БАҒЫС ЖШС ҚАЗАНДЫҒЫМЕН АТМОСФЕРАЛЫҚ АУАНЫ ЛАСТАНДЫРУ КӨЛЕМІН ТӨМЕНДЕТУІНІҢ ТЕХНИКАЛЫҚ ЖОБАСЫ

Қолданбалы экология кафедрасы

Қорғанышқа рұқсат етілген.
Кафедра меңгерушісі ________ Шарипов С.М.
____________ 2006 ж.

Дипломдық жоба

Тақырып:

«Бағыс» ЖШС қазандығымен атмосфералық ауаны ластандыру көлемін
төмендетуінің
техникалық жобасы

Орындаған:
Хасенов Б.К..

Жетекшісі:
Бақытжан А.Б. аға окытушысы

Көкшетау – 2006

мазмұны

Қысқартулардың, шартты белгілердің,
символдардың, бірліктердің, терминдердің тізімі. … … … … … … … … … ..4
Кіріспе … . … … … … … … … … … … … … … … … … … … … … … .5
1. Қазақстандағы қазіргі жылу беру
тәсілдерінің экологиялық мінездемесі … … … … … … … … … … … … … ..8
2. ЖШС Бағыс кәсіпорны тұралы жалпы мәліметтер … … … … … … … ..12
3. ЖШС Бағыс кәсіпорнының
пешті қазан бөлімі тұралы жалпы мәліметтер
… … … … … … … … … … … … …19
1. . Пешті қазан бөлімінің жалпы құрылымы … … … … … … … … .19
2. Пешті қазан бөлімінің өндіріс технологиясы мен
технологиялық жабдықтауының қысқаша мінездемелері … … … … ..19
3. ЖШС Бағыс пешті қазан бөлімінің негізгі
(өндіріс-техникалық, техника-экономикалық,
экологиялық және санитарлы-гигиеналық) мінездемелері … … … … …24
1. Пешті қазан бөлімінің негізгі мінездемелерін
зерттеу құралдары мен әдістерін суреттеу
және оларды
таңдау … … … … … … … … … … … … … … … …
… … … .24
3.3.2. Пешті-қазан бөлімінің
негізгі мінездемелерін
есептеу … … … … … … … … … … … … … 24
3.3.3. Ауадағы кішкентай бөлшектерді анықтау әдістемесі … … 26
3.3.4. Азот қос тотығын анықтау
әдістемесі … … … … … … … ..26
3.3.5. Күкіртті ангидрид анықтау
әдістемесі … … … … … … … … ..27
3.3.6. Көміртек тотығын анықтау әдістемесі … … … … … … ..28

3.3.7. Атмосфераның ластану деңгейін есептеу … … … … … ..29
4. ЖШС Бағыс пешті қазан бөлімді
қатты отынан газ отына ауыстыру тұралы ұсыныс … … … … … … ..35
1. Жобалы ұсыныс : оны таңдау және негіздеу … … … … … … …35
2. ДКВР-2,5-13 көмір пешті қазанының
техникалық
мінездемесі … … … … … … … … … … … … … … … .
… … … … ..35
3. Жобалы отынның
және жабдықтардың қысқаша
мінездемесі … … … … … … … … … … … .45
4.3.1. Құруға қабылданған шілтерлерін қысқаша суреттеу … … 50
4.3.2. Пешті қазанды газға ауыстыру үшін
қажетті қайта құру шараларын суреттеу … … … … … … … … .51
5. Жобаның техника-экономикалық және экологиялық негіздеуі … … … ..54
5.1. Отын көлемдерінің және жану өнімдерінің есеп-қисабы … … … 54

5.1.1. ДКВР-2,5-13 пешті қазанына арналған қажетті
табиғи газ көлемдерінің есеп-
қисабы … … … … … … … . … … … … …54
2. Күкірт тотықтарының есеп-қисабы … … … … … … … .54
5.1.3. Азот тотықтарының есеп-қисабы … … … … … … … …54
5.1.4. Көміртек тотықтарының есеп-қисабы … … … … … … .55
5.2. ДКВР-2,5-13 пешті қазанды қатты отыннан
газ тәрізді отынға ауыстыруына қажетті төлемдердің
экономикалық есеп-
қисабы … … … … … … … . … … … … … … … … … … ..
..55
1. Қатты отынның (қоңыр көмірдің) пайдалануына
қажетті төлемдерінің есеп-қисабы … … … … … … … … … … 55
5.2.2. Жобалы отынға (табиғи газ) ауыстыруына
қажетті төлемдерінің есеп-қисабы … … … … … … … … … … 56
6. Қондырғыны пайдалану кезінде
қауіпсіздік қамтамасыз етуіне талаптар … … … … … … … … … … … … … .58
Қорытынды … … … … … … … … … … … … … … … … … … … … … 62
Қосымшалар … … … … … … … … … … … … … … … … … . … … … .63
Әдебиет тізімі … … … … … … … … … … … … … … … … … … … . … ..66

Қысқартулардың, шартты белгілердің,
символдардың, бірліктердің, терминдердің тізімі

ДКВР – двухбарабанный котел, водотрубный, реконструированный
(екі барабанды пешті қазан, су құбырлы, қайта құрылған)
ПДК – предельно допустимая концентрация
(шекті мұмкіншілігінше шоғырландыру)
ПДВ – предельно допустимый выброс
(шекті мұмкіншілігінше шығарлатын шығу тастандылар)
ПДС – предельно допустимый сброс
(шекті рұқсат етілген тастандылар)
ЖШС – жауапкершіліғі шектелген еріктестігі
ЖМ – жанар май
ПСШ – Скреперный шлакозолоудалительмен
(жартылай автоматтық скреперлы шлак пен күлді шығаратын
қондырғы)
ТV – шоғырландыру (%)
БЦ − блок циклонов
(циклондар блогы)

