Ана тілінде ғылыми терминологиямен айналысқан тұңғыш қазақ ғалымы

Халел Досмұхамедов — қазақ қоғам қайраткері және этнограф, жазушы, тарихшы, зерттеуші, ағартушы. Оның қазақстандық медицинаға қосқан үлесі өте зор.

Халел Досмұхамедов Орал әскери орта мектептің аяқталғаннан кейін, 1903 жылы Санкт-Петербург әскери-медициналық академиясына оқуға барады. Алты жыл ішінде ол дүниетанымын дамытты және өз болашақ өмірін таңдады. 1909 жылы Досмұхамедов алтын медальмен бұл жоғары оқу орын бітірген соң, ол Пермь. сосың Орал орыс-қазақ әскери батальонында әскери дәрігер ретінде жұмыс істей бастады.

Әскери қызметте жүргенде Х.Досмұхамедов қазақ халқына көптеген медициналық көмек қажет екенін түсінеді. Қарапайым халық алдын алу шараларын білмегендіктен көптеген жұқпалы аурулардан қайтыс болады. Оба – ХХ ғасырдың басындағы қазақ халқының ең  басты қайғы-қасіреті. Ол табысты және уақтылы жергілікті халыққа медициналық көмек көрсетуге және аурулар мен індеттер алдын алу үшін қажетті техникалық қызмет көрсету жұмыстарын жүргізу үшін әскери қызметтен кетуге рұқсат сұрайды.

1913 жылы Халел Досмұхамедов әскери қызметтен кетеді. Сол жылы Орал облысының Темір ауданында дәрігер болып жұмыс істей бастайды. 1920 жылға дейін ол эпидемиямен күресте белсенді жұмыс істеді.

1915 жылы Қазақстанның бірнеше облыстарында, әсіресе батыста оба індеті басталады. Халел Досмұхамедов осы қауіпті аурумен күресуге үлкен үлес қосты. Ол осы ауру туралы ғылыми мақаланы жазады. Сонымен қатар, Досмухамедов басқа да жұқпалы аурулар, денсаулық сақтау және дәрі-дәрмек үшін бірқатар ғылыми мақалалар жазады.

Ол «Қазақ» газеті және басқа басылымдарда қарапайым, қолжетімді тілінде әрбір ауруға, терапия және алдын алу іс-шараларын сипатын түсіндірді, жұқпалы ауруларды емдеу туралы мақалалар жазды. Досмұхамедов өз медицина-ғылыми мақалаларында емдеу әдістері, қазақ және орыс тілдерінде ұсынған: әр аурудың сипаттамаларын, емдеу әдістерін сипаттады, түрлі алдын алу шараларын ұсынды..

1920 жылы Халел Досмұхамедов Орталық Азия Университетінің Медицина факультетінде жұмыс жасайды, сонымен қатар Ташкенттегі Қазақ мұғалімдер институтында оқутышы және мектептің денсаулық сақтау қызметкері ретінде жұмыс істейді. Қазақстан басқару жөніндегі әскери революциялық комиссияның мүшесі болған адам. 1921 жылы Қазақ республикалық комиссиясында жұмыс атқарған.

Ол қазақ халқының педагогикалық жұмысына қатысты. Халел Досмұхамедовтың басшылығымен және тікелей қатысуымен қазақ мектептері үшін бірқатар оқулықтар мен оқу-әдістемелік құралдар жасалды. Мектеп бағдарламалары жасалды, ғылыми әдіснама құрылды. Өзі жаратылыстану және педагогика саласында жұмыс жасады.

1922 жылдан бастап Досмұхамедов Түркістан территориясының Халық денсаулығы Комиссариатында белсенді жұмыс істейді, оба індетіне қарсы күрес жөніндегі орталық комиссияны басқарады, Қазақ КСР Халық комиссариатының медициналық-санитарлық-эпидемиологиялық жұмыстарды жүргізеді.

Денсаулық сақтау Халық Комиссариатында жұмыс істеген кезде ол қазақстандық медицина кадрларын даярлауға ерекше назар аударады. 1925 жылы Халел Досмұхамедов Қазақ мемлекеттік баспаханасының Шығыс бөлімшесінің меңгерушісі болып тағайындалады. 1926 жылы Орталық Азиядағы (Түркістан) Қазақстан Республикасының өкілі болып қызмет атқарады.

1926 жылы Орталық аймақтық институтқа енгізілген бірінші санатты ғалым ретінде аттестациядан өтеді. Сонымен қатар мемлекеттік баспа үйінің ғылыми-редакциялық бөлімін басқарады. Сондай-ақ, 1926 жылы Халық комиссариаты Жоғары педагогикалық институтының Халел Досмұхамедов орынбасары ректоры болып тағайындалды және педагогика курсын оқиды.

