Қазақстанның ірі өзендері | Скачать Курстық жұмыс

ІІ.НЕГІЗГІ БӨЛІМ.

1.ҚАЗАҚСТАННЫҢ ІШКІ
СУЛАРЫ … … … … … … … . … … … … … … … … … ..4

2. ІШКІ СУДЫҢ БАСҚА
ТҮРЛЕРІ … … … … … … … … … … … … … … … … … ..
.6

3.ОҢТҮСТІК ҚАЗАҚСТАННЫҢ ІШКІ
СУЛАРЫ … … … … … … … . … … …10

4.ҚАЗАҚСТАННЫҢ ІРІ
ӨЗЕНДЕРІ … … … … … … … … … … … … … … … … … .1
3

ІІІ.ҚОРЫТЫНДЫ … … … … … .. … … … … … … … … … … ..
… … … … … … … … … .16

IV.ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ … … … … … … … . … … … … .18

Кіріспе

Республикамыздың ішкі суларына оның аумағындағы судың барлық түрлері,
яғни өзендер, көлдер, жер асты сулары мен мұздықтар жатады. Жер бедері мен
климат жағдайларының әртүрлі болуынан еліміздің өзендері әртүрлі
орналасқан. Климаты құрғақ шөл және шөлейт зонада өзен,көл аз, ал жауын-
шашын біршама мол жауатын орманды дала зонасы мен биік таулы аймақтар ағын
суға бай. Өзен сулары адамдардың тұрмысына қажетті судың—шаруашылық пен су
көлігі үшін арзан энергия көзі болып табылады.
Оңтүстік Қазақстан территориясының климаты тым континенттік; олтүстік
жазық шөлді бөлігі өте қуаң келеді. Қысы негізінен қарсыз, суық желді
болады. Жұқа қар жамылғысы Арал маңы өңірінде 4—5 айға дейін, Бетпақдалада
1 айдай сақталады. Январьдың орташа темпрасы Талдыңорғанда— 11,4°С,
Қызылордада —9,3° С, Алматыда — 8,0° С, Жамбылда — 4,6° С, Шымкентте —3,0°
С. Жазы ыстық, солтүстік жағында өтө ыстық және қуаң. Июльдің орташа
темпрасы Шымкентте 26,3° С, Қызылордада 25,7° С, Жамбылда 23,8° С,
Талдыңорғанда 22,8° С, Алматыда 22,3° С. Ауаның темпрасы қыста кейде —43°С-
ңа дейін (Талдықорғанда) төмендейді, жазда 46°С-ңа (Қызылорда) көтеріледі.
Аудан жеріне түсетін жауын-шашынның жылдың мөлшері Арал теңізі мен Сырдария
аңғарының жалғасар өңірінде 100—200, Қызылордада 114 мм, Түркістанда 199
мм, жазың жерлердің тау етегіне ұласар бөлігінде 300—400 мм, Шымкентте 486
мм, тау беткейлерінде 800— 1100 мм шамасында. Солтүстік-батысында
өсімдіктің өсіп-өнетін мерзімі 180— 182 күнге, қиыр оңтүстігінде 270 күнге
созылады. Жазық және тау алды өңірлерінде өсіп-өну кезіндегі ауа темп-
расының жалпы ңосындысы 4000° С-қа жуықтайды.