кіріспе

Тақырып өзектілігі. Адам өміріне арналған аса маңызды кажеттілік
-оттегі тепе-теңдігін сақтау. Әсіресе экологиялық тепе-теңдігі бұзылған
жағдайы байқалып тұрған аудандарда. Өнеркәсіптің және көліктің жылдам
өркендеуі ХХ ғасырда шығарылған тастандылардың және олардың улылығының
көлемдерінің артуына әкеліп соғады. Қазіргі заманда бұл ластау заттар
атмосферада табиғат ортасы мен адамға зиянсыздық мөлшеріне дейін
ерітілмейді.
Атмосфераны ластау жасанды қайнарларының бірі өнеркәсіп кәсіпорындары,
жылу энергетика және пәтер-үйлердің жағу жүйелері болып табылды. Олардың
ішінде негізгі ластайтын өндіріс бөлімшелердің бірі пеш-қазан цехтері.
Статистикалық мәліметтердің талдауы Қазақстан Республикасы бойынша
(РК табиғи ресурстар және қоршаған ортаны қорғау министірлігінің Геология
және қоршаған ортаны күзету комитетімен берілген материалдары бойынша)
кәсіпорындарының жылу шығаратын учаскілерімен атмосфераны зиянды заттармен
ластау көлемдерін төмендету елде нақ өткір проблемалардың бірі. Олармен
қоршаған ортаны жоғары ластауының себептері мынадай: біріншідіен —
кәсіпорындардың заттық-техникалық базасы табиғи түрде тозған; екіншіден —
жылу өндірістерінің технологияларының экономикалық және техникалық түрде
ескіруі; үшіншіден — табиғат қорғаушылық шаралардың жоқ болуы немесе
олардың жеткіліктіліксіздікпен енгізлуі; төртіншіден — мемлекет және
жұртшылықжағынан кәсіпорындарымен табиғат сақтау қорғаушылық заң
нормаларының орындалуына қатты бақылаудың жоқ болуы.
Жоғарыда көрсетілгендерге орайлас кәсіпорындарының пешті-қазан
цехтерімен атмосфераға шығарылып тасталатын зиянды заттардың көлемдерін
төмендету проблемасы өзекті болып табылады.
Осы дипломдық жобасының мақсаты – Бағыс ЖШС кәсіпорнының пешті-қазан
бөліміне жылу өндіруінің экологиялық таза технологияларын енгізуінің
жобасын тауып шығару.
Дипломдық жобаның мәселелері оның мақсатымен ескертілінген. Бұл келесі
мәселелер:
1) қазіргі шақта болып жатқан жылу энергиясын өндіру технологияларының
экологиялық, өндіріс-техникалық, техника-экономикалық және әлеумет-тік
мінездемелерін талдау;
2) жобалау объектісінің (Бағыс ЖШС-нің пешті қазан бөлімінің) өндіріс-
техникалық, техника-экономикалық, экологиялық және әлеумет-тік
көрсеткіштерін талдау мен зерттеу және зерттеу құралдары мен әдістерін
негіздеу мен суреттеу (объектінің қарастырылатын параметрле-рін
есептеуімен);
3) жобалау шешімінің таңдауының техника-экономикалық және экология-лық
негіздеуі және бұл негіздеуді суреттеу;
4) осы жобамен ұсынылып отырған объектіні пайдалану
қауіпсіздігін
қамтамасыз ететін талаптарды жетілдіру.
Осы жұмыстың практикалық маңыздылығы:
1) ДКВР-2,5-13 көмір пешті қазанының газ тәрізді отынға ауыстыру жобасы
өңделген (бұл жоба ұқсас қондырғылармен пайдаланатын басқа
кәсіпорындарымен қолданылуы мүмкін);
2) Бағыс ЖШС-нің пешті қазан бөлімімінің нақты өндіріс-техникалық,
техника-экономикалық, экологиялық және санитарлы-гигиеналық
көрсеткіштерінің талдауы жасалған;
3) техникалық модификацияланған (яғни газ тәрізді отынға аударылған) ДКВР-
2,5-13 көмір пешті қазанының пайдалану қауіпсіздігін қамтамасыз ететін
талаптары өңделген;
4) Бағыс ЖШС-і үшін ДКВР-2,5-13 пешті қазанды газ тәрізді отынға
ауыстыру жобасының техника-экономикалық және экологиялық негіздеуі
жасалған.
Дипломдық жобаның құрылымы мен көлемі қойылған мақсат-тармен
шартталған. Жұмыс кіріспеден, алты тараудан, қорытындынан, қосымшалардан
және библиографиялық тізімінен құрылған. Дипломдық жоба 68 баспа түрде
басылған мәтін беттерінде баяндалып, 10 кесте, 10 суретпен және 2
қосымшалары мен 47 қолданған әдебиет тізімімен толтырылған.

