Библиографиялық жұмысты ұйымдастыру | Скачать Дипломдық жұмыс

Кіріспе
… … … … … … … … … … … … … … … … … … … ..
… … … … … … … … 4

1. Шығыс әдебиеті бойынша библиографиялық ресурстар туралы
жалпы мәліметтер
1. Библиографиялық ресурстар- кітапханалық жүйенің негізгі
әлеуеті
… … … … … … … … … … … … … … … … … … … ..
… … … … … … … … … . 10
1.2 Шығыс әдебиеті басылымдарының жалпы сипаттамасы … … … … … …
14
1.3Библиографиялық жұмысты
ұйымдастыру … … … … … … … … … … … … … … … … ..
… … … … … … … … … .. 17

2. Шығыс әдебиеті бойынша библиографиялық ресурстар
1. Анықтамалық — библиографиялық аппарат
… … … … … … … … … … .. 26
2. ҚР ҰК шығыс әдебиеті тақырыптамасы бойынша
библиографиялық
ресурстар … … … … … … … … … … … … … … … … …
… … . 28
3. Шығыс әдебиеті әлем халықтарының руханияттылық негізі
ретінде
… … … … … … … … … … … … … … … … … … … ..
… … … … … … … … … 32

3. Шығыс әдебиеті бойынша библиографиялық ресурстарды қалыпастыру
ерекшеліктері
3.1 Библиографиялық ресурстарды қалыпастыруда анықтамалық — ақпараттық
қызметтің жұмысы
… … … … … … … … … … … … … … … … … … 42
3.2 Ақпараттық – библиографиялық бөлім жұмысының бағыттары … … . 46
3.3 Шығыс әдебиетін топтастыруда библиографияны және әдістемені ұйымдастыру
… … … … … … … … … … … … … … … … … … … ..
… … … … … … .. 52