1.Қазақстанның ішкі сулары.
Қазақстанның барлық өзендері негізінен екі алапқа: Солтүстік Мұзды мұхит
алабы мен ішкі түйық көлдер алабына жатады.
Солтүстік Мұзды мұхит алабы. Солтүстік Мұзды мұхит алабына жататын
өзендер Сауыр-Тарбағатай және Алтай тауларынан, Сарыарқадан және Оңтүстік
Орал тауының оңтүстік-шығысынан басталады.
Ертіс-Солтүстік Мұзды мұхит алабының өзені, ол Қытай жеріндегі Монғол
Алтайы тауының батыс беткейінен Қара Ертіс деген атпен ағып шығып, Зайсан
көліне құяды. Дүние жүзіндегі ірі өзендердің бірі. Жалпы ұзындығы 4248
іпақырым, ал Қазақстан жеріндегі ұзындығы 1700 шақырым. Зайсан көлі мен
Бұқтырма бөгенінен кейін Алтай тауының Қалба, Нарын жоталарының тар тау
аралығымен өтіп, Өскемен қаласына жеткенше тар шатқал арқылы ағады. Ертіс
өзеніне көптеген салалар келіп құяды. Өскемен қаласынан төмен Ертіс кең
аңғармен ағады да, оған Үлбі мен Оба өзендері келіп құяды. Ертіс өзені
Семей қаласы тұсында жазықтыққа шығып, нағыз жазықтағы өзенге айналады.
Ертіс — аралас коректенетін өзен. Салаларының біразы Алтай тауының мәңгі
қары мен мұздықтарынан, кейбір салалары жер асты сулары мен жауын-шашыннан
қоректенеді. Сондықтан Ертістің суы жыл бойы мол болады. Ертіс Ресей жеріне
жылына 28 млрд. текше м. су алып барады. Сарыарқа өлкесін тұщы сумен
қамтамасыз ету үшін Ертіс-Қарағанды каналы салынған. Оның үзындығы 490
шақырым. Қазақстан жерінде Ертістің басынан сағасына дейін кеме жүруге
қолайлы. Ертістің суы арзан электр энергиясын өндіруге пай-даланылады.
Ертісте бірнеше су электр станциялары салынған. Өскемен және Бұқтырма СЭС-
інен өндірілген энергияны Кенді Алтайдың кәсіпорындары пайдалануда.
Ертіс балықтың кәсіптік маңызы бар түрлеріне бай. Онда шоқыр, бекіре,
лақа, аққайран, шортан, сылан, қара балық, алабұға, т.б. түрлері ауланады.
Ертіске республика шегінен шыққаннан кейін екі өзен келіп қүяды. Олар —
Есіл мен Тобыл өзендері. Есілдің ұзындығы 2450 шақырым, ал Тобылдың ұзын-
дығы 1591 шақырым, көктемде тасып, жазда суы азаяды. Жылдық орташа су
шығыны: Есілдікі — 61 текше мсек, Тобылдыкі — 18 текше мсек.[1]
Су шығыны дегеніміз — белгілі уацыт ішінде өзеннің көлденең қимасынан
аеып өткен су мөлшері. Су шығыны өзеннің көлденең қимасының ауданы мен ағыс
жылдамдығының көбейтіндісіне тең. Өзендердің су шығыны жыл бойы шұғыл
өзгеріп отырады. Ең көп шығын су тасу немесе тасқын кезінде болады. Жыл