1. Қазақстандағы қазіргі жылу беру
тәсілдерінің экологиялық мінездемесі

Қазіргі шақта жасанды ластану табиғатты ластанудан асып тұр. Ол тек
қана адам шаруашылық әрекетінен арандатылған [1,2,3,4,5,6].
Планетаның өте ластанып баражатқан қорларының біреуі атмосфералық
ауасы болып тур. Оның ластануы ең алдымен күкіртті сутегінің, тотықтардың
және аммиак азоты диоксидтерінің, метан күкіртінің, иісті, көмірқышқыл
газдарының ашық араға шығарылған қалдық тастандыларымен байланысқан. Бұл
мәселе Қазақстан үшін әсіресе өзекті болып тұр [7] (ел өнеркәсібі тек
басталған күй-жағдайда болып тұрғанына қарамастан).
Статистикалық мәліметтердің талдауы өнеркәсіптердің тап жылу шығаратын
учаскелерімен атмосфераға шығарылытын зиянды заттардың көлемдерін төмендету
проблемасы елде нақ өткір проблемалардың бірі ретінде болып табылады
[8,9,10]. Олармен қоршаған ортаны жоғары ластауының себептері осындай:
біріншідіен — кәсіпорындардың заттық-техникалық базасы табиғи түрде тозған;
екіншіден — жылу өндірістердің технологияларының эконо-микалық және
техникалық түрде ескірген; үшіншіден — табиғат қорғаушылық шаралардың жоқ
болуы немесе олардың жеткіліктіліксіз түрде енгізілуі; төртіншіден —
мемлекет және жұртшылық қоғамдары жағынан кәсіпорындарымен табиғат сақтау
қорғаушылық заң нормаларының орындалуына қатты бақылаудың жоқ болуы [11,12]
(бұл заңдардың жеткілігіне қарамастан [13,14,15,16,17,18]).
Атмосфераны ластайтын негізгі және ең қауіпті қайнар көздерінің бірі
өнеркәсіптің қалдық тастандылары болып табылады. Және зиянды қалдық
тастандылардың 80%-тіне дейін жылу шығарып өңдейтін бөлімшелердің үлесіне
келеді [19].
Қазіргі уақытта Қазақстан аумақтарында атмосфералық ауа ластануына ең
басты үлесін мұнандай өнеркәсіп салалары енгізеді: жылу энергетикасы (ЖЭС-
тар (ТЭС), ЖЭО-лар (ТЭЦ), өнеркәсібі және қалалық пешті-қазан бөлімдері
және т.б.), қара металлургия, мұнай шығаратын және мұнай өңдейтін
кәсіпорындары, автокөлік, түсті металлургияның және құрылыс материалдарының
өндірісі [20].
Статистиканың талдауы бойынша Қазақстанның жылу шығарып өңдейтін
кәсіпорындарының 64%-ті көмір сияқты қатты отынмен жұмыс істейді [21]. Бұл
отын негізінде өз еліміздің шахталарынан жеткізіліп тұрады. Бұл көмірдің
сапасытөмен. Оның күлділігі (зольность) 39%-тен 68%-дейін барады [22]. Және
бұл отынды жаққанда негізгі өртеу өнімдерімен бірге (CO2, H2O және N2)
атмосфераға ластайтын қатты (күл, күйе) мен газ тәрізді улы заттары
шығарылады. Атап айтқанда осы газдар мұнандай: күкірттікті мен күкіртті
ангидридтер (SO2 және SO3), азоттың тотығы (NO және NO2), фторлы заттар
және ванадий қосулары [23], [24]. Оттықтарда отынның толық түрде жанбауына
байланысты шығып жатқан газдарда CO көміртек тотығының, CH4, C2H4
көмірсутектерінің болатыны белгілі. Сонымен қатар сол газдардың ішінде
канцерогендік көмірсутектер, мысалы, бенз(а)пирен және т.б. болуы мүмкін.
Егер шала жанған барлық өнімдердің жиынтық көлемін азайтып төмендетуге
болса, күкіртті қосулардың қалдық тастандыларының жалпы көлемін (SO2 + SO3)
азайтуға болмайды, өйткені ол көмірдегі күкірттің алғашқы мөлшерімен
анықталады. Бұл себептен күкіртті косулардың жалпы мөлшері отын жандыру
процессінің ұйымдастыруынан ешқандай шаралары арқылы төмендетілуге келмейді
[25].
Сонымен, атмосферада күкіртті және басқа қосулардың рұқсат
концентрацияларын мүмкіншілігінше төмендету үшін республикада түтіндік
құбырлардың қажетті биіктігін таңдау тәсілі қолданылады [26]. Бірақ, бұл
әдіс тек қана жергілікті ластану проблемасын шешкенде, ел бойынша
экологиялық проблеманы шеше алмайды.
Осы мәселе әлемде жылу энергетикасын альтернативтік энергия көздерімен
ауыстыруы арқылы немесе бұл өнеркәсіптің салалық кәсіпорындарында газ-
мазутты пешті-қазандарын қолдануымен шешіледі [27].
Қазақстанда барлық көмір пешті қазандарды пайдаланатын жылу
энергетикалық кәсіпорындары, эдетте, ескірген қондырғыларымен жұмыс
істейді. Осы пешті қазандар өткен ғасыр 90-ншы жылдарының экономикалық
дағдарысына дейін, негізінде, РСФСР-дан (қазір — РФ) жеткізіп берілген
[28]. 80-нші жылдарының басында бұл агрегаттардың өндіріс жасауы тоқталған
болатын. Ал қалған уақыттардың ішінде (90-ші жылдардына дейін) Қазақстанға
ресейдің қоймаларында ескіріп қалған өнім жеткізіп берілген [29]. Ресейдің
өзінде энергетикалық салалардың жаңартуы қарқынды түрде орындалып жатқан.
Жоғарыда көрсетілгенмен орайлас Қазақстан үшін біздің
кәсіпорындарының газ-мазутты пешті қазандарға ауысу немесе жылы энергияның
жаңа коздерін игеру проблемасы өзекті болып тұр. Осы шаралар
кәсіпорындарының пешті қазан цехтерінен атмосфераға зиянды заттардың қалдық
тастаңдыларының көлемдерін төмендету проблемасын толық түрде шешер еді.
Елімізде өзге энергия көздеріне негізделген жылу шығарып өңдейтін
технологиялардың әлі таралмай тұрғанымен (әртүрлі объективті себептерден)
осындай төмендету жолдарының бірі ретінде көмір пешті қазандардың
мүмкіншілігінше көпшілігін газды отынға ауыстыру жолы болып табылады.
Әдетте осы процедура жағылатын қазандардың басқа жабдықтарлармен
ауыстыруылу арқылы орындалады (яғни көмір пешті қазандарын – газды пешті
қазандарына) [30]. Бірақ қазіргі сәтте ел кәсіпорындарының басым көпшілігі
болып тұрған экономикалық қиыншылықтарының себебінен көмір пешті қазандары
барларының отынның жаңа түріне ауыстыру шараларын жүргізу және орындауы
негізгі мақсатқа лайықты болып көрінеді.
Әрине, осындай модификациямен өзгертілген жылу пешті қазандар
техникалық, экономикалық және экологиялық параметрлерлері бойынша қазіргі
газ-мазутты қондырғыларымен бәсекелесе алмайды. Алайда Қазақстан күй-
жағдайында осындай да шара елеулі күшті әсерді береді, және ең алдымен —
экологиялық аспектісінде.

2. ЖШС Бағыс кәсіпорны тұралы
жалпы мәліметтер

Бағыс ЖШС-сі – өз құрылымында Солтүстік-Қазақстан облысы Акжар
аудандағы Бостандық ауылы тұрғындарының бірнеше жанұя біріктіретін шаруа
шаруашылығы [31]. Оның орталық үй-жайы жоғарыда көрсетілген қоныстанған
пунктіде дислокацияланады. Бұл кәсіпорнының негізгі қызметі — дәнді
дақылдар өндірісі мен оны өңдеу.
Кәсіпорында мынадай цехтар бар:
• пешті қазанның бөлімі;
• гараж;
• трактор боксы;
• автокөлік боксы;
• техника тұратын ашық алаңы;
• жанар-май (ГСМ) қоймасы;
• көмір қоймасы;
• слесарлық бөлімі;
• дизель бөлімі;
• ұн өңдейтін цехі;
• қойма.
Кәсіпорнының орналастыруы карта-схемасында (№1 қосымшасы) оның орталық
үй-жайы аумақтарына жоғарыда көрсетілген объектілердің өзара орналасуы
көрсетілген .
Бағыс ЖШС-нің ситуациялық орналастыру карта-схемасында (№2
қосымшасы) оның орталық үй-жайлары мен тұрғын үйлер массивінің және оларға
300-500 метр радиустер маңайы аумағында өзара орналастырулар келтірілген.
Кәсіпорын және елді мекен тегіс рельефті жерлерге орналасқан. Жер
биіктіктерінің айырмашылығы 1 километрге 20 метр шамадан аспайды. Сондықтан
топографиялық картаны қосудың қажеті жоқ.
1 кестеде Бостандық ауылының атмосферасын ластайтын заттардың себу
шарттарын анықтайтын метерологиялық мінездемелер және коэффициент-тер
келтірілген. Осы кесте құрастырылғанда СНиП 2.01.01-82 Құрылыс
климатология және геофизика. Жобалау нормалары (Көкшетау облысына
арналған) құжатының мәліметтері қолданған.