Қорытынды
… … … … … … … … … … … … … … … … … … … ..
… … … … … … … 58

Пайдланған әдебиеттер тізімі
… … … … … … … … … … … … … … … … … … ..
60

Қосымша

Кіріспе

Қазақстан әлеуметтік – экономикалық жаңару мен саяси
демократияландырудың жаңа кезеңінің түйіскен шегінде тұр. Көпұлтты,
көпконфессиялы, Орталық Азияда орталық геосаяси орынға және зияткерлік,
ғылыми әлеуетке ие ел болып табылатын Қазақстан ХХІ ғасырда әлеумедік
кітапхана қауымдастығында өзінің лайықты орнын табу мүмкіндігіне ие.
Елдегі әлеуметтік — экономикалық өзгерістер кітапханалардың да алдына
түбегейлі жаңа міндеттер қойып отыр. Қазіргі уақытта елімізде жаңа
ақпараттық инфрақұрылымдар қалыптасуда, кітапханалар солардың қатарынан
үйлесімді орнын тауып, солардың маңызды бір бөлігіне айналуы керек.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Кітапхана институтының адамзат
қоғаымының даму тарихында мәдени мәнді және әлеуметтік тиімділікті
талқылауға және оны дәлелдеуге негіз болатын екі негізгі нүктенің қиылысы
жатыр.
Біріншіден, бұл кез-келген қоғамның әлеуметтік-экономикалық корди-
наттарының қиылысындағы өзіндік тұрмыстық еркіндікпен таңдалған дамуы
негізінде ұлттық рухтың метафизикасы және адами тәжірибесі жатыр. Осының
барлығы кітапхана қорында барлық ұрпақтарға синтезделген және жеңіл
оқылатын түрінде шоғырланған.
Екіншіден, заманғы технологиялық үрдістерге қадам басқан адамдар
алдында адамзатпен үздіксіз бірге жүретін ғаламдық және өркениеттік
қақтығыстардың барлығы да адамзаттың жылдар бойы жинақтаған біліми
тәжірибесі мен ақыл-ойының жиынтығы ретінде әлемдік кітап қоры жиынтығында
көрсетілгендей, оны қабылдауға, әлеуметтік психологиялық жағынан
көбейтуге және осы байлықты қазіргі қоғам игілігіне пайдалануға үйренбеуі
қазіргі салыстырмалы капитуляцияның әсері.
Бәрінен бұрын осы жағдайлардан келіп, қазіргі социумның мәдени және
демократиялық құндылығы жүйесін таратудағы әмбебап ғылыми кітапханалардың
ең маңызды әлеуметтік институт ретіндегі ролі туындайды.
Қанша дегенмен ұлттық есеп бізді алдын-ала қорытындыланған келесі
ғылыми-әдістемелік базаны бұрмауға міндеттейді. Біз қордың интеллектік
ауқымдылығын кітапханалық өлшемнің бірінші сипаты ретінде болашақта
айқындалатын мобилизациялық, руханилық, креативтілік потенциал ретінде
қабылдауға тиіспіз.
Біз Орталық Азия аймағындағы кітапханалық кеңістіктіктің сенімді
курсына дер кезінде қол жеткіздік. Осы идеологияны кітапханалық
кеңістіктікте терең және кеңінен дамыта отырып, біз өзіміздің жеке ұлттық
мәдениетімізді дамытуға және оны әлемдік мәдениетке толлеранттықпен тоғысу
мүмкіндіктерінің берік тірегі ретінде қол жеткіземіз.
Тұтастай алғанда, қазақстандық қоғамдағы кітапханалық өлшем
Республиканың эпицентрінде орналасқан жаңа дәуір құндылығын қалыптасы
рудағы геомәдени экстерриториялығына бағытталған. Екінші фактор, қазақс
тандық қоғамдағы кітапханалық өлшемді белсендіретін қазақстандық соци
умның толлеранттық ортада өмір сүруші тұрғындардың көпмәдениеттілігін
қалыптастыруды негіздейді. Өйткені қазіргі уақытта Қазақстан әлемдегі
барынша бәсекеге қабілетті 30 ел қатарына кіру мақсаты қойылған кезде
Қазақстанның әрбір азаматының білімді, жан — жақты әрі ой — өрісі кеңінен
дамыған азамат болуы маңызды. Ал бәрімізге белгілі, кез келген білімнің
көзі — кітапта, кітаптың көптеген түрлері жинақ талған кітапханаларда.
Сондықтан да қазіргі кезде еліміз кітапханалық істі жаңа белеске көтеру
жөніндегі ауқымды іс — шаралар жүзеге асырылуда. Атап айтсақ, 2006 жылғы
наурыздағы Қазақстанның әлемдегі бәсекеге қабілетті 50 елдің қатарына кіру
стратегиясы атты Қазақстан халқына Жолдауын жүзеге асыру жөніндегі Желілік
кестеге сәйкес Мемлекет басшысының Қазақстан Республикасы кітапханаларын
жаңартудың 2007-2009 жылдарға арналған бағдарламасы әзірленген.
Бағдарламаның мақсаты — еліміздің кітапханалар жүйесін жандандырып,
кітапхана қорлары мен кітапханашылар қызметінің сапасын жаңа деңгейге
арттыру.
Кез келген кітапхананың сәтті әрі халық игілігіне қызмет етуінің бірден
бір алғышарты — кітапханадағы қорлардың біріздендірілуі, рет — ретімен
топтастырылып, оқырмандар үшін барынша ыңғайлы болуы. Ал аталған
міндеттерді жүзеге асыруда библиографиялық істің маңызы зор. Қазіргі кезде
кітапханада түрлі сала бойынша мыңдаған кітаптар жинақталған. Тиімді
ұйымдастырылған библиографиялық қызмет жоқ болған жағдайда сол кітаптардың
оқырмандардың назарына ұсынылмай қалуы әбден мүмкін.
Сол себепті кітапханада библиографиялық ресурстарды ретке келтірілуі
маңызды іс болып табылады. Жоғарыда айтылғанға орай зерттеу жұмысының
өзектілігін атауға болады.
Осы зерттеу жұмысымда мен мысал ретінде әдебиеттің бір түрі — шығыс
әдебиеті бойынша библиографиялық құралдар.
Зерттеу жұмысының мақсаты: шығыс әдебиеті бойынша библиографиялық
құралдар жүйесін қарастыру, олардың топтастырылу қағидаттарымен танысу.
Зерттеу жұмысының міндеттері:
— библиографиялық қорлар ұғымына жалпы түсініктеме беру;
— библиографиялық қорлардың кітапхана ісін ұйымдастырудағы орны мен
ролін анықтау;
— библиографиялық қорларды қалыптастыру барысында басшылыққа алынатын
негізгі қағидаларды белгілеу;
— библиографиялық қорлардың, атап айтқанда шығыс әдебиеті бойынша
библиографиялық қорлардың кітапхананың қызметін тиімді етудегі мәнін
анықтау.
Кітапхана жүйесінің қорлары негізінен тұрақты сұранысқа ие ғылыми
монографиялардан, қоғамдық ғылымдар бойынша туындылардан, ғылыми –
техникалық әдебиеттен, жаратылыстану бойынша жұмыстардан, оқушылар мен
студенттерге оқуға міндетті әдебиеттен, жыл сайын толықтырылып тұратын
мерзімді басылымдардан, аудиовизуалды материалдардан (аудио — және
бейнетаспалардан, компакт — дискілерден, CD-ROМ және т.б.) жасақталған.
Орталықтандырылған кітапханалар жүйесінің библиографиялық
жұмыстарына мыналар кіреді:
— анықтама — библиографиялық аппаратты жетілдіру;
— анықтама — библиографиялық және ақпараттық — библиографиялық қызмет;
— оқырмандардың оқу барысында басшылық ету жұмыстарына ұсыныстық
құралдарды қолдану;
— кітапханалық — библиографиялық білімдерді насихаттау.
Зерттеу объектісі: Ал енді Қазақстан Республикасының Ұлттық
кітапханасының шығыс әдебиеті бойынша библиографиялық қорларда бар қызықты
туындыларға қысқаша сипаттама беруді жөн санап отырмын.
Зерттеу жұмысының нысаны: Қазақстан Республикасының Ұлттық
кітапханасының библиографиялық қорларында Әбсаттар Дербісәлидің 1982 жылы
шығарылған Шыңырау бұлақтар кітабы бар. Кітапта қазақ топырағының тамаша
перзенттері Әбу Насыр әл-Фараби, Иусуф Баласағуни, Махмуд әл-Қашғари,
Сұлтан аз-Захир Бейбарыс (Жолбарыс батыр), және Қожа Ахмед Иасауи
мавзолейінің тарихы мен оңдағы құпия жазулар туралы әңгімелейді. Сонымен
қатар, библиографиялық қорда Рустем — дастан деп аталатын, қазақстың
мемлекеттік көркем әдебиет баспасынан 1961 жылы басып шығарылған еңбегі
бар. Бұл кітапта ұсынылған Рүстем-дастан жыры арғы-бергі ауызша да,
жазбаша да хикаялардың бәрінен құралып, қазақ халқы арасында ертегіше тарап
кеткен батыр жорықтарының жиынтық жыры. Сондай — ақ, Тотының тоқсан
тарауы деп аталатын шығыс әдебиетінің жарқын туындысы да кітапхананың
библиографиялық қорынан орын тапқан. Бұл кітап Шығыс табиғатынан туған