бойындағы өзеннің су шығынын жылдық ағын деп атайды. Ертістің жылдық ағыны
Обьқа құяр жерінде 28 млрд. текше м.
Есіл мен Тобыл өзендері — Қазақстанның солтүстік аймақтарын басып өтіп,
Ертіске құяды.
Есіл өзені Қазақтың ұсақ шоқысының солтүстік-шығыс бөлігінен басталады.
Оның бірнеше салалары бар, олар жазда құрғап қалады. Есіл Ақмола маңынан
өткенде тайызданып, тіпті кей жерлерде ағысы тоқтап қалады. Есіл өзені
Көкшетау маңында бірнеше салаларды қосып алып, едәуір суы мол өзенге
айналады. Батыс Сібір жазығына барғаннан кейін Петропавл қаласы маңынан кең
арналы жазықтағы өзенге айналады. Еріген қар суы өзенмен көктем кезінде
ағып өтеді де, содан кейін судың деңгейі тез төмендейді. Су деңгейінің ең
төмен кезі қыс айларында болады.
Өзен кішігірім кемелердің жүзуіне қолайлы. Шағын катерлер өзен бойымен
Петропавлдан 270 шақырымға жоғары көтеріле алады. Дегенмен жазда судың
тайыздығынан кемелер үнемі жүре бермейді. Есілде кемелер жүзуге қолайлы
болу үшін және сол аймақты суландыру үшін Сергеевка, Вязьма су бөгендері
салынды. Онда көктемдегі еріген су жиналады. Бұл Есіл өзенінің ағынын бір
қалыпқа салады.
Қазақстан жерінде Тобыл өзенінің тек бас жағы ғана ағады. Ол Оңтүстік
Оралдың шығыс беткейінен басталады да, жолында Торғайдың төрткүл өлкесінен
сала қосып алады. Тобыл өзені қоректену жағынан Есілге үқсас. Тобылда да
судың молаятын кезі, Есілдегі сияқты — көктем, ал судың аз кезі — қыс.
Тобылдың суы халықтың тұрмыс қажетіне және шаруашылықта пайдаланылады.
Тобылда Қызылжар, Амангелді бөгендері салынған.
Бұқтырма өзені — Ертістің оң жақ саласы. Бұл Оңтүстік Алтайдың мұздықтары
мен қарынан басталады. Бұқтырма — жағасы жартасты, арнасы шоңғалды, ағыны
қатты нығыз тау өзені. Бұл Ертістің ең суы мол саласы. Өзен суының тасуы
мамырдың аяғынан шілдеге дейін созылады. Су деңгейінің ең жоғары кезі —
маусым айы да, ең аз кезі — қыста. Өзен ағаш ағызуға қолайлы және электр
энергиясын өндірудің көзі болып есептеледі.
Бұқтырма өзені өте әдемі жерлерден ағады. Оның аңғары тау аралап өтеді.
Өзеннің әрбір бұрылысы табиғаттың көркем көрінісін бейнелейді. Өзеннің
жағалауларында биіктігі 100—200 м-ге жететін жартасты, тік құлама беткейлі
таулар бар. Ағаштар мен бұталар тау етегіне дейін өсіп, өзенге келіп
тіреледі де, өзен ағысының баяу жерінде оның мөлдір әдемі сәулелері түсіп
тұрады.
Үлбі және Оба өзендері де ағаш ағызуға әрі электр энергиясын өндіруге
пайдаланылады.