1 кесте.

Бостандық ауылының атмосферасын ластайтын заттардың шашылу шартта-рын
анықтайтын метерологиялық мінездемелер және коэффициенттер.

№ Мінездемелердің аттары Мөлшер
1 Атмосфера стратификациясынан тәуелді коэффи-циенті
200
2 Жер рельеф коэффициенті 1
3 Ең ыстық айдың ауасының орта максималды сыртқы
температурасы, °С 26,0
4 Ең салқын айдың орта температурасы, °С -16,2
5 Жел бағыттарының қайталанғыштығының жылдық орташа
мөлшері (желдердің розасы):
С 8.0
СШ 7,5
Ш 8,5
ОШ 10,0
О 11,0
ОБ 27,5
Б 16,5
СБ 11,0
6 Жоғары жел жылдамдығының (орта метерология
мәліметтері бойынша) қайталанғыштығы 5% мс
құрайды. 11,8
7 Атмосферадағы зиянды заттардың жерге түсу
жылдамдығын есепке алатын өлшемсіз коэффициенті:
— аэрозольдерге және газ тәрізді заттарына
арналған 1
— тазалау дәрежесі 90%-тен асатын қатты кішкентай
бөлшектері үшін 2
— тазалау дәрежесі 75%-нен 90%-дейін жететін
кішкентай қатты бөлшектері үшін 2,5
— тазаланбаған қатты кішкентай бөлшектері үшін 3

Бағыс ЖШС-і, Бостандық ауылы және оларға жақын жататын аймағы үшін
ластайтын заттардың бедерсіз бір түсті концентрацияларының мәні 0-ге тең
деп саналады.
Кәсіпорнының өндіріс бөлімшелерінің тағайындалулары мұнандай.
Пешті қазан бөлімі кәсіпорнының орталық үй-жайлары ғимараттардың жағуы
үшін арналған. Пешті қазан бөлімінде ДКВР-2,5-13 пешті қазаны орнатылған.
Ол ғимараттарды жылыту үшін 215 күндік мерзімі бойы жұмыс істейді. Бұл
пешті қазан Экібастуз және Майкұбы қоңыр көмірлері мен жұмыс істейді.
Кәсіпорынның гаражында, автомобильдік және тракторлық бокстері мен
техника қоятын ашық алаңында автокөлік және дизель техникаларына техникалық
қызмет етуі орындалады.
Кәсіпорынның территориясында орналасқан ГСМ (жанар-май) қоймасында
бензін мен дизель отынын сақтауға арналған көлемдері 25 м3 екі резервуарлар
бар. Сонымен қатар бензин мен дизель отындарын құюға арналған екі бағана
бар.
Слесарлық бөлімінде шеңберінің 400 мм диаметрлі қайрауға арналған
станок бар. Бұл станокта әртүрлі кіші-гірім металл өңдеу жұмыстарды
істелінеді. Сонымен қатар осы бөлімде вулканизатормен автомобильдік
камераларының вулканизациясы жасалады.
Дизель бөлімшесінде әлде-қалай апаттық жағдайларда кездейсоқ үшін
қуаттылығы 200 кВт 200Д-дизель электр станциясы орнатылған. Осы бөлімінде
жұмыс үшін СТ-190 қышқыл аккумуляторлары (2 дана) пайдаланылады. Дизель
электр станциясының жұмысына қажетті дизель отынның қоры көлемі 2 м3
резервуарда сақталады. Оған дизель отынның құйылуы негізгі резервуардан БКФ-
8 қол насосымен жасалынады.
2 кестеде жабдықтардың жұмысы бойынша мәліметтер келтірілген.

2 кесте
Жабдықтардың жұмыс мәліметтері.

Цехтің Жабдықтар Сан Жұмыстың Шикізат-тыСе-зон
атымен мөл-шерсағаттар саны ң жылдық -дық
нөмері і шығыны жұ-мыс
-тары
Тә-уліЖылы-на
к-терг
е
1 2 3 4 5 6 7
1. Пешті 1. ДКВР-2,5-13 1 24 8760 2500.0 У
қазан бөлімібулы пешті- көмір
қазаны тоннасы
1. Пешті 2. Жұмыс пешті 1 0.33 119 2500.00 У
қазан бөліміқазанының жүк көмір
салатын бункері тоннасы
1. Пешті 3. Резерв пешті 1 0 0 0 У
қазан бөліміқазанының жүк
салатын бункері
1. Пешті 4. Көмірді пешті-1 0.33 119 2500.0 У
қазан бөліміқазаны-ның көмір
қабылдау тоннасы
бункерінің
шарбағына төгу

1 2 3 4 5 6 7
1. Пешті 5. Көмір 1 2 167 2500.0 У
қазан бөліміқоймасындағы көмір
көмірді ауыстырып тоннасы
төгу
1. Пешті 6. Көмір 1 1 50 500.0 у
қазан бөліміқоймасының көмір
құрылуы тоннасы
1. Пешті 7. Күл-шлактың 1 0.33 176 1057.5 у
қазан бөліміқалдықтарын жинау көмір
бункерінен тоннасы
автокөлікке
шығарып артуы
1. Пешті 8. Көмір 1 24 3600 л
қазан бөліміқоймасының
үстінен бұрқырауы
1. Пешті 9. Қолмен 1 1 120 240 у
қазан бөліміэлектрод догалы электрод
балқытып пісіру кило-грам-
орыны. мдары
Электродтар
ОЗС -4
1. Пешті 10. 1 0.5 130 у
қазан бөліміҚайрап-ұштауға
арналған станок
дөңгелегінің
диаметрі
400 мм
2. Автокө- 1.Автомобиль 1 3 600 у
көліктің ЗИЛ-130
боксы (самосвал)
2.Автомобиль 1 3 780 у
ЗИЛ-130
(самосвал)
3.Автобус 1 3 780 у
Таджик
4.Автомобиль 1 3 600 у
ВАЗ-2121 Нива
1 3 600 у