ұшқыр ой, тапқыр тілмен өрілген адамдық ізгі қасиеттерді көксейтін әрі
көпшілік оқырманын өзіне баурап алатын аңыз-ертегілер сыйлайды. Ал Тұяқбаев
Ғабиттің Қаңлы Жүсіп деп аталатын, Көкжиек баспасынан басып шығарылған
еңбегі ғасырдың басында өмір сүрген Сыр сүлейлерінің бірі Қаңлы Жүсіп
Қадірбергенұлының өмірі мен шығармашы лығына арналған. Сондай – ақ,
кітапхананың библиографиялық қорында Хафиз, Шамсуддин Мұхаммед Ширазидің
Ғазалдар деп аталатын да туынды бар.осы кітапта Шығыс поэзиясындағы жеті
жұлдыздың бірі, тамаша лирик, ойшыл, биік адамгершілік, пәк махаббат,
еркіндік жаршысы — Хафиз ғазалдары қазақ тілінде тұңғыш рет жеке кітап
болып ұсынылып отыр. Раритет баспасынан басып шығарылған Шәкәрімтану
мәселелері деп аталатын кітабына Шәкәрім Құдайбердіұлының өмірі мен
шығармашылығын қарастырған еңбектер енгізілген. Ал Шығыс жұлдыздары деп
аталатын кітапта классикалық фарсы поэзиясының алыптары — ортағасырлардағы
өмір сүрген ұлы ақындардың таңдамалы шығармалары енгізілген.
Негізінен библиографиялық қорлар дегеніміз – кез келген кітапхананың
өз функцияларын толыққанды жүзеге асыра алу үшін қажетті болып табылатын
ақпараттық, материалды — техникалық және кадрлық әлеуеті. Қорларды
кітапхананың қызметкерлері жасақтайды. Қорларда әдетте көне туындылар мен
жаңадан басып шығарылған әдебиет көрініс тапқан.
Библиографиялық қызметтің онан әрі жетілдірілуінің ең маңызды
шарттарының бірі — оның техникалық қайта жабдықталынуы. Кітапханалық қызмет
неғұрлым қарқындатылуы үшін ол техникалық қайта жабдықталынып,
библиографиялық тәжірибеге жаңа ақпараттық техниканы кеңінен енгізіп,
негізгі библиографиялық құралдар автоматтандылыруы тиіс.
Зерттеудің негізгі көздері. Дипломдық жұмысқа анықтамалық-ақпараттық
жұмыс және ғылыми-библиографиялық қызмет көрсету мәселелеріне арналған
әдістемелік әдебиеттер, монографиялар, Библиография журналынан алынған
мақалалар, анықтамалық әдебиеттер пайдаланылды. Жұмысты орындау барысында
отандық және шетелдік авторлардың жарияланымдары ең маңызды орын алды.
Зерттеудің ғылыми маңыздылығы. Зерттеу барысында ҚР ҰК-сы бүгінгі
таңда еліміздегі ең бір автоматтандырылған кітапхана екендігіне көз
жеткізілді. Кітапханада технологиялық процестерді автоматтандырудан тыс
мына төмендегі технологиялар құрастырылған және пайдаланылуда: CD-ROM-дық
өнімдер және жеке CD-ROM-дар шығару, сирек кітаптарды сандық жүйеге көшіру,
штрихкодтау базасында автоматты түрде идентификациялау жұмыстары.
Зерттеу жұмыстың ғылыми жаңалығы. Кітапханалық істы ұйымдастыруда,
кітапханалық ғылымда бұрын соңды шығыс әдебеиеті бойынша библиографиялық
ресурстар деген тақырыпқа зертеулер жүргізілмеген, жұмыстың ғылыми
жаңалығы да осы жайтқа байланысты.
Бүгін таңдағы әлемдік ақпараттардың кең ауқымды ағынында, оның әртүрлі
көздер арқылы таратылуы және қол жетімсіздігі барысында отандық және
шетелдік ақпараттармен қамтамасыз етуді ұйымдастыру мен басқару мәселесін
барынша жетілдіретін кезең келді. Мұндай ақпараттық қамтамасызету
оқырмандардың нақтыланған категорияларына ғана емес, барлық саладағы ғылыми
басшылық қызметкер леріне және республиканың білім беру жүйесіне кеңінен
қол жетімді болуы тиіс.
Ол пайдаланушы үшін барынша толық және жедел ақпаратты жиі және
тұрақты алуына сенімді, ыңғайлы түрін қамтамасыз етуі, сол сияқты
ақпаратты іздестіру және талдау мерзімін қысқартуы қажет. ҚР ҰК үшін – бұл
әлемдік ақпараттық кеңістікке ену мүмкіндігі.Экономикалық реформалар
жағдайында республикада шектелген материалдық және қаржылық ресурстармен
ғылымды ақпараттармен қамтмасыз ету тиімділігі ең өзекті мәселенің бірі
болып табылады, өйткені барлық тұтқаларда дұрыс қалыптастырылған, нақты
және икемді ұйымдастыру және басқару жүйесі арқылы жұмыс сапасының
қорытындысына қол жеткізіледі
Зерттеу әдістері. Дипломдық жұмысты орындау барысында көпшілік
мақұлдаған ғылыми синтездеудің эвристикалық, материалды талдау және тарату
ғылыми зерттеу әдістері қолданылды.
Зерттеу жұмысының теориялық және әдіснамалық негіздері. Зерттеу
барысында жүйелі, кешенді зерттеу әдісі пайдаланылды. Зерттеуде Ш.
Уәлиханов, О. Асқар, М. Мырзахметұлы, И. Жеменей, Ғ. Доскенов, Б. Уақатов,
М. Тілеужанов, М. Мағауин, З. Қабдолов, Ә. Дербісәлі, С. Дәуітұлы, Б.
Имашев, Ә. Жәкім сынды басқа да ғалымдардың поэзия, жалпы ақындық өнер
туралы еңбектері теориялық және методологиялық негіз ретінде қолданылды.
Өзге де ұлт ғалымдарының зерттеулері бағыт-бағдар беруші маңызы жоғары
еңбектер ретінде бағаланды. Н.Г. Леонтьев, А. Аминов, Е.Э. Бертельс, А.
Хайтметов, А. Е. Алекторов, Кабул Мұхаммад, Т. Ковальский, М.К. Хамраев,
П.Г. Богатырев, Р. Ватват, Ф. Рази, А. Зарриннуб, Ш. Кайс, Ч. Хаккулов,
В. Жуковский, З.С. Зарипов және тағы басқа ғалымдардың теориялық пікірлері
ізденісімізге септігін тигізгенін атап өту қажет.
Дипломдық жұмыс кітапханада кеңінен орын алған шығыс шайырларының және
қазақ ақындарының шығармалары негізінде әзірленді. Төрттаған жанрының
тарихы мен теориясын, әдеби байланыс мәселелерін, сонымен қатар ұлт
поэзиясындағы жанрдың қалыптасуына жан-жақты тоқталып, библиографиялық-
салыстырмалы және салыстырмалы-типологиялық талдау мен сараптама, жүйелі-
кешенді әдістері қатар қолданылды. Сонымен қатар, зерттеу барысында жүйелі,
кешенді зерттеу әдісі пайдаланылды.
Зерттеудің практикалық мәні. Дипломдық жұмыстың нәтижелері
ең алдымен еліміздің барлық деңгейлердегі кітапханаларын
библиографиялық істі ұйымдастырудағы құнды тұжырымдамалармен толықтыруға
бағытталған. Дипломдық жұмыстың материалдарын кітапханашылар
библиографиялық қызметті ұйымдастыру барысында басшылыққа ала алады.
Зерттеу көздері. Дипломдық жұмысты әзірлеу барысында Шығыстың
классикалық әдебиет өкілдері Ә. Рудаки, Омар Хәйям, Ибн Сина, Х. Хафиз, Ә.
Жәми, Ж. Руми, Х. Деһләви, С. Ширази, А. Хосроу, Х. Табризи, К. Исмаил т.б.
ақындардың, түрік әдебиетінің көрнекті ақындары: Әбунәсір
әл-Фарабидің, Жүсіп Баласағұнның, Қожа Ахмет Ясауидің, Мырза
Хайдар Дулаттың төрттағандары талданды. Төл әдебиетіміздің жырау,
шешендері: Көтеш Райымбекұлы, Шал Құлекеұлы, Қобылан Бөрібайұлы, Абыл
жырауды, отаршылдық дәуірдегі (XVIII-ХІХ ғ.ғ.) әдебиеттің төрттаған
толғаушылары: Жаяу Мұса Байжанұлы, Құлыншақ Кемелұлы, Шәңгерей Бөкеев,
Көкбай, Омар Шораяқұлы, Тұрмағамбет Ізтілеуұлы, Мәшһүр Жүсіп Көпеев сынды
ақындардың еңбектері негіз ретінде қарастырылды.
Қазақ әдебиетінің классигі Абайдан бастап, көптеген ақындардың
еңбектері де дипломдық жұмыстың теориялық базасы ретінде қолданылды. Сондай-
ақ, түрік тектес өзге ұлт ақындарының да туындылары да дипломдық жұмысөа
арқау болды. Мәселен: түрік, түрікмен, өзбек, қырғыз, қарақалпақ, ұйғыр,
әзірбайжан сынды халықтардың төрттаған (төрттік) жанрында жырлаған
туындылары зерттеу көздеріне айналды. ХХ және ХХІ ғасыр басындағы
қаламгерлердің (С. Мұқанов, Б. Момышұлы, Ғ. Қайырбеков, Қ. Бекхожин, Ә.
Табылды, С. Сейітов, А. Бекбосын т.б.) туындылары топтастыра мақсатындағы
библиографиялық қорлардың ұйымдастырылу қағидаттары, библиографиялық
құралдардың мәні жан-жақты қарастырылды.
Зерттеу жұмыстың құрылымы. Зерттеу жұмысы кіріспеден, дипломдық
жұмыстың тақырыбы жан — жақты қарастырылатын үш тараудан, қорытындыдан
тұрады. Жұмыстың соңында пайдаланылған әдебиеттер тізімі берілген.