2. Ішкі судың басқа түрлері

Қазақстанның кең-байтақ жері көлге өте бай. Мұнда ірілі-уақты 48
мыңнан астам көл бар. Олардың ішінде Каспий, Арал және Балқаш сияқты ірі
көлдерден басқалары, қөбінесе (94%) көлемі бір шаршы километрден кем шағын
көлдер. Көлдерінің барлығы дерлік ағынсыз тұйық көлдер. Олардың деңгейі
шұғыл өзгеріп отырады. Көбінің суы тұзды, сондықтан тұнба тұзды болады,
олардан тұз өндіріледі,
Қазақстанның көлдері территория бойынша әркелкі таралған. Олар бір-бірінен
жүздеген км қашықтықта жатады, немесе бір өңірге шоғырланып, көлді аудандар
түзеді. Климат жағдайына байланысты көлдердің саны солтүстіктен оңтүстікке
қарай азая береді. Көлдер орманды дала және да ла зонасының солтүстігівде
көп шоғырланған. Сондай-ақ, ірі өзендердің жайылмаларында және құмдарға
сіңіп жоғалатын тұйық өзендердің атыраптарында көлдер көп. Көлдердің басым
көбі 100 м-ден 300 м-ге дейінгі биіктікте жатыр.
Көлдердің қазаншұңқырлары әр түрлі жолдармен пайда болған. Қаспий, Арал,
Балқаш және Алакөл тобына жататын ірі көлдер — бұрынғы теңіздердің орнында
қалған -қалдық көлдер. Олар тектоникалық ойыстарда орналасқан. Өзен
аңғарларывдағы көлдер ескі арналардан пайда болған. Қазақстанның жазық
бөлігівдегі көлдер — жердің үстіңгі қабаты шөгіп, су басқан ойпаңдарда,
таулардағы көлдер бөгелуден, көбінесе миреналардың бөгеуінен түзілген. [2]
Каспий теқізі — Жер шарындағы ең үлкен көл (көлемі 371 мың шаршы км).
Қазақстан жеріне оның солтүстігі мен солтүстік-шығысы кіреді. Қазақстан
жеріндегі Каспий теңізінің жағалауы 2340 км. Оның көп жерівде (қыратты
Маңғыстау түбегінен басқа жері) ойпатты келеді. Каспий теңізінің деңгейі
мұхит деңгейінеіі 28 м төмен. Көлдің Қазақстан жеріндегі бөлігі онша терең
емес. Оның тереңдігі жағалауында бірнеше метр ғана болады да, ортасыңда 200
м-ге жетеді. Каспий теңізі негізінен ІІІығыс Еуропа жа-зығынан, Кавказдан,
Қазақстан және Орта Азиядан келіп құятын өзендердің суымен толығады.
Көлдегі су деңгейінің ең жоғары көтерілу кезі сәуірден шілдеге дейін, ең
төмен кезі қыста болады. Қыста (қарашадан наурызға дейін) көлдің
солтүстік, солтүстік-шығыс бөлігі (мұздың қалыңдығы 2 м-ге дейін)
қатып жатады. Жазда судың бетк қабатында температура 24—26в-қа дейін
көтеріледі.
Каспий теңізі тұздылығының солтүстік бөлігінде аз болуы солтүстіктен
қүятын өзендердің көп мөлшерде тұщы су алып келуіне байланысты. Оңтүстігіне
қарай тұздылығы артатүседі (12—137,).
Көлге құятын өзендер қоректік затты мол алып келеді сондықтан Каспий
теңізі балыққа бай, онда итбалық та бар Бұл оның бір кезде Солтүстік Мұзды
мұхитпен байланысть болғанын көрсетеді. Балықтар мен итбалықтың үлкеі
кәсіптік маңызы бар. Ең бағалы балықтарға бекіре (бекіре шоқыр, пілмай)
тұқымдастар жатады. Дүние жүзінде жыл сайын ауланатын бекіре тұқымдас
балықтың 80%-інен аста мы Каспий теңізі үлесіне тиеді. Каспий теңізінен
одан басқа майшабақ, табанбалық, көксерке және сазан ауланады. Ақтау