1 2 3 4 5 6 7
3.Трактор 1.Трактор ДТ-75 1 3 150 у
боксы
3.Трактор 2.Экскаватор 1 3 600 у
боксы ЭО-21-26
4. Автокө- 1.Автомобиль 1 3 780 у
көліктің ВАЗ-2109
боксы
5.Техника-ны1.Автомобиль 1 3 150 у
қоюға ГАЗ-53
арналған (рефрижератор)
ашық алаңы 2.Автомобиль 1 3 300 у
ГАЗ-53 (бензовоз)
1.Автобус ПАЗ
2.Атомобиль 1 3 150 у
ГАЗ-53Б 1 3 150 у
1.Автомобиль
ЗИЛ-130 1 3 90 у
(самосвал)
6. ГСМ 1. Бензін 1 24 8760 85.0 у
қоймасы сақтауға арналған бензін
көлемі 25 м3 №1 тоннасы
резервуары
6. ГСМ 2. Дизель отынды1 24 8760 10.0 у
қоймасы сақтауға арналған дизель
көлемі 25 м3 №2 отынның
резервуары тоннасы
6. ГСМ 3. Бензин 1 2 520 85.0 у
қоймасы жанармай құятын бензін
бағаналы орындары тоннасы
6. ГСМ 3. Жанармай 1 0.5 130 10.0 у
қоймасы құятын бағаналы дизель
орындары отынның
тоннасы

1 2 3 4 5 6 7
7. 1. Қайрап-ұштауға1 0.5 50 у
Слесар-лық арналған станок.
бөлімі Дөңгелек
қайрақтың
диаметрі 400 мм 1 0.66 35 Шикі у
2. Резинаны резина-сын
пісіріп өңдеу ың
орыны 2 килограм
ы
8.Дизель 1. Қуаттылығы 2001 3 1095 у
бөлімшісі кВт Д-200 дизель
электр станциясы
2.
Аккумулятор-лар
СТ -190 2 1 100 у
Дизель
жанар-майын 1 24 8760 43800 у
сақтауға арналған дизель
сыйымдылығы 2 м3 отынның
резервуар литрі
9. ТВС 1. Қайрап-ұштауға1 0.5 130 у
слесарлық арналған станок.
бөлімі Дөңгелегінің
диаметрі 400 мм
(перспективалы)

Ескерту: у – жыл бойындағы жұмыс тәртібі;
л — жазғы жұмыс тәртібі.

3. ЖШС Бағыс кәсіпорнының
пешті қазан бөлімі тұралы жалпы мәліметтер

3.1. Пешті қазан бөлімінің жалпы құрылымы.

ДКВР-2,5-13 пешті қазанның сыртқы түрі 1-ші суретте келтірілген.
Пешті қазан бөлімі мен ДКВР-2,5-13 булы пешті қазанының жалпы құрылымдары
2-ші (кесіліп бөлінген түрде) және 3-ші (пешті қазан құрастыру жоспары)
суреттерде көрсетілген. Пешті қазандар мен негізгі көмекші жабдықтаулар
мөлшері 10×16 м, фермалардың астының биіктігі 6,9 м дейінгі пешті қазан
бөлімінің залында орналасқан. Пешті қазаннын су экономайзерлері (кеңейгішті
бактар) пешті қазан бөлмесінің артқы қабырғасына жақын орналасқан.
Желдеткіштер (вентилятор) пешті қазан мен эконономайзердің арасында ноль
деңгейінде орнатылған. Пешті қазан бөлімінің осындай құрастыруының
артықшылығы — қазандардың қызмет ету залдарының табиғи жарықтарымен жақсы
жарықталғандығы және қондырғының көп орын алмауы.

3.2. Пешті қазан бөлімінің өндіріс технологиясы мен
технологиялық жабдықтауының қысқаша мінездемелері

Пешті қазанның негізгі параметрлері мұнандай [32]:
1. Пешті-қазанның айналмалы (ауа тартқыш) темір шілтерлі оттығы және пневмо-
механикалы жүк артқышы (ПМЗ );
2. Пешті-қазанның түтіндік құбырының биіктігі — 34 м;
3. Пешті қазан түтіндік құбырының диаметрі — 0.800 м;
4. Газ тазалау: БЦ-22-500 циклоны;
5. Екібастұз көмірінің 2002 жылғы жылдық шығыны — 260 тонна, Майкұбы
көмірінің — 380 тонна.
1 сурет.
ДКВР-2,5-13 пешті қазанның сыртқы түрі.

Пешті қазанынң ішінде қоңыр көмір жанғанда түтіндік құбыр арқылы
атмосфераға шығарылатын мұнандай ластайтын заттар алыстатылады: азот
диоксиді, күкіртті ангидриді, көміртекоксиді, органикалықсыз шаң ((SiО2)=20-
70%).
Пешті қазан бөлімінің ұйымдастырылмаған алып тастандылар көздері
мыналар болып табылады:
— пешті қазан бөлмесіне қоса салынған бөлмесіндегі көмір қабылдау
шарбағы;
— қоса салынған бөлмесіндегіде да орналасқан күл-шлакты қалдықтарды
жинақтағашы — бункер;
— пешті қазан бөлмесінінің сыртында орналасқан көмір қоймасы.

2 сурет.
Пешті қазан бөлімінің мен ДКВР-2,5-13 булы пешті
қазанының кесіліп бөлінген түрі.