1. Библиографиялық құралдар туралы жалпы мәліметтер.
1.1 Библиографиялық қорлар — кітапханалық жүйенің негізгі әлеуеті

Қазақстан Республикасының саяси және экономикалық даму жолына көшуі,
әлеуметтік құрылымның өзгеруі оқырмандардың жаңа тобының пайда болуына,
олардың ақпараттық қажеттіліктерінің өсуіне, осыған орай бибилографиялық
ақпараттың алар маңызының артуына әкеліп соқты. Жаңа ақпараттық
технологиялар меңгеруде Қазақстан Республикасының библиографиясының
неғұрлым толық, жиі және тез қолға тиюі болып табылатын библиографиялық
ақпараттың мүмкіндіктерін кеңейте түсуде. Жылдан-жылға баспа
шығарылымдарында жарияланған ақпараттар легі өсе түсуде.Әдебиеттер
басылымдарының жоғары шапшаңдықпен басылып шығуы, ақпараттар көлемінің
ұлғаюы, ақпаратты меңгеру адамның жалғыз өзінің қолынан келер
мүмкіндітеріне сәйкес келмейді. Оған баспа шығармаларының ауқымды легіне
төтеп беру үшін арнайы көмекшілер қажет. Мұндағы мақсат-оқырмандарға түрлі
шығармалары жайлы ақпарат беретін библиографиялық мәлімет, жекелеген
библиографиялық тізімдер, көрсеткіштер,әдебиеттерге арналған шолулар шығару
болып табылады. Кітапханалардың әлеуметтік маңыздылығын қоғам мен
мемлекеттік органдардың әлі де жеткілікті тани қойымағанын айта кету керек.
Қазіргі уақыттағы қаржыландыру аймақтық немесе ауылдық кітапханаларды қоя
тұрып, тіпті республикалық кітапханаларды жаңарту бағыттарын анықтайтын
инновациялық жобаларды қолдауға мүмкіндік бермейді.
Мемлекеттік кітапхана саясаты, Қазақстанның ақпараттық қоғамға және
халықаралық ықпалдастық пен жаһандануға қосылу мүмкіндігін тез арада және
ешқандай қиындықсыз жүзеге асыратындай жолмен жүргізілуі керек.
Қазақстан Республикасының Мәдениет және ақпарат министрлігінің
кітапхана жүйесінде 3581 кітапхана бар, олар республиканың барлық аймағында
орналасқан. Қазақстан Республикасының Мәдениет және ақпарат министрлігінің
кітапхана желісінің кітап қорында 69410,8 дана кітап бар[25,5-7].
Библиографиялық қызмет оқырмандар құрамына, қордың көлеміне және жұмыс
профиліне қарамай кітапханалардың барлық типтерінде жүзеге асырылады.
Кітапханалардың зор көлемді және алуан қырлы жұмысында библографияның
маңызы ерекше.Библиографиялық қызмет кітапхана жұмысының барлық негізгі
бөлімдеріне тән.Библиографиялық қызмет-бұл библографиялық ақпаратқа сұраныс
етушілердің талаптарын қанағаттандыратын сала. Библиографиялық қызмет
негізгі екі процестен тұрады: библиографиялау және ақпарат тұтынушыларға
библиографиялық қызмет көрсету. Библиографиялық қызмет көрсету-бұл
библиографиялық ақпаратты тұтынушыға ақпаратты жеткізудегі, оның нақты және
болашақтағы қажеттеліктері мен сұраныстарына сәйкес болатын процестердің
жиынтығы. Кітапханаларды жүргізілетін библиографиялық қызмет көрсетудің
негізгі түрлері-библиографиялық хабарлама беру және анықтамалық
библиографиялық қызмет көрсету. Библиографиялық қызмет көрсетудің өзінің
қызмет аясы ретінде библиографиялық ақпарат — пайдаланушы жүйесінің
мақсаты – библиографиялық ақпаратты оқырманға тиімді жолмен жеткізетін
жағдай жасау болып табылады. Оның нәтижесі ретінде құжаттар туралы
мәліметтерді тарату мақсатында жүзеге асырылған шаралар жиынтығын атауға
болады: орындалған библиографиялық тізімдер саны, әдебиеттер тізімі,
Библиография күндері, Мамандар күндері, ұйымдастырылған көрмелер,
әдебиеттер шолуы және т.б. Аталған барлық нәтиже көз жетерлік, есепке алуға
жеңіл, және оған қарап библиографиялық жұмыс ауқымы мен сапасы анықталады. 
Осындай үрдістер жиынтығы – библиографиялық ақпаратқа деген сұранысты
қанағаттандыру міндеттерін жүзеге асыруға мүмкіндік береді [2,8-10].
Кітапханалық-ақпараттық қызметтің ортақ міндеті қоғам мүшелерінің
ақпараттық қажеттігін қанағаттандыру болып табылады. Сондықтан ақпараттық
қажеттіліктер ерекшелігін зерделеу кітапханалық-ақпараттық қызмет жүйесін
жасаудың негізі іспеттес. Ақпараттық қажеттіліктер туралы мәліметтер
ақпарат қорын жасақтауды және сақтауды ұйымдастыруда, ақпараттық, ақпарат
пайдаланушыларына кітапханалық-библиографиялық қызмет көрсету процестерінде
және тағы басқа ақпараттық-кітапханалық қызмет жүйесінің маңызды
кезеңдерінде пайдаланылады.
Қызмет көрсету процесін ұйымдастыру барысында орындалатын бірнеше
кезеңдер ретін ерекшелеуге болады:
—    пайдаланушыларды зерделеу;
—    қызмет көрсету ережелері мен түрін таңдау;
—    қызмет көрсетуде пайдаланылуы мүмкін ақпарат ресурстарын талдау;
—    ақпараттық ресурстарда навигация құралдарының тиімділігін талдау;
—    ақпараттық өнімді (немесе сатып алу) әзірлеу;
—    қызмет көрсету тиімділігін зерттеу.
Кітапхана қызметін пайдаланушы оқырмандардың негізгі топтарын
білмейінше, библиографиялық қызметті тиісті деңгейде ұйымдастыру мүмкін
емес. Сондықтан оқырмандарды реалды және потенциалды библиографиялық
ақпарат пайдаланушылар ретінде классификациялау қажеттілігі туындайды.
Библиографиялық көзқарас тұрғысынан алғанда оқырмандардың кәсіптік қызмет
аясы, олардың лауазымдық мәртебесі негізінде дифференциациялау әдісі
қызығушылық туғызады. Пайдаланушыларды дифференциациялау құжаттар мен
ақпараттық қызмет құралдарын оқырмандарға дәл бағыттау үшін қажет. Мысалы,
әлеуметтік ғылым саласы пайдаланушыларының негізгі топтарына: оқытушылар,
аспиранттар, жоғары және орта оқу орындарының студенттері жатады. Одан арғы
дифференциациялау әртүрлі белгілеріне: саласына, мамандығына, біліміне,
мекеме бағдарына байланысты жүзеге асырылады [2,11-13].
Салалық библиографияда ақпарат пайдаланушыларының негізгі екі тобы
ерекшеленеді:
—    кәсіптік
—    кәсіптік емес.
Әлеуметтік ғылым саласындағы кәсіптік библиографиялы қ қажеттіліктер
дәстүрлі ақпарат көздерінің көмегімен қанағаттандырылады – ағымдағы және
ретроспективті ғылыми-көмекші библиографиялық құралдар, сондай-ақ
библиографиялық деректер базасының көмегімен, бастапқы ақпарат көздерімен.
Кәсіптік емес библиографиялық қажеттіліктер – бұл оқырмандардың
күнделікті қызығушылығынан туған ақпараттық қажеттіліктері. Азаматтардың
кең топтарына арналған ақпарат көздеріне мерзімдік басылымдар: журналадар
мен газеттер жатады.
Кез келген мамандардың ақпараттық қажеттілігі өзінің құрылымы
жағынан күрделі болып келеді және бастапқы құжаттар туралы мәліметтерге,
библиографиялық ақпаратқа, сондай-ақ фактографиялық және концептог рафиялық
ақпаратқа деген талаптарымен ерекшеленеді. Кезінде кітапханалық-ақпараттық
қызметкерлер тарапынан бір де бірі ақпараттық қажеттіліктерді зерттеу
мәселесіне көңіл аударылмады.
А. И. Черный ақпараттық қажеттілікті келесі жолмен анықтады:
ақпараттық қажеттілік – бұл белгілі бір мақсатқа жетуге арналған
ақпарат. Оны қанағаттандыру үшін кітапханалар мен мұрағаттар, ал кейінгі
кезде – күрделі ақпараттық жүйелер жасалды. Көптеген зерттеушілер
айтқандай, пайдаланушылардың қажеттіліктері өздерін ақпаратпен қамтамасыз
ететін мамандардың қызмет көрсету түрін анықтайды.
Кез келген деңгейдегі кітапханалар ақпараттық, ғылыми, мәдени және
білім мекемелерінің функцияларын атқарады. Олар пайдаланушыларға қажетті
үлкен кітапханалық-ақпараттық ресурстар жинақтап, оларды насихаттау мен
ақпараттандырудың әдістері мен амалдарының  арсеналына ие [4,76-79].
Ақпараттық қажеттіліктерді құжаттық, библиографиялық, фактографиялық
деп бөлуге болады.
Құжаттық ақпараттық қажеттілік –бұл құжаттарға деген қажеттілік.
Библиографиялық қажеттілік — бұл құжаттар туралы мәліметтерге деген
қажеттілік.
Фактографиялық – бұл фактілік мәліметтерге деген қажеттілік. 
Осы ақпараттық қажеттіліктердің барлығы бір-бірімен тығыз байланысу
арқылы әлеуметтік ғылымдар бойынша ақпараттық  қажеттіліктерді өтеу
барысында ақпарат көздерінің өзара қарым-қатынасын қамтамасыз етеді.
Библиографиялық ақпараттандыру – қызмет көрсетудің ең
күрделілерінің бірі. Оның негізін оқырмандар сұранысына сәйкес ақпаратпен
қамтамасыз ету құрайды. 
Бұқаралық библиографиялық ақпараттандыру
Бұқаралық библиографиялық ақпараттандыру оқырмандар мен ұжымдарды
жаңадан түскен әдебиеттер туралы мәліметтермен таныстыруға бағытталады.  
Бұқаралық библиографиялық ақпараттандырудың кең таралған түріне
кітапханаға жаңадан түскен әдебиеттер туралы мәліметтеремен ресімделген
ақпараттық бюллетень шығару жатады. 
Бюллетеньдерге қойылатын негізгі талаптардың бірі – жеделдік және
ақпараттық интервалдың аз болуында (әдебиеттің кітапханаға келіп түскен
уақытынан бастап кезекті бюллетеньге енгізілу мерзімі). Ең тиімді нұсқа –
ай сайын шығарылатын бюллетеньді бір жарым айдан кешіктірмеу. Бюллетень
шығаруға мүмкіндігі жоқ кішігірім кітапханаларда жаңадан түскен әдебиеттер
тізімін жасап, ережеге сәйкес кітап беру үстелінің жанына іліп қойылады
[6,11-18]. 
Оқырмандарды жаңадан түскен әдебиеттермен таныстырудың тиімді
жолдарына мамандар күні, ақпараттандыру күндері, көрмелер жатады. Олардың
артықшылығы оқырмандардың кітапханаға түскен әдебиеттермен тікелей таныса
алуында. Бұл шаралардың қаншалықты қажеттілігін сауалнама жүргізу арқылы
анықтауға болады.
Дәстүрлі манмандандырылған қарым-қатынастан өзге, бүгінгі күні жаңа
ақпараттық технологияларға негізделген заманауи нұсқалар белсенді түрде
қолданылады:
— электрондық журналдар – жылдам жариялануымен, жеделдігімен және
қолайлығымен ерекшеленетін (Интернетке шығу мүмкіндігі болғанда);
— электронды басылымдардың мұрағаты – қандай да бір себептермен баспа
басылымдарына енбей қалған баяндамалар мен материалдардың толық мәтіндері;
— интернет-конференциялар – негізгі ерекшелігі қашықтан қатынасу
мүмкіндігі болуында, ақпаратпен танысуға мүмкіндік алушылар санының
шексіздігінде;
— Интернет жүйесіндегі кәсіби форумдар мамандардың көкейкесті
мәселелерді талқылап, консультация алуларына мүмкіндік береді.
Қазіргі кезде жалпыбілім және актуалды тақырыптарға арналған
көптеген Интернет-ресурстар жұмыс атқарады[16].Олармен және оларға ұқсас
ресурстармен танысу, оқырмандар үшін ақпарат ұйымдастыру барысында
кітапханаларға көп көмек көрсетеді
ХХ ғасыр соңы ақпараттық технологиялардың қарқынды дамуымен
айқындалып, ақпаратқа қол жеткізу жолындағы географиялық, ведомстволық және
басқа да бөгеттерді азайтуға көмектесті. Ақпараттық қызмет қоғамдық
ақпараттық ресурстар жиынтығын пайдалануға бағытталатын болды. Бұл
ресурстардың навигациялық құралдары ретінде жеке кітапханалардың және 
кітапханалық консорциумдардың электрондық каталогтары алынды. Кітап хана
аралық абонемент құжаттарды электрондық табыс етумен алмасты рылды.