қаласында теңіз суын тұщыландыратьш қуатты қондырғы орнатылған. Каспий
теңізінің кеме қатынасы үшін де маңызы зор. Соңғы 10 шақты жылда Каспий
теңізінің деңгейі бір метрден астам көтеріледі. Соның нәтижесінде теңіз суы
солтүстік жағалауды басып мұнай кен орынадарына қауіп тудыруда. Егер
тосқауылдар жасаи, кен орындарын қорғамаса, шайылған мүнай теңізге құйылып,
Каспий эко-логиялық апатқа үшырауы мүмкің.
Арал теңізі — көлемі жағынан Қазақстанның екінші көлі. Көл суының деңгейі
мұхит деңгейінен 40 м жоғары.
Арал теңізі Тұран жазығында орналасқан. Көлдің қазан-шұңқыры жер
қыртысының тектоникалық майысуының нәтижесівде пайда болған. Үстірт келіп
тірелетін батыс жағасы биік, тік жарлы болып келеді. Қалған бөлігінің
жағасы ойпатты жазық, шығанақтармен, қойнаулармен тілімделген ерекше
пішінде қалыптасқан. Арал теңізінде аралдар да бар, олардың ең ірілері:
Барсакелмес және Возрождение. Теңіздің деңгейі жыл бойына өзгеріп түрады.
Су деңгейінің жоғарылығы мамырдан қазанға дейін, ең төменгі кезі — қыста.
Жазда теңіз суының температурасы 27°~қа жетеді, қыста теңіздің солтүстік,
солтүстік-шығыс бөліп 100—140 күн бойы қатып жатады.
Арал теңізі Амудария және Сырдария өзендерінің суы мен толыгады. 1975
жылдан бері Сырдария суы теңіз мүлдем құймайтын болды. Арал
теңізіке құятын Амударияның суы да азайды. Теңіз жағалауы 100—120 км дей
шегінді. Кепкен теңіз түбі сортаңға айналуда. Ашылған теңіз жағалауын тұз
бен құм жауып жатыр.
Арал теңізінің тартылуына байланысты эколопшл; жағдай асқына түсуде,
егістік жер мен мал жайылымды ойпатар, адамдардың денсаулығы нашарлады.
Теңіз денгейі соңғы 30 жыл ішінде 14 м төмендеді, көл суының тұздылығы үш
еседей артып, 27°оо-ге жетті. Барсакелмес аралында қорық бар, онда қүлан
мен ақбөкен жерсіндірілген. Қазіргі жағдайға байланысты онда тіршілік ету
киындағандықтан Барсакелмес қорығындағы жануарлар басқа қонысқа көшірілуде.
Балқаш — көлемі жағынан Қазақстанның үшінші көлі, ол республиканың
оңтүстік-шығыс бөлігінде, теңіз деңгейінен 342 м биікте орналасқан. Ауданы
18200 шаршы км. Көл ұзынша формалы, оның ұзындығы — 614 км, орташа ені — 30
км-ге жуық. Ең терең жері — көлдің шығыс бөлігінде — 26 м-ге жетеді.
Балқаш суының тұздылығы біркелкі емес. Батыс бөлігівде, Іле өзенінің құяр
жерінде суы тұщы, ал шығыс бөлігінде ащы. Көл суының деңгейі, оған құятын
өзен суы ағынының өзгеруіне байланысты жыл мезгілдерінде өзгеріп отырады.
Су деңгейінің ең жоғары кезі сәуірден шілдегр дейін. Жазда судың
температурасы 27°-қа дейін көтеріледі. Қыста көл 120—140 күн бойы қатып
жатады. Балқаштың жағасының формалары әр түрлі. Солтүстігі мен батыс
жағалаулары биік және тік. Бүлар уақытша ағатын су тасқындарынан пайда
болған көптеген жыралармен, аңғарлармен тілімденген. Оңтүстігі мен шығысы
жазық болады.
Балқашта кәсіптік маңызы бар балықтардың 20-дан астам түрі бар. Овда
балқаш алабұғасы, сазан, көксерке ауланады. Бұлардан басқа салпы ерін