3 сурет.
Пешті қазан бөлімінің ішінде ДКВР-2,5-13 булы пешті
қазанының орналасу жоспары.
Көмір орналастыру қоймасы мен қоса салынған қора жайы алаң
орналастыруы карта-схемасында көрсетілген.
Пешті қазан бөлмесіне арналған көмір негізгі қоймасынан автокөлікпен
жеткізіледі және жер асты уатқыш-бункерінің қабылдау шарбағына төгіліп
шашылады. Көмір қабылдау шарбағы жер деңгейі белгісінде орналасқан. Көмірді
төккен кезде атмосфераға ұйымдастырылмаған жолмен SiО2 20%-ті
органикалықсыз шаң түрінде ұшып кетіп тұрады.
Бункерден көмір жер астынтағы екі ВДГ-10 уатқыштарына түседі. Сонда ол
суаратын жүйе көмегімен 20%-не дейін дымдалып ұсақталады. Жер астылы
уатқыштар -2,90 м төмендікте орналасқан. Сол себептен шаң тастандылары
сыртқа шығпайды. Ұсақталудан кейін дымқыл көмір инженер Шевьев жүйелерінің
тік-горизонтальдық қөтергіш ожауына түседі. Ауыстырылатын жүк арбамен
арнайы беттететіндермен жүретін ожаумен көмір 11,60 метр биіктікте
орналасқан жүк бункерінің ішіне артылады. Органикалықсыз шаң (20%-дейіндегі
SiО2) көмірді пешті қазандарының жүк бункерлеріне төгілгенде атмосфераға
пешті қазан бөлімдегі орналасқан дефлекторлар арқылы шығарылады.
Шлак-күл шығаратын жүйесі — ПСШ-0,5543 жартылай автоматтық скрепер
түрлі. Скрепер қөтергіш горизонтальдық және тікті учаскелерінен түзеледі.
Скрепер қөтергішінің горизонтальдық учаскісі пешті қазандар астында және
сумен толтырылған каналда орналасқан. Көмір қазан оттығында жануынан кейін
жел тартқыштардың бұрылумен горизонтальдық шлак-күл шығарылатын каналына
түсіріліп шығарылады. Соның ішінде көмір 60%-не дейін дымдалады. Дымқылды
шлак-күлдік қалдықтары ожаумен шлак бункер-жинақтағышына төгіледі. Ол
12,80 м биіктік белгісінде орналасқан. Жинақтағыш-бункерден шлак ылғал
күйінді автокөлікке шашылады және 30% құрылыс мұқтаждықтарына арналған
Бостандық ауылына, ал 70% ауылдық қоқыс тастайтын жерге шығарылады.
Органикалықсыз шаң ((SiО2)=20-70%) шлак-күл автокөлікке артылғанда
кетулердің ұйымдастырылмаған жолмен атмосфераға ұшып кетеді.
Жағылатын маусымға көмір автокөлікпен дерлік жыл бойы (қарлы
борасындардың кезеңі кезінен басқа) жеткізіледі және көмір ең басты
қоймасына түсіріледі. Ол пешті қазан бөлмімінің сыртында орналасқан.
Органикалықсыз шаң ((SiО2)=20-70%) шлак-күл автокөлікке артылғанда
ұйымдастырылмаған жолмен атмосфераға кетеді.
Көмірді жүк көліктен түсіргеннен кейін ЭО-21-26 экскаваторымен үйіліп
көмір қоймасы қурылады. Бірақ қойманың ішінде көмірдің тек қана бөлімі
құрылады. Алдында күрегі бар бульдозермен көмірдің көпшілігі қойма ортасына
жылжып итеріледі. Сонымен қатар көмірдің шашылған бөлімі жинақталады. Осы
жұмыстарды жүргізген кезде жеңіл бөлшектер шаң түрінде атмосфераға ұшып
кетеді. Сонымен қатар двигатель істеген кезде пайда болатын тастандылар —
азот диоксиді, көміртек тотығы, көмірсутектер – шығып тастанды болады.
Автокөліктен көмірдің түсіруі мен көмір қоймасын құруы бір уақытта
жүргізілмейді. Бұл шара қауіпсіздік техникасы ережелерінің талаптары
бойынша жасалынады.
Қыспен қоймада көмір беті қармен жабылады. Көмір аязға қатып
шаңдатпайды.
Көмір қоймасының үсті бетінен шаңдатуы 150 күнге дейін созылатын жылы
кезеңінде ғана болады. Осы жағдайда атмосфераға SiО2-нің мөлшері 20%-ке
дейін баратын органикалықсыз шаң болып ұшады.
Пешті қазан бөлімінде күнделікті жөндеуіне арналған қолдық электр
дуга дәнекерлеуінің жұмыс орны бар. Маркалары ОЗС-4 мен МР-4 электродтары
қолданылады. Темір тотығы, марганец және оның қосуларының сияқты ластайтын
заттар табиғи желдететін жүйесі арқылы атмосфераға айдалады.
Сонымен қатар пешті қазан бөлімінде күнделікті жөндеуі үшін диаметрі
400 мм қайрағы бар қайрауға арналған станогы бар. Бұл станокта метал
өңдеуімен ұсақ жұмыстары жасалынады.
Станок жұмыс істеген уақытта дефлектор көмегімен ластайтын тотық заты
атмосфераға аластатылады.

3.3. ЖШС Бағыс пешті қазан бөлімінің негізгі
(өндіріс-техникалық, техника-экономикалық, экологиялық
және санитарлы-гигиеналық) мінездемелері.

3.3.1. Пешті-қазан бөлімінің негізгі мінездемелерін
зерттеу құралдары мен әдістерін суреттеу және оларды таңдау.
Әдетте, пешті-қазан бөлімдер цехтерінің параметрлерін зерттегенде
өндіріс-техникалық, техника-экономикалық, экологиялық және санитарлы-
гигиеналық мінездемелерін өлшеулерінің тұра және жанама әдістері
қолданылады. Олардың есеп-қисаптары бақылау-өлшеу құралдардың
көрсетулерімен жүргізіледі. Осы құралдар пешті-қазан бөлімінде
пайдаланылатын агрегаттарда орнатылады. Және сол әдістерге қосымша бұл есеп-
қисаптар шығындалушы қорларының және (қатты, сұйық және газ сияқты) шығатын
қалдықтврын тура өлшеулерімен орындалады.
Бұл әдістер Бағыс ЖШС-тегі пешті-қазан бөлімінің жоғарыда
көрсетілген сияқты параметрлерін анықтағанда қолданған болатын.

3.3.2. Пешті-қазан бөлімінің негізгі мінездемелерін есептеу.
Түтін сынаулары алынуының және оның УГ-2 газ-талдауғышы арқылы
өлшеулердің нәтижесінде [33] Бағыс ЖШС пешті-қазан бөліміне жататын
радиусы 1 км аумағының ауасындағы зиянды заттарының шекті
мұмкіншілігінше шоғырландырулары өлшенген және есептелген болатын.
Нәтижелер 3-ші кестеде келтірілген.