2. Шығыс әдебиеті басылымдарының жалпы сипаттамасы

Бүгінде кітапханалық қор аясында қара өлеңді жинастыру, топтау
жұмыстары жүргізіле бастады.Шығыс әдебиетінің жарқын туындыларының бірі әрі
бірегейі — Рубаи Қазақстанның кітапханаларында міндетті басылымдар
ретінде орналастырылған. Шығыс ақыны, зерттеуші ғалым Рашидаддин Ватват
(ХІІ ғ.) Хадайиқ ас-сахр фи дақаийқ аш-шиър . (Сиқыр бақтары өлең
қырларында) еңбегінде рубаиды нысана етіп алып зерттейді, бірақ ол
еңбегінде рубаяттарды до бәйти деп сипаттама беріп жазған. Аталмыш
еңбектің Ал-иғроку фи-с-сифати (Асыра әспеттеу сипаттары) деген бөлімінде
ақын Алидің рубаи шумақтарын мысалға алып, оған да до бәйти деп
түсіндірме берген: Другой пример (поэзии) есть у Али Асади — дубейти
[22,35-36]. Ватват өз зерттеу еңбегінде До бәйти ұғымын төрт жолды өлең
деп ұққан. Сондықтан болар, барлық рубаиларға тек сол қырынан келіп
отырған.
Парсы-тәжік әдебиеті араб поэзиясымен етене дамыған. Ғалым
Рахманқұл Бердібаев парсы поэзиясы жайындағы пікірін былай білдіреді:
Шығыстың көне даңқты әдебиеттерінің ішінде тәжіктің классикалық
әдебиетінің алатын орны ерекше. Парсы тілінде сөз маржанын тізген, атағы
әлемге мәшһүр болған даңғайыр ақындардың мұрасы тәжік халқының да рухани
қазынасы болып табылады. Арғы жағы Рудакиден басталып, Фирдоуси, Омар,
Сағди, Хафиз, Жәмилермен жалғасатын ғажайып көркемдік әлем мұрагері бола
білген халықтың қалай мақтаныш етуге де хақы бар. Тіпті, осылардың бәріне
емес, біріне ие болған ел де өзін адамзаттың көркемдік дамуында үлесім бар
деп сеніммен айта алар едім… [23.3-6]. Парсы-тәжік әдебиеті әлемдік сөз
өнері дамуына елеулі ықпал жасады, жол ашты. Әсіресе, жауһар жырлары арқылы
әлем әдебиеті аренасынан жарқырай көрінді.
Әйгілі ғалым, ғұлама ақын Ибн Сина (980-1037 ж.ж.) рубаяттарында
өмір құбылыстары философиялық тұрғыда жырланады. Өмірдің қысқалы лығы,
ғұмыр қанша келте болса соншалықты мәнділігі де шумақтарында жиі көрініс
табады.Оптимист ақын кейде өмірге деген налысын да танытады:
Жастық шағым көктемім самғады әрі,
Уақыт-ай, ұқсаймын шыңға кәрі.
Ақбасымды алдайды өмір – емшек,
Үміттің қара сүтін етіп дәрі. (Ауд. Ө. Күмісбаев).
Адамгершіліктің биік шыңы, бастау биігі, тазалықтың мөлдір бұлағы
парсы-тәжіктің белгілі ақындары Рудаки, Фирдоуси, Хаким Насир Хұсроу (ХІ
ғ.), Низами (ХІ ғ.) сынды саңлақтарда жақсы сақталған. Олар өз жырларымен
өскелең ұрпаққа ұранды сөздер, даналық ойлар айтып өткен. Ақындардың басты
мақсаты да – сол ұрпақтың болашағын жырмен жарқын ете түсу еді.
Рубаидың басты тақырыбы – философия, махаббат, табиғат лирикалары,
дидактикалық-моральдық, діни, жалпы халықтық-даналық болып келеді. Парсы-
тәжік әдебиетінің ақындары рубаи жырлаудың майталмандары десе боларлық.
Ақындардың дені осы аталмыш жанрда көптеп қалам тартқан. Әсіресе, Рудаки,
Омар Хайям, Ансари, Руми, Хосрау Деһләви, Сағди Ширази, Насир Хұсроу,
Исмаил сынды ақындар рубаи жанрының биік шыңына шыққан. Есімі аталған
ақындардан өзге де шығыстық шайырлардың рубаилары талданып, жан-жақты
қарастырылды[13,5-17].
Түрік халықтарындағы төрттаған жанры деген тараушада түрік төрттігі
туралы жан-жақты қозғалады. Ислам дінінің енуімен қатар қазақ даласына
арабтардың барлық рухани-мәдени мұралары да өрісін кең жая түскені мәлім.
Бүкіл түрік халықтарына ортақ әдеби мұра саналатын дүниелер араб ғылымы мен
философиялық ойын дамытуға өзіндік сара жол салды. Осы мыңжылдықта түрік
әдебиеті-мәдениеті араб-парсы халықтары ның рухани дүниесіне үлкен үлес
қосқан деуге келеді. Яғни, тамырын тереңнен алатын түрік әдебиетіндегі
(VII ғ) небір жауһар жанрлар аталмыш халықтардың әдебиетіне сіңісіп жатты.
Оған сол заманның ең көркем, үздік туындылары әл-Фарабидің (870-950 ж.ж.)
трактаттары, Махмұд Қашқаридің (ХІ ғ.) көп томдық Түрік сөздігі, Жүсіп
Баласағұнның (ХІ ғ.) Құтадғу білік дастаны, Қожа Ахмет Иассауидің (ХІІ
ғ.) Хикметтері және Сүлеймен Бақырғанидың (ХІІ ғ.) Хакім ата сынды
еңбектері дәлел бола алады. Араб-парсы халықтары пайдаланған көркем
туындылар қатарында түріктің төрттағаны болмағанына кім кепіл?! Мырза
Хайдар өмір сүрген кезеңнен бастап оның атақты Тарихи-и-Рашиди атты
классикалық шығармасы аса ділгірлікке байланысты ғасыр сайын көшіріліп
отырған.Мысалы ол XVIғасырда-3 рет, XVII ғасырда-5 рет, XVIII ғасырда-3
рет, XIX ғасырда тіпті 12 рет хатқа түскен.Бұл аталмыш еңбекке деген
қажеттіліктің ешуақытта да күн тәртібінен түспегенін дәлелдейді. Сондықтан
оның асыл дүниесінің нұсқаларын қазір де Англия, Франция, Германия, Ресей
секілді Еуропа елдерімен қатар Үндістан, Пәкістан, Иран, Өзбекстан және
Шығыс Түркістан кітапханаларының қолжазба қорларынан кездестіруге
болады.Әйтсе де оның қаламынан Тарихи-и-Рашмди! Секілді классикалық
еңбектен басқа Жаhан наме атты поэма туған. Берлин кітапханасының
қолжазба қорындағы бұл асыл дүние көпке дейін қолымызға түспей келді. Тек
1994 жылы ғана Мюнхен университетінің оқытушысы Лидия Клетцель ханымның
көмегі арқасында Жаhан наме автордың тарихи отанына қайтып оралды [20,97-
101].
Шығыстың жеті ғаламат ақыны бар, солардың ең осалы дегені менен
мықты деген екен немістің ұлы философы ақыны Гете. Сөйтті де, Гете бір
ғана Хафиздің өзіне арнап Батыс-Шығыс диваны деп аталатын атақты кітабын
дүниеге әкелді. Гете Хафиздың ғажайып ғазалдарына еліктеп өлеңдер жазды.
Рудаки, Фирдоуси, Омар Хайам, Сағди, Руми, Ибн Сина, Әмір Хұсрау Дехлеви…
айта берсең, бұлардың әрбіреуі бір-бір Гималай шыңымен барабар иық
түйістіріп тұрады. Шығыс шырайлары қазақ тіліне көбенесе орыс тілінен
тәржімаланып келді. Шығыс поэзиясына Абай, Шәкәрім, М.Әуезов, М.Жұмабаев,
С.Сейфуллин, С.Мұқановтай алыптарымыз, арыстарымыз тәнті болған, аударған,
еліктеп өлең жазған. Шығыс ақындарын ана тілімізде шырқатқан.Егер Пушкин
Құран тақырыбына тоғыз өлең тастап кетсе, Шәкәрім қажы атамыз Хафизден
тоғыз ғазалды тура түпнұсқасынан алып, қазақша сөйлеткен еді [27,3-5].
Шығыс халықтары әдебиеттерінің өзара байланысы және бір-біріне
жасаған игі әсері әр түрлі. Солапдың бірі-көркем шығармалардың адамгершілік
мазмұн-мағынасын, оқиға желісін, жазу-өрнек тәсілдерін түсіне, өрбіте,
өсіре қабылдау болып табылады. Атақты Абайдың өзі шығыстық желіске
Масғұт, Ескендір, Әзім дастандарын жазған болатын.Шығыстың жеті
жұлдызының бірі-Фиродусидің жер жүзі мәдениетінің алтын қорына, асыл
қазынасына айналған Шаh-наменің қазақ арасына тарау, жолы әрә ұзақ, әрі
қызық емес пе? Сондай-ақ парсы, араб, парсы, үнді аңыз-ертегілерінен келген
Мың бір түн, Тоты-наме, Жүсіп-Зылиха, Бозжігіт, Иранғайып шаh
Ғаббас сияқты лирикалық, батырлық, ғашықтық дастандардың, хикаялардың
қазақ топырағында қайта түлеп, жаңарып, бай ауыз әдебиетімізбен тамырласып,
тоғысуы да жоғарыдағы түйіндеген пікірімізге дәдел.
Шығыс елдерінен келген туындылардың көпшілігі әді күнге дейін жарық
көрмей, жөнді зерттелмей келеді.Ендігі жерде бұл саладағы көптеген
нұсқаларды терең зерттей отырып, олардың көркем де құнды үлгілерін
жариялап, халқымыздың асыл қазынасына айналдыру керектігі бұрыннан-ақ
айтылып келе жатқан болатын.
Кеңес заманында төрттаған деп аталған жанр көне түрік әдебиетінде-
ақ төрттаған жырлар деген атауға ие болатын. Түріктің төрттағанының
элементтері ежелгі түрік мұрасы Алып Ер Тоңа эпикалық жоқтау жырында бар
деген пікірді ғалымдар осы күні дәлелдеді. Түркінің төрттағаны – пішіні
шағын да сұлу, мазмұны терең де асау, әрі қарапайым сөздермен өрнектелген
тартымды өлең түрі. Оны біз Махмұт Қашқаридің Түрік сөздігі кітабындағы
Алып Ер Тоңа жоқтау шумағынан анық көре аламыз],- деген пікір сөзімізді
нақтылай түспек[21,11-19]. Сонау б.з.д. VII-VI ғасырдың төл туындысы Алып
Ер Тоңа жыры бүгінде әр қырынан зерттелуде. 600 өлең жолынан тұратын
жырдың мына жолдарынан төрттаған сипатын аңғаруға болады:
Шеңгелін ажал салды ма,
Алып Ер Тоңаны алды ма,
Сұм дүние артта қалды ма…
Қайғылы жүрек жыртылды-ау.
сондай-ақ,
Өмірдің күні зырлайды,
Адамның күшін ұрлайды.
Ғұмыр да мәңгі тұрмайды,
Құтылмас ешкім ажалдан [14.31].