балық, көкталма және сібір табаны бар. Кейінгі кезде мұнда басқа жерден
бекіре, қаяз, пілмай және басқа балықтар әкелініп өсірілді.
Көлдің жағаларына көптеген құстар ұялайды. Көлде көптеген үйрек, қаз және
басқа суда жүзетін құстар бар. Ну қамыста қабандар болады. Қырқыншы жылдары
Балқаш ауданына терісі бағалы аң — андатра жерсіндіріледі. Бұлар тез
көбейіп, қазір ол дүние жүзіндегі ең ірі овдатра шаруашылығына айналды.
Андатрадан мемлекетімізге жыл сайын , миллиондаған сом пайда түседі. Көлде
кеме қатынасы үзілмейді.
Кейінгі жылдарда Балқаш көлінің халық шаруашылығындағы маңызы шұғыл
артты. Көлдің солтүстік жағасывда мыс балқыту комбинаты салынған. Бұл тек
Қазақстан ғана емес, бүкіл елімізде көрнекті кәсіпорын болып саналады.
(Орталық және Солтүстік Қазақстан көлдері. Орталық жәнеСолтүстік
Қазақстанда мыңдаған кел бар. Бұлардың ең ірілері: солтүстіктегі—Сілеті
теңіз көлі және Орталық Қазақстандағы Теңіз бен Қорғалжын көлі. теңіз көлі
онша терең емес, суы ащы — теңіз суына жақын, мөлдір жасыл түсті, ал Теңіз
көлінің суы кермек, тұзды. Көлдерде балық ауланады және түз өндіріледі.
Кейбір көлдерде деуге пайдаланылатын шипалық балшықтар бар.
Табиғи су алабы жоқ көптеген аудандарда бөгендер мен түрлі су қоймалары
жасалған. Көлдер мен бөгендер халықы сумен қамтамасыз етуге, ішінара егін
суаруға, соным қатар үйрек, қаз өсіруге де пайдаланылады.
Республика территориясында жетшстен аса артезиан алаптары табылды.
Мысалы, Мойыңқұмда 300-—500 м тереңдікте 50 мың шаршы км жерді алып жатқан
түтас жер асты «теңізінің» бар екені анықталды. Оның суы іщуге де, егін
суаруға да жарамды. Қызылқүмда 80—-300 м тереңдікте жатқан орасаң зор жер
асты су алабы табылды. Жер асты суы республиканың басқа да аудандарынан,
атап айтқанда, тын жерлерді игеріп жатқан аудандардан да табылды. Алматы
қаласы, 19 облыстың орталығы, 200-ден астам аудан ор-талықтары, 3500-ден
астам өнеркәсіп және ауыл-шаруашылық кәсіпорындары мен елді мекендері
қазірдің өзінде жер асты суымен қамтамасыз етілді. 100 млн. гектардай
жайылымдарды суландыруға, 50 мың гектардай егістік суаруға мүмкіндік алды.
Таяу жылдар ішівде жер асты суы бұдан да кең пайдаланылатын болады.
Қазақақтанда жер астынан ыссы (термальды) су табу үшін үлкен барлау
жұмыстары жүргізіліп отыр. Термальды жер аетй суы өнеркәсіпте, сондай-ақ
үйлерді, жылыжайды, фермаларды және моншаларды жылыту үшін пайдаланылады.
Минерал суы. Республиканың бірталай өңірінде өте тереңнен атқылап, жер
бетіне шығып жатқан емдік қасиеті мол минералды су бүлақтары кездеседі.
Олар температурасы және құрамындағы газдар мен тұздардың түрі жағынан
(хлорлы, калийлі, натрийлі, темір және т. б.) әр түрлі болып келеді. Адам
организміне шипалық әсері бар Алмаарасан, Қапаларасан, Сарыағаш,
Жаркентарасан, курорт-санаторийлер, емханалар салынған. Бұрыннан белгілі
минерал бұлақтар әсіресе шөлді аудандарда көп кездеседі, жергілікті халық
бұларды ем үшін пайдаланғаны болмаса, олар әлі игерілмеген[3].