3 кесте.
Бағыс ЖШС-інің пешті-қазан бөліміне жататын радиусы 1 км аумақтың
атмосферасындағы зиянды заттардың ПДК-сы.
ПДК, мгм3
Ластайтын зат
Барынша Норманың Орта тәуліктік Норманың
көп-бір жолғы аууы аууы
Улысыз шаң
0,7 +0,2 0,15 +0,02
Күкіртті
ангидрид 0,6 +0,1 0,055 +0,005
Көміртек тотығы 3,0 − 1,0 −
Азот қос тотығы 0,083 −0,002 0,083 −0,002
Күйе 0,20 +0,5 0,08 +0,03
Күкіртті сутегі 0,010 +0,002 0,010 +0,002

Кестеден пешті-қазан бөлімінің дерлік бәрі көрсеткіштері (көміртек
тотығы және азот қос тотықтарыларынан басқа ғана) бойынша экологиялық
нормативтерлерінің талаптарына сай болмайтыны көрініп тұр. Бенз(а)пирен,
ванадий бесті қышқылы, фторлы мен хлор қосуларының мәліметтері алынбаған;
өйткені өлшеулерде қолданылған газ-талдағыштың сезгіштігі нашар болған.
Бірақ, келтірілген көрсеткіштерінен де пешті-қазан бөлімінде қолданылатын
жабдықтарының жөндеу немесе оларды ауыстыруының қажеттілігі туралы
қорытынды жасау болады. Бұл жағдайда жылу энергияның өндіріс технологиясын
ықшамдау туралы айтуға тура келеді.

3.3.3. Ауадағы кішкентай бөлшектерді анықтау әдістемесі.
Шаңның салмағын анықтау гравиметриқалық анықтамасына негізделген. Бұл
шаң қарастырылып жатқан ауаның өлшенген мөлшерінен ұсталып алынған [34].
Қолданылатын реактивтер, аспаптар, материалдар :
— эксикатор жабдықтауына арналған құрғатушы;
— АДВ-200 аналитикалық салмақтары;
— АЭРА -822 аспираторы;
— АФА-ВП-10, АФА-ВП-20 АФА-ХП-20 аналитикалық аэрозольді сүзгілері;
— ИРА-10 мен ИРА-20 түрлі аллонжылары;
— эксикатор;
— аналитикалық пинцеті;
— сағат.

3.3.4. Азот қос тотығын анықтау әдістемесі.
Азот қос тотықтарын анықтауы үшін фотометриялық әдісі пайдаланылады
[35]. Анықтама азот қос тотықтарының Грисс-Илосвай реактивімен
әрекеттескеннен азобояғыш пайда болуында негізделген.
Қолданылатын реактивтер және ерітінділер:
— химиялық таза азот қышқылды натрийі, ГОСТ 4197-74, қайтадан
кристаллизацияланған;
— азот қышқылды натрий қолдануымен жасалған стандартты №1 және №2
ерітінділер;
— сірке қышқыл, ГОСТ 61-75, 10%-тті ерітіндісі;
— сульфанилді қышқыл, ГОСТ 5821-78;
— альфа — нафтиламин, ГОСТ 8827-74;
— даярланған нұсқауына сәйкес Грисс-Илосвай реактиві;
— йодты калий, ГОСТ 4282-74, 8%-тті ерітіндісі;
— қышқыл-күкіртті натрий, ГОСТ 195-77, 0.01 н. ерітіндісі.
Ыдыс және құралдар:
— 822 аспираторы;
— ұсақ саңылаулы пластинкамен №1 жұтатын құралдар;
— калометриялық шыны түтіктері;
— тамызғыштар, ГОСТ 20292-74;
— өлшеуіш колбалар, ГОСТ 1770-74.
Екі қышқылды азоттың бір жолғы концентрациясын анықтау үшін зерттейтін
ауаны 0.25 лмин. жылдамдығымен 20 минут ішінде 8%-тті йодты калийдың 6 мл
ерітіндісімен толтырылған ұсақ саңылаулы №1 пластинкалары бар жұтатын
құралы арқылы сорады. Пробаны алған кезде жұту жабдықты күннің түзу
сәулелерімен жарықтандыруға болмайды. Сақтау мезгілі — 2 тәуліктерден аспау
керек. Талдау нәтижелерінің өңдеуін жоғарыда көрсетілген бақылау
әдістемелерінің жинағы бойынша жалғастырады.

3.3.5. Күкіртті ангидрид анықтау әдістемесі.
Күкіртті ангидридты анықтау үшін нефелометрикалық әдісі қолданылады
[35]. Анықтама күкіртті ангидриді хлор-қышқылды калиймен немесе сутегімен
қышқылдандыруына негізделген. Осы процесстің нәтижесінде күкіртті қышқыл
пайда болады. Бұдан кейін бұлар барий хлоридімен қосылып ерітінді пайда
болу керек.
Қолданылатын реактивтер мен аспаптар:
— химиялық таза глицерин, ГОСТ 6259-75;
— шоғырланған тұзды қышқыл, ГОСТ 4108-72;
— этилді спирт, ректификат, ГОСТ 5963-67;
— хлор-қышқылды калий немесе сутегі асқын тотығы, ГОСТ 10929-76;
— қышқылды күкірті, сусыз калий, ГОСТ 4145-74;
— хлор қосылған барий, құрама реактив;
— көрсетілген химиялық заттардың қолдануымен инструкция бойынша
жасалған жұтанды мен стандартты ерітінділер.
Аспаптар NО2-ні талдауға арналған аспабтары үшін келтірілген тізіміне
сәкес. Қосымша ФЭК-Н-56 фотоэлектрокалориметрі қолданылады.
Күкірт қос тотықтарының бір жолғы концентрациясын анықтау үшін
зерттейтін ауаны 4 лмин. жылдамдығымен 20 минут ішінде Рихтер жұтатын
құралы арқылы сорады. Құралдын ішінде 6 мл жұтатын ерітіндісі бар. Ауаны
анықтау әрекеттерге кедергі жасайтын сульфаттардың аэрозольдерінен және
қышқыл кукіртінен тазалау үшін жұтатын құралдын алдында АФА-В-10 фильтрі
қосылған пластмастық патронды орнатады. Талдау нәтижелерінің өңдеуін
жоғарыда көрсетілген бақылау әдістемелерінің жинағы бойынша жалғастырады.