1.3 Библиографиялық жұмысты ұйымдастыру

Қазіргі заман кітапханасы – ақпараттық, мәдени ағарту, кей кезде ғылыми
– зерттеу, әлеуметік ақпарат институты, мәдениет, білім кәсіптерінің осы
бағыттағы мақсаттағы мекемесі. Ол көптеген ұқсас процестер мен тармақтардың
ішкі және сыртқы байланыстар иемденген өте күрделі құрылым. Кітапхана
қолданушылары – кітапхана кәсібіндегі негізгі обьект. Ал ол ақпараттық
жүйеге қатысты немесе ақпаратты қолданушыға керекті субьект қолданушы
ұғымы оқырман түсінігін беред, МБА абоненті — қатысушылар, яғни
ақпараттық орталықтармен кітапхана ресурстарын қолданушылар немесе
мекемелер.
Кітап әрқашан да партиямыздың пәрменді идеялық қаруы болып келді.
Адамның рухани кажеттерін қалыптастыру мен арттыра түсу, жеке адамның
идеялық-саяси және адамгершілік келбетіне белсенді тұрде ықпал ету
социалистік мәдениеттің аса мақызды кызметі. Бұл міндеттің кітапханаларға
да тікелей қатысы бар. Кітапханалардың зор көлемді және алуан қырлы
жұмысында библиографиялық қызметтің маңызы ерекше. Библиография істері
кітапхана жұмысының барлық негізгі учаскелеріне тән. Қазіргі
кітапханалардың ғылыми-информациялық, мәдени-ағарту және тәрбие мекемлері
ретіндегі бет-бейнесін бнблиография істері едәуір дәрежеде айқындайды.
Кітапханалардағы библиографиялық қызметтің негізгі бағыттары
мыналар:
— анықтамалық-библиографиялық аппарат жасау;
— мазмұны мен мақсаты әр түрлі библиографиялық материалдар кұрастыру;
— анықтамалық-библиографиялық қызмет көрсету;
— информациялық-библиографиялық қызмет көрсету;
— ұсыныстық-библиографиялық қызмет көрсету;
— консультациялық және методикалык жұмыс;
— библиографиялық білімдерді насихаттау (оқырмандарға
библиографияны оқыту).
Аталған бағыттарды ойдағыдай жүзеге асыруға мыналар жәрдемдеседі;
— ғылыми негізделген жоспарлау, есепке алу мен есеп беру;
— библиографиялық қызмет көрсету ісін оқырмандардың кәсіптік, жалпы
біліміне, жас және басқа да ерекшеліктеріне қарамастан, олардың барлық
категорияларын қамтитындай етіп ұйымдастыру;
— кітапханада кадрларды дұрыс орналастыру, әрбір библиографқа жүктелген
міндеттерді дәл белгілеп беру;
— кітапхананықң библиографиялық жұмысты жүргізетін әр түрлі бөлімдері
арасындағы міндеттерді ұтымды бөлу;
— библиографиялық жұмысты басқа да кітапханалармен, ғылыми және
техникалық информация органдарымен үйлестіру және кооперациялау;
— еңбекті ғылыми ұйымдастыруды, прогресшіл жаңа әдістерді енгізу,
библиографиялық процестерді механикаландыру мен автоматтандыру құралдарын
пайдалану үшін қажетті жағдайлар жасау;
— библиографиялык жұмыстың жекелеген түрлеріне нормалар белгілеу және
олардың орындалуын бақылау;
— библиографиялық қызметпен шұғылданатын қызметкерлердің мамандығын
көтеру;
-тандаулы қызметкерлерді көтермелеу, озат тәжрибені тарату;
Библиографиялық жұмыстың мазмұны мен міндеттер кітапхананың типі мен
онық аймақтық ерекшеліктеріне байланысты. Отанды қорғауға әзірлік,
интернационализм, халықтардың, достығы мен туысқандығы рухында тәрбиелеуге
көмектеседі[25,3-12]. Кітапханалар ғылыми-техкикалық білімдерді кеңінен
таратуға, ғылым мен техниканын жетістіктерін қоғамдық практикаға енгізуге
жәрдемдеседі.Мұның бәрі кітапхана қызметкерлеріне көтеріңкі жаңа талаптар
қояды, оларды адамдарының кітап жөніндегі талап-тілектеріне мүмкіндігінше
толық қанағаттандыруға, қорларды қоғамының бұдан былайғы экономикалык,
әлеуметтік-саяси және рухани прогресі, еңбекшілерді толысқан социализмнің
нормалары меи принциптері рухында тәрбиелеу мақсаттарында тиімді
пайдалануға міндеттейді.
Бұл міндеттер кітапхананың жұмыс істейтін жағдайларына байланысты
олардың әрбір типіне арналып нақтыландырылуы тиіс. Библиографиялық жұмыстың
жағдайына, оның мазмұны мен көлеміне Мемлекеттік ғылыми және техникалық
информация жүйесіндегі кітапхананың алатын орны тікелей әсер етеді. Сонымен
қатар, кітапхананың қай ведомствоға қарайтындығы, механикаландыру мен
автоматтандыру дәрежесі, салалық немесе аймақтық кітапхана жүйесінің
шеңберінде тиісті міндеттерді бөлісу тағы да басқа факторлар елеулі ықпал
жасайды.
Әмбебап ғылыми кітапханалар. Қазіргі уақытта облыстық, өлкелік,
республикалық, универсалды ғылыми кітапханалардың (УНБ) құрамы
функционалдық және салалық бөлімдердің комплексі болып табылады. 60 –
жылдары универсалды ғылыми кітапханалардың көпшілігінде техникалық әдебиет
пен патенттер, нота-музыа, шетел, ауыл шаруашылық әдебиеті бөлімдері
құрылды. Бірқатар облыстық кітапханаларда (мысалы, Өскемен, Семей,
Қарағанды, Шымкент облыстық кітапханаларында) қосымша өлкетану, коғамдық-
саяси әдебиет бөлімдері, өнер бөлімдері (нота-музыка бөлімдерінің
негізінде) құрылған. Осының нәтижесінде кітапханалардағы библиографтар саны
көбейді. Библиографтар санының көбеюі, тұтас алғанда, кітапхананың,
библиографиялық жұмысын сапасы жағынан жетілдіруге ықпал жасайтыны сөзсіз.
Жаңа жағдайларда библиографиялық бөлім мен библиографиялық, жұмыс
жүргізетін басқа да бөлімдердің арасында неғұрлым ұтымды өзара байланыс
орнату мен міндеттер бөлудің ерекше маңызы бар. Библиографиялық практикада
дағдылы еңбек бөлінісі қалыптасты. Анықтамалық-библиографиялық қызмет
әдетте библиографиялық бөлімге шоғырланады. Салалық бөлімдер негізінен
алғанда ауызша анықтамалар берумен ғана шектеледі. Салалық бөлімдердің
негізгі жұмыс бағыттарының бірі – мамандарға информациялық-библиографиялық
қызмет көрсету. Бұл орайда информациялық қызметке библиографиялық бөлім
бағдар беріп отырады, көптеген шаралар библиографиялық бөлім
библиографтарының қатысуымен өткізіледі.
Универсалды ғылыми кітапханалардың көпшілігінін, іс-тәжірибесі мынаны
көрсетті: біріншіден, библиографиялық қызметіне орталықтандыру принципі
негіз етіп алынса, екіншіден бұл прицип анықтамалық-библиографиялық
аппараттың бірлігін қамтамасыз етуге тиіс және оны библиографиялық
бөлімдердің библиографиялық жұмысының жүйесіндегі орталық буын ретінде
