «Асқар Сүлейменов ҚазПИ-дің аспиранты екен, ҚазПИ-ды бітірген екен» дегенді естіп, малданып, марқайып жүрдік.　Асқар Сүлейменов «Өзінде бармен көзге ұрып, өзгеден артылам» демесе де арғымақ жал арда ғұмыр кешті.　Алғашқы мақалалары­ның бірі «Түр туралы сөз» – «жылымық» деп желпінтсе де көлеңкесі қою жүйе, кезең таңбасы байқалғанымен де, әйгілі Виссарион Белинскийдің «Литературные мечтаниясының» өнегесінде толғану ынтықтығы, ұмтылыс-батылдығымен, әлемдік романшыл­дықтағы ағыстарға елеңдеп, қарайлауымен, тереңнен шайқаған талқыдан тапшылық көріп жүрген ұлттық танымның көсегесін көгерту құлшынысымен айрықшаланып ауызға ілікті.

Қазіргі қазақ сөз өнері озық шеберлікке зәру деп дабыл қаққан. Көңіл алаңын көлгірсімей, көпіртпей, қопсытпай ашқан. «Қаншалық ентелегенімен маңына жуи алмайтын» кейіпкерлерге қауіп айтты. Қатты айтты. «Аспанның өзіне аспандап қарайтын жастықтың» буы бар дегенде де тым естияр, ержеткен, табанды болмыс бой көтерді. Биіктеді.
«25 жасында жазылған «Тағы да «Дала сыры» туралы» мақаласы бөлекше тегеурін танытқан. Сын айту әдебі бөлек, түптен тергеп талдау дағдысын сіңірді. Кенде қалғаны бар қазақ әдеби сынын сауатты, қырғи-қырағылықпен кенелтті.
Жас сыншының ордабұзар 30-ға бір жыл қалғанда жазылған бір мақаласын «Қазақ әдебиеті», «Жұлдыз» жарияламай, авторға қайтарған. Ширақтық, тұтастық жөнінде мін тағылды ма? Әйтпегенде, Әбіш Кекілбаевтың «тізгін үзер арындылығы», суреткерлік бүтін бітім (А.С.), бұлтармас бағытын айнымай танып, сәуегейлікпен айтқан тоқтам, болжамдары әсіресе ұлттық бірегейлік, байырғылық, ұлтжандылық негізінде көңіл көншітеді.
«Елең-алаңдағы дүбір» – кезеңдік таным стереотиптерін тас-талқан еткен классикалық талқы. Жас сыншы «оңай» талдау рахатына өзін ғана емес, өзгені де батырады. «Қан мен тер» расында да, әдеби дамудың ендігі бір ымырт, елең-алаңында таңбалы дүние болып, қалың қазақты теңселткен. Дүйім оқушы әдбен сағынған жақындарымен қауышып, жарылқанып, «Қан мен тердей» азат көркемдіктің ұлт топырағындағы жаратылысына қуана дүрліккен. Романдағы қазақтың қаяулы тағдыры елеңдетті.
Асқар Сүлейменов «Қан мен тердің» алабөтен, аласапыран мінезін ойламаған тұстардан байқап, бағалады. Жазушының «Тыңды тоңынан тайқымай еркін аударатынын аңғартқанына» көңілі өсті.
Ә.Нұр­пейісов пейзажының «жұмсақ мұңына, адуын күшіне, бояу күр­де­лілігіне, жұпыны сыпайы­лы­ғы­на, оқиғаға шынайы кірігуіне» тіптен тәнті болды. «Қан мен терді» «Тынық донға» жалтақтамай теңеуі – әбден жөн.
Кексе прозаның эстетикалық екпін дірілі, салқын сабыры, күншуағы Асқар Сүлейменов интер­претация­сында еселене түсіп және бір жан жанғыртты.
Асекең шығарманы сілкіп, нұқып оқитын оқушының қытымыр сергектігі туралы айтар еді. Ой тірілткен жұғынды білімдарлығымен өнеге дарытты. Сөз баққан, сөз баптаған дана ұлтының дағдысы мен сөз қуды, сөз түлетті, сөз тудырды. «Пластмасса, жылтырақ сөз-сөйлемдермен» ой қоқытпады. Таным-талғам тілін термин мәнді, ұғымды, кернеулі, аялы сөздермен байытты. «Бүйірін соғып, тыныс алып тұрған шығарма» құнына бәс тікті.
«Омбы қарды дымын шығармай, жұқартып ойған шуақ боп, жұққан жеріне жан бітірген қазысылау болып ұқтырған», дүниені «арқа-кеуде, табан-төсімен қатар өткеріп, қатар көрген», «Өнердің біткен жерінен қайтып отырған» Әуезовпен сырласып, «Болмыспен бетпе-бетті», орыс тілінде «Жажда»-ны жазған. Дүр сілкінтіп, дүбілте ой көшірген.
«Қайтпастықтың, тағы да қайтпастықтың әлем әдебиетіндегі бірден-бір нышанына жүруге керек Серек бар. Қайран Көксерек бар», – деп, шапшаң шалатын сейрек зердесімен тағы да елең еткізген…

P.S.: А.Сүлейменовтің ертеректе жазылған әдеби-сын мақалалары төңірегіндегі үзік ойлар.

Қанипаш Мәдібай, ҚазМемҚызПУ профессоры, ф.ғ.д.