Арнайы комиссияның шешіміне сәйкес, Х.Досмұхамедовке педагогика кафедрасының доценті атағы беріледі. Халел Досмұхамедов өзінің ана тілінде медицина және жаратылыстану бойынша оқулықтар мен танымал ғылыми кітаптар жазады: «Омыртқалы жануарлар туралы» (1927 ж.), «Ғылыми терминология туралы есеп» (1922), «Оба аурумен қалай күресуге болады» (1924)  және т.б.

Қазіргі уақытта Досмұхамедовтың қазақ тіліндегі ғылыми терминологияның туралы ойлары өте маңызды. «Жануарлар» (1928) кітабында ол былай деп жазды: «Осы уақытқа дейін тіл құрылымы туралы кітабынан басқа, Ахмет Байтұрсыновтың қазақ тіліндегі ғылым туралы кітаптар жоқ, өйткені бізде ғылыми кітаптар жазу мүмкіндігі болмады. Қазір қазақ тілін ғылыми ұғымдармен таныстыру өте қажет. Ғылыми әдебиеттерді өз ана тіліне аударғанда ең бастысы ғылымда қолданылатын терминдерді дұрыс және нақты аудару. Ғылым тілінде қазақ тілінде қолданылатын терминдердің адал, қол жетімді аудармасы өте қиын жұмыс. Дегенмен, мұндай эквиваленттердің іріктеуі өте қиын, қазіргі уақытта бұл өте қажет, өйткені ол барлық даму жолын көрсетеді.

Сондықтан, қазақ тіліндегі алғашқы ғылыми кітаптарды басып шығарғанда, менің ойымша, әдемі, мәнерлі сипаттама жасаудан гөрі терминдердің жақсы эквиваленттерін беру маңызды».

1927 жылдың наурызында Халел Досмұхамедов Қазақ мемлекеттік университетінің проректоры болып тағайындалады. Ол Қазақ мемлекеттік университетінің үш факультеттері мен оқу бағдарламаларын құруға арналған ұйымдастыру жоспарын дайындайды. 1928 жылдың шілде-қазан айларында Қазақ мемлекеттік университетінің проректоры болды.

1930 жылы Халел Досмұхамедов ҚазМУ-дың профессоры, Ғылым академиясының Жергілікті тарих Орталық бюросының корреспондент-мүшесі, Қазақ ғылыми қоғамының мүшесі болып сайланады.

Сталин қуғын-сүргін саясаты Хәлел Досмұхамедовке де жетті. Оны Воронежке жеті жылдық ссылкаға жібереді, сонда Досмұхамедов Воронеж гигиена және әлеуметтік денсаулық институтының бөлім меңгерушісі қызметін атқарады.

1938 жылдың маусым айында ол қайтадан қамауға алады. 1939 жылдың сәуірінде Халел Досмұхамедов қайтыс болды. 1958 жылдың 28 қаңтарында Қазақ ССР Жоғарғы Соты Халел Досмұхамедовты сталиндік Фемидасының құрбаны болғанын мойындап, оны ақтайды.

Халел Досмұхамедов алғаш рет қазақ тіліндегі ғылыми терминологиямен айналысқан отандық ғалым. Бұл салада ол қазақ тіліндегі алғашқы оқулықтар: «Табиғат ғылымы», «Жануарлар» (1925), «Адам денесі», «Оқушылар денсаулығы» (1925), «Зоология» (1926) жазды. Досмұхамедов қазақ тілі мен әдебиетін дамуына үлкен үлес қосты. Фонетикалық заңдар «Сингармонизм заңы қазақ тілінде» ғылыми-зерттеу жұмысын жазған (1924). «Қазақ халқының арасындағы оба туралы қалай күресуге болады» (1918-24) кітабын жариялады, сонымен қатар «Шернияз шешен» (1925), «Кугелташ медресесінің Бухарада қалай құрастырылғаны туралы аңыз» (1927) және т.б.

Қазақ фольклорының теориялық мәселелеріне арналған «Қазақ халқының ауызша әдебиеті» атты эссе шығарған. Ол «Мұрат-ақындар сөздері» (1924), «Исатай-Махамбет» (1925), «Аламан» (1928) қазақ ауызша халық шығармаларының жинақтарын шығарды.

1993 жылы 30 шілдеде Қазақстан Республикасы Министрлер Кабинетінің «Халел Досмұхамедовті еске алу туралы» №661 қаулысы қабылданды. Мемориалдық тақталар орнатылды; Атырау және Алматы қалаларының көшелері мен мектептері оның атымен аталды; Досмұхамедовтың ғылыми еңбектердің екі томы жарыққа шықты. Халел Досмұхамедовтің аты Атырау мемлекеттік университетіне берілді.

Керімсал Жұбатқанов, Қазақ-Орыс Халықаралық Университетінің доценті, тарих ғылымдарының кандидаты.