сақтауға мүмкіндік береді.
Әрбір универсалды ғылыми кітапханада талдап жасалатын Библиографиялық
жұмыс туралы ережеге сәйкес библиографиялық бөлім басқа бөлімдердің
жоспарларын қадағалайды және сол жоспарлардың негізінде кітапхананың
библиографиялық жүмысының біртұтас жиынтық жоспарын жасайды; анықтамалық-
библиографиялық аппараттың жай-күйіне бақылау жасауды жүзеге асырады;
аңықтамалық-библиографиялык және информациялық-библиографиялық жұмыстың
есебін жүргізеді; құралдар кұрастыруға түрлі бөлімдер қызметкерлерінің
қатысуын ұйымдастырады. Сөйтіп, библиографиялық бөлім кітапхананың басқа
бөлімдеріне библиографиялық кызметтің барлық бағыттары бойынша
ұйымдастырушылық және методикалық басшылықты жүзеге асыратын орын болып
есептеледі.
Библиографиялық бөлімнің ішінде жұмыстың неғұрлым ірі комплекстерін
жүргізетін арнаулы секторлар болуға тиіс. Универсалды ғылыми
кітапханалардың типтік құрылымына сәйкес, кітапханалардың көпшілігінде
өлкетану библиографиясының секторы бөлінген. Қалған библиографтар салалық
мамандануға сәйкес жұмыс істейді. Олар сала бойынша жұмыстың барлық
түрлерін атқарады (библиографиялық құралдар қүрастырады, әдебиет шолуларын
өткізеді, анықтамалық-библиографиялық және информациялық-библиографиялық
қызмет көрсетумен және т. т. шүғылданады). Демек, қазіргі кезеңде
универсалды ғылыми кітапханаларда библиографтардың функционалдық және
салалық мамандануын ұштастыру орын алып отыр деген сөз.
Әмбебапты ғылыми кітапхана библиографтары аймақтың бұқаралық
кітапханаларының библиографиялық жұмысына методикалық басшылықты жүзеге
асырады. Орталықтандырылған кітапхана жүйелеріне методикалық көмек көрсету
ерекше маңызды жұмыстардың бірі болып табылады. Осы мақсатпен библиографтар
методикалық консультациялар, семинарлардың жоспарларын әзірлейді,
библиографиялық жұмыс жөніндегі озат тажірибе мектептерін құрады, ғылыми-
практикалық конференциялар ұйымдастырады[25,13-17]. Методистермен бірге
олар кітапханалардың қызметін тексеруге, озат тәжірибені қорытуға қатысады,
кітапханалардың библиографиялық құралдармен толықтырылу процесіне бақылау
жасайды.
Универсалды ғылыми кітапханалардағы библиографиялық бөлімінің
ұйымдастырушылық жұмысының маңызды учаскесі — барлық дәрежедегі
библиографиялық кызметті кітапханалараралық үйлестіру ісіне қатысу. Қала
мен облыс көлеміндегі үйлестіру әрбір облыста болатын Библиографиялық
жұмысты үйлестіру туралы ережеге сәйкес жүргізіледі. Бұл жұмысты облыстық
атқару комитеттері жанындағы ведомствоаралық советтер басқарады, ол
советтердің қүрамына барлық ведомствоның кітапханалары мен ғылыми және
техникалық ннформация органдарының өкілдері енеді.
Библиографиялық қызметтерді үйлестіру неғұрлым кең көлемде — зоналар
мен ірі аймақтар дәрежесіңде де жүзеге асырылады. Аса ірі кітапханалар
жанындағы зонлалық советтер басқаратын өлкетану библиографиясы жөніндегі
(Батыс Сібір, Шығыс Сібір, Солтүстік Кавказ, Орал, т. б.) аймақтық
бірлестіктері ширек ғасыр бойы дерлік өмір сүріп келеді. Ірі аймақ
көлемінде үйлестіру қызметін тиімді ұйымдастыруға Сібір мен Қиыр Шығыс
кітапханаларының СССР Ғылым академиясы Сібір бөлімшесінің Мемлекеттік
ғылыми-техникалық көпшілік кітапханасы басқаратын бірлестігі мысал бола
алады.
Универсалды ғылыми кітапхананың библиографиялық жұмысын кең көлемде
тиімді орындауға библиографиялық бөлім жанынан актив құру жәрдемдеседі,
бірқатар кітапханаларда актив бөлімнін қоғамдық советі ретінде ұйымдық
жағынан қалыптасқан. Советтің жұмысына ғылымның, мәдениет пен өнердің түрлі
салаларының мамандары, баспалардың, архивтер мен музейлердің, газет
редакцияларының, радионың, телевизияның қызметкерлері тартылғаны жөн. Совет
мүшелері библиографтарға библиографиялық кұралдар кұрастырғанда,
карточкаларды редакциялағаңда ақыл-кеңес береді, мамандар алдында өз
салалары бойынша кітаптарды библиографиялық жағынан насихатау ісін
ұйымдастыруда көмек көрсетеді.
Универсалды ғылыми кітапхана библиографтары еліміздің аса ірі
кітапханалары ұйымдастырған зерттеулерді жүргізуге қатысып қана қоймай,
сонымен қатар өз күштерімен мамандардың информациялық кажеттерін,
библиографиялық құралдарды, анықтамалық-библиографиялық аппараттың түрлі
бөлімдерін пайдаланудың тиімділігін дәлелдейтін дербес зерттеулер де
жүргізеді. Облыстық кітапханаларда ғылыми жұмысты әдетте неғұрлым білікті
мамандардан уақытша құрылған творчестволық топтар жүзеге асырады [25,22-
25].
Кітапхана ресурстарын ұтымды орналастыру мен пайдалану, газет
қорларының сақталуын қамтамасыз ету жағдайлары, оқу және оқырман
сұранымының серпінділігі, ұлт республикаларындағы орталықтандырылған
кітапханалардың салалық қорларын толықтыру проблемалары жөніндегі бүкіл
одақтық зерттеу шеңберінде және басқа тақырыптар бойынша Қазақ ССР-інің
А.С. Пушкин атындағы Мемлекеттік кітапханасының ғылыми-зерттеу бөлімі жұмыс
жүргізуде. Бұл жұмысқа республикалық ғылыми-техникалық, медицина, ауыл
шаруашылық, кітапханаларының, сондай-ақ Алматы және Қарағанды облыстық
кітапханаларының, С.М. Киров атындағы Қазақ мемлекеттік университеті
кітапханасының мамандары да белсене қатысуда.
Ғылыми және ғылыми-техникалық кітапханалар. Арнаулы кітапханаларда
библиографияық жұмысты ұйымдастырудың өз ерекшеліктері бар. Олардың болуы,
бір жағынан, мұндай кітапханалар типтерінің алуан түрлі екеніне, екінші
жағынан, олардың көпшілігі әр түрлі дәрежедегі информация органдарының
құрамында жұмыс істейтініне байланысты. Әр түрлі министрліктер мен
ведомстволардың, Ғылым академиясы мен одақтас республикалар ғылым
академияларының, жоғары оқу орындарының ірі-ірі ғылымн және ғылыми-
техникалық кітапханаларының, сондай-ақ арнаулы аймақтық кітапханалардың
құрылымында, әдетте жоғарыда аталған бағыттардың бәрі бойынша
библиографиялық жұмысты жүзеге асыратын арнаулы библиографиялық бөлімше
(бөлім, сектор) бар.
Информация органдарымен ұйымдық жағынан біріккен, атап айтқанда, ғылымн-