3.3.6. Көміртек тотығын анықтау әдістемесі.
Көміртек тотықтарын анықтау үшін титрометриялық әдісі қолданы-лады
[35]. Анықтама барий тотықтары гидратының ерітіндісін жұтатын көміртек
тотықтарын платинаның қатысуында көміртек қос тотығына дейін 800°С-де
күйдіруге негізделген. Пайда болған қос қышқылдың мөлшерін барий тотықтарын
тұзды қышқылын гидрат кері титрлауымен анықтайды.
Қолданылатын реактивтер мен аспаптар:
— барий тотық гидраты, ГОСТ 4107-78;
— хлор қосылған барий, ГОСТ 4108-72;
— йодты калий, ГОСТ 4232-74;
— калий тотық гидраты, ГОСТ 42363-80;
— хлор қосылған кобальты, ГОСТ 4525-77;
— күкірт қышқылды мыс, ГОСТ 4165-78;
— тұзды қышқыл 0,1 н. ерітіндісі;
— шоғырланған күкіртті қышқылы, ГОСТ 4207-77;
— фенолфталеин , ГОСТ 5850-72;
— ТГ-5 газ анализаторы.
Сынаулардың сұрыптау мен өлшеулерінің нәтижелерін өңдеуі жоғарыда
көрсетілген бақылау әдістемелерінің жинағы бойынша орындалады.

3.3.7. Атмосфераның ластану деңгейін есептеу.
Осы жобада негізгі және жергілікті координаталардың жүйелері бірі
біріне сәйкес келеді .
Координаталардың жүйелері оң-жақты ретіндей қабылданған (ОХ осі ОУ
осінан оңға бағытталған). ОУ осі солтүстікке бағытталған, ОХ осі —
шығысқа. Координаталардың санап шығаруы метрлерде басқарылады.
Кәсіпорынның өндіріс алаңынын карта-схемасында (3 Қосымшасы)
тастаңдылардың көздерінің орналасуы мен нөмерлеуі көрсетілген.
Жерге төмен шоғырланатын зиянды заттардың есеп-қисабы екі облыстық
дискретті нүктелері үшін оларға ара қашықтығы бірдей тік бұрышты торларды
салғанда Х және Y координаттары бойынша орындалған.
Бірінші есеп айыратын облысының мөлшері 3500х3500 м болады. Тор адымы
100 м ретіндей қабылданған. Бірінші есеп айыратын облысында өндіріс
алаңының зиянды тастандыларының ықпалы глобальды түрде бағаланады. Осындай
бағалау қайнарлардың орташа биіктігі (Н =10 — 50 м.) болғанда маңызды.
Екінші есеп айыратын облысының мөлшері 700х700 метрлі болып табылады.
Тор адымы — 20 м.
Екінші есеп айыратын облысы кәсіпорнының үй-жайлары алаңы мен оған
жататын аумақтарында жер бетіне жақындағы концентрацияларын анықтау
мақсатымен белгіленген.
Тастандыны шығаратын биіктігінің (пешті-қазан бөлімінің түтіндік
құбыры) ең үлкені 34 метрге тең. Есеп айыратын облысының (тікбұрыштың) ең
үлкен мөлшері әрбір жағы бойынша 3,5 км-мен бірдей қабылданған. Сайып
келгенде, есеп айыратын облысының радиусы қайнар биіктілігінің ең үлкенінен
50 рет асатын болады.
Пешті-қазан бөлімінің жыл бойы істемейтін себебінен жер бетіне жақын
жататын концентрацияларының есеп-қисаптары күзгі-қысқы-көктемгі кезеңдер
үшін орындалған. Қалған шарттар бірдей болғанда жылдың жылы уақытында
қайнар — айналадағы орта температураларының аз айырымының себебінен
жердің бетіне жақын жататын концентрациялар ең үлкен дәрежеге жетеді.
Есеп-қисапқа атмосфераға лақтырып шығарылатын зиянды заттарының
барлығы қосылған. Қалдық тастандылары мынандай: темір тотығы, марганец,
қорғасын, азот диоксиді, күкіртті қышқылы, күкіртті ангидриді, күкіртті
сутегі, көміртек тотығы, 1,3-бутадиені (дивинилі), 2-метилбутадиені,
бензол, ксилол, толуол, акролеин, бензин, көмірсутектер, SiО2-нің 20-дан
70%-деін органикалықсыз шаңы араласқан, SiО2-нің 20%-тен төмен
органикалықсыз шаңы.
Сонымен қатар есеп-қисапқа мынандай қосынды топтары еңгізілген:
— №6009 (азот диоксиді мен күкіртті ангидриді);
— №6034 (қорғасын мен күкіртті ангидриді);
— №6041 (күкіртті қышқыл мен күкіртті ангидриді);
— №6043 (күкіртті ангидриді мен күкіртті сутегі).
Қазақстан Республикасының табиғи ресурстар және қоршаған ортаны қорғау
министірлігінің 21 ақпан 1996 жылы №3-1-64347 табиғат саласындағы жобалау
және экспертиза мәселелері бойынша әдістемелік хатына [4] сәйкес өз ПДК-сы
бар ерекше қатты заттармен қатар, себу есеп-қисабына барлық түрдегі
шаңдарының (қазіргі жобада — өлшенген заттың) (ПДК=0,5 мгм3) қосылған
суммациясы есеп-қисапқа алынған болатын. Ол осы заттардың физикалық әсерлер
күшін еске алған.
Жел жылдамдықтарының қабылданған мәндері үйлесімді деп саналып етілді.
(0,5 мс-ден 10,2 мс-дейін). Бұл іріктеуі автоматты түрде Эколог
компьютерлік бағдарламамен орындалады. Бұл әрекет желдің қауіпті
жылдамдығының мәнін дәл іріктеп алуға кепілдік береді.
Жел асыра алу диапазоны айналма түрінде қабылданған (0-ден 360
градусына дейін). Адымы 10 градусқа тең.
Эколог бағдарламасы арқылы саналған концентрациялар өрістері үшін
есеп-қисапты Е1, Е2, Е3 константалары беріледі.
Е1 және Е2 тұрақтылары (константалары) ластану барлық қайнарларды
негізгілері және болмашыларына бөледі. Е1 және Е2 тұрақтыларының аласа
мағынасында қайнарлардың көпшілік саны негізгілеріне жататындай болып
саналады. … жалғасы