өндірістік ұйымдардың, ғылыми-зерттеу инстнтуттарының, конструкторлық
бюролардың, кәсіпорындар кітапханаларында немесе олармен жұмысы жөнінен
байланысты кітапханаларда библиографиялық процестердің бір бөлігі
информация органдарының тиіст бөлімшелерімен бірлесе отырып жузеге
асырылады. Мәселен, информация органдарынын инженер кураторлары қайталама
документтердің анықтамалық-библиографиялық аппаратта көрсетілуі үшін оларды
іріктеп алуға белсене қатысады, библиографтың қатысуымен тұтынушыларға
информациялық қызмет көрсетеді, фактографиялық сипаттағы талап-тілектерге
жауап береді. Сонымен қатар, кітапхананың библиографиялық бөлімшелері
анықтамалық-библиографиялық аппаратты жүргізумен және бнблиографиялық
информация көздерін жасаумен, оларды тұтынушыларға жеткізумен байланысты
басқа да процестердің бәріне жауапты болады. Информация органдары мен
кітапхананың библиографиялық қызметі бөлімшелерінің осылайша бірлесіп жұмыс
істеуі анықтамалық-библиографиялық аппараттың сенімділігін қамтамасыз етуге
және қызмет көрсетілетін коллективтің басқару, ғылыми және өндірістік
кызметін информациямен қамтамасыз етудің сапасын арттыруға мүмкіндік
береді.
Библиографиялық жұмыстың мазмұны мен оны ұйымдастыруға
библиографиялық процестерді механикаландыру мен автоматтандыру зор ықпал
етеді. Бнблиографиялық көрсеткіштер жасау, тұтынушыларға автоматтандырылған
тәртіппен информациялық-библиографиялық және анықтамалық-библиографиялық
қызмет көрсету электронды-есептеу машиналарынын көмегімен жүзеге асырылады.
Осының нәтижесінде библиограф еңбегінің мазмұны өзгереді. Библиографтардың
басты міндеті құжаттаррды машинада өңдеу алдындағы сатыда оларды
индекстендіру болып қалады. Осыған сәйкес кітапхананың библиографиялық
қызметінің ұйымдық формасы да өзгереді[9,15-23].
Бұл жөнінен республикамыздағы аса ірі кітапханалардың бірі – Қазақ ССР
Ғылым академиясының Орталық ғылыми кітапханасында зор жұмыс жүргізілуде.
Мұнда 1984 жылдан бастап Академияның есептеу орталығының базасында
информацияның автоматтандырылған жүйесі іске қосылды, химия, биология және
басқа салалар ғалымдары автоматты қызмет көрсету жүйесімен қамтылған.
Бұқаралық кітапханалар. Орталықтандырылған кітапхана жүйелері. Қоғам
дамуының маңызды рухани салаларының бірі ретінде жаппай оқу қазір
социалистік өмір салтына тән сипатқа айналды. Кеңес адамдарының білімділігі
мен талап-тілектерінің едәуір өсе түскен дәрежесі бұқаралық кітапханаларға
жоғары талаптар қояды
Сондықтан да бұқаралық кітапханалар қорының көлемі 1965 жылдан
1982 жылға дейін 2 есе дерлік өскені кездейсоқ емес. Дегенмен де кітап
жөніндегі қажеттер әлі де толык, қанағаттандырылмай отыр. Бұдан шығар жолды
кітап тасқынын шаруақорлықпен бөлуден, жаппай оқуды ойластырып
ұйымдастырудан іздестірген жөн. Орталықтандырылған кітапхана жүйесі осындай
көзқарастың нақты көрінісі болып табылады. Орталықтандыру бұкаралық
кітапханалардың библиографиялық жүмысының мазұнын, көлемі мен
ұйымдастырылуын елеулі түрде өзгертуге мүмкіндік туғызады.
Орталықтандырғанға дейін азын-аулақ қалалық кітапханалардын, штатында ғана
библиограф болған еді, ал калған кітапханаларда библиографиялық қызметті
басқа кітапханашылар атқарып жүрді. Анықтамалық-библиографиялық аппаратты
жүргізу, анықтама беру оқу залының қызметкерлеріне жүктеліп, ал
оқырмандарға ннформаииялық-библиографиялық қызмет көрсету, библиографиялық
білімдерді насихаттау, ұсыныс библиографиясы құралдарын пайдалану
абонементте жүзеге асырылатын. Мұндай жағдайда бұқаралық кітапханаларда
оқырмандарға үнемі және жоғары сапалы библиографиялық қызмет керсету қиын
еді.
Орталықтандырылған кітапхана жүйелерін ұйымдастыру оқырмаңдарға
анықтамалық-библиографиялық және информациялық-библиографиялық қызмет
көрсету жүйесін кұруға, орталык кітапханалар мен филиалдардың міндетін
айқын межелеуге, неғұрлым жетілдірілген анықтамалық-библиографиялық аппарат
қалыптастыруға, жұмысты басқа жүйелер мен ведомстволар кітапханаларымен
үйлестіріп отыруға мүмкіндік берді. Орталықтандырылған кітапхана
жүйелерінің библиографиялық жұмысы бірыңғай жоспар бойынша жүргізіледі де,
ол жоспарды библиографиялық бөлім жасауға тиіс. Онда төмендегідей шаралар
көзделеді: анықтамалық-библиографиялық аппаратты жетілдіру; анықтамалық-
библиографиялық және информациялық-библиографиялық қызмет көрсету; оқуда
басшылыққа алынатын ұсыныс құралдарын пайдалану; кітап оқу мәдениетіне
тәрбиелеу; библиографиялық қызмет көрсетуді ұйымдастыруда филиалдарға
методикалық көмек беру; қызметкерлердің библиографиялық мамандық дәрежесін
арттыру т. б. мәселелер.
Орталықтандырылған кітапханалар жүйесінде екі немсе үш библиограф
болған жағайда библиографиялық жұмысты кең көлемде жүргізуге толық
мүмкіндік бар. Бұл жағдайда жүргізілетін шаралардың түрлері мен саны ғана
көбейтіліп қоймай, оқырмандарға көрсетілетін кызметтің сапасы да
жақсартылуы тиіс. Штатта бірнеше библиографтың болуы, оларды
мамандандыруға, әрқайсысына белгілі бір шеңберде міндеттер бекітіп беруге
мүмкіңдік жасап, еңбек өнімділігін арттыруға жәрдемдеседі.
Библиографиялық жұмыспен библиографиялық бөлімнің қызметкерлері ғана
емес, сонымен қатар орталық кітапхананың құрылымдық басқа бөлімшелерінің
қызметкерлері де, филиалдардық кітапханашылары да айналысады. Оларды
қатыстыру орталықтандырылған кітапхана жүйесінің библиографиялық жұмысының
бірыңғай жоспарында қарастырылады. Жүйенің барлық кітапханалары
библиографиялық жұмыс жөнінде бірыңғай форма бойынша есеп береді.
Орталықтандырылған кітапхана жүйесінің библиографиялық бөлімі бүкіл
жүйенің оқушыларына библиографиялық қызмет көрсетуді өзінің басты міндеті
деп санау қажет. Ол филиалдармен бірлесе отырып, орталық кітапхана мен
филиалдардың анықтамалық-библиографиялық аппаратының құрамын анықтайды,
филиалдарға оны ұйымдастыру мен редакциялауда көмектеседі, бүкіл … жалғасы