3.Оңтүстік Қазақстанның ішкі сулары.
Шығыс және Орталық Қазақстанмен салыстырғанда Оңтүстік Қазақстан
минералдық қорларға аса бай емес. Дегенмен, мұнда да түсті металл
кендерінің: қорғасынның, ванадийдің, вольфрамның едәуір мол қорлары бар.
Алматы және Оңтүстік Қазақстан облыстарында ірі тас көмір кенорындары
анықталған.
Қаратау жотасында фосфориттің, Мойынқүмда (Амангелді) табиғи газдың
орасан мол корлары барланған.
Минералдық тұздардың (ас тұзы), әктастың (Састөбе), гипстің (Тараз)
қорлары бар.Оңтүстік Қазақстан су қорларымен біркелкі қамтамасыз етілмеген.
Өзен торы тау етектерінде жазық жерлерге қарағанда жиірек болып келеді.
Аумағының көп бөлігін шөлдер мен шөлейт жерлер алып жатыр. Ірі өзендері —
Сырдария, Іле, Шу, Талас, Қара-тал, Ақсу бастауларын биік таулардан алады.
Олардың суы көктемгіжазғы кезеңдерде молаяды және суармалы егістікке пай-
даланылады.
Өзендері су энергетикалық қорларына бай, Сырдарияда -Шардара, ал Іледе —
Қапшағай СЭС-тері салынған.
Оңтүстік Қазақстанның аумағына Аралдың солтүстік-шығысы мен Балқаштың
оңтүстігі карайды. Егістіктерді суаруда Сырдариядан көп су алынады. Соның
салдарынан Арал теңізіндегі судың ауданы мен көлемі азайып апатқа әкеліп
соқтырады. Соңғы жылдары теңіз деңгейін калпына келтіру үшін жүмыстар
істелуде.
Ауданда сумен аз камтамасыз етілген жерлер үшін маңызы зор жер асты
суларының мол қоры барланған.
Бұл жақта вегетациялық кезең ұзаққа созылады. Белсенді тем-пература
жиынтығы 3200°-4000° және одан да көбірек.
Мол жылу мөлшері мен қолдан суару Қазақстанның басқа жерінде
кездеспейтін мақта мен күріш өсіруге мүмкіндік береді.
Көпшілік жері жазың, құмды келеді; оңтүстік-батыс шеті — Қызылқұм, Арал
теңізінің шығыс жағалауы — Арал маңы Қарақұмы, орталық жағы (Шу-Талас
аралығы)— Мойынқұм, Іле алабы — Тау-қум (сол жағы) және Сарыесік атырау
құмы (оң жағы). Жамбыл және Шымкент облыстары территориясының солтүстігінде
(Сарысу-Шу өзендерінің арасы) Бетпаңдала құмды үстірті бұның кей
жерлерінде аласа төбелер мен жондар кездеседі. Жазың шөлді аймақтар құрғақ
арналармен тілімделген. Ауданның таулы бөлігі Батыс және Солтүстік Тянь-
Шань жоталарынан (Іле Алатауы, Талас Алатауы, Кетпен, Жоңғар Алатауы, Угам
жоталары, Қаратау) құралады. Бұл жоталардың аралықтарында, мезозой және
кайнозой жыныстарынан түзілген Кеген, Текес, Талас сияқты үлкенді-кішілі
тау аралық ойыс аңғарлар пайда болған. Ең биік жері — Талғар.(Іле Алатауы).
Территориясындағы жер беті ағын суының мөлшері жөнінде Оңтүстік
Қазақстандағы экономиклық аудандары арасында 1-орын алады. Қазақстандағы
жер беті сулары ағынының 49%-і осында. Өзендері Арал теңізі және Балқаш
көлі алаптарына жатады. Ағын су торының жиілігі аудан тер
риториясында біркелкі емес, тауда және тау етегінде өзендер өте жиі,
жазық, шөлді алқаптардан тек үлкен өзендер ғана өтеді. Ірі өзендері —-
Сырдария, Іле, Шу, Қаратал, Талас, Ақсу, Лепсі, Тентек. Өзендердің
көпшілігі таудағы мұздықтан, қар суымен қоректенеді, яғни су ағындары
жыл бойына біркелкі бөлінеді. Бұлар көктемде екі-үш апта тасиды, букіл
жылдың ағын мөлшерінің 50%-і жаз айларының үлесіне тиеді. Шөлді алаптардан
өтетін шағын өзендердің көп-шілігі жаз-күз айларында тартылып, құрғақ
арналарға айналады. Өзендері гидроэнергия қорына бай; ірілерінің қорлары
игерілуде: Сырдария бойынан. Шардара,Іле бойынан Қапшағай СЭС-тнрі
салынған.Іле өзенімен кеме жүзеді. Аудан қойнауында жер асты суы мол,
әсіресе Мойынқұм, Бетпақдала, Қызылқұм алаптарынан табылған (100—400 м
тереңдіктен), тұщы артезиан суының экономиклық маңызы күшті. Басты
көлдері — Арал теңізі, Балқаш көлі, Алакөл. Солтүстігі шөлдік сары
топырақты (сексеуіл, буйығын т. б. өседі), тау етегі шөгінді ашык
қоңыр, тау беткейлері қара қоңыр құнарлы топырақты (далалық, шаліъшды
далалық, субальпілік, альпілік өсімдіктер тараған) келеді. Сырдария, Шу,
Іле, аңғарларында қалың қамыс, тау беткейлерінде сирек орман өседі.
Облыстың су қорларын ірілі-ұсақгы 127 өзен (жалпы ұзындығы 5 мың
шақырымдай), 34 көл (көлемі 110 млн. текше метр), 30 бөген (көлемі 6 млрд.
текше метр), 29 пайдаланылатын жер асты сулары және 5 минералды су көздері
кұрайды. Жалпы облыс аумағына жылына орташа есеппен 37 млрд. текше метрге
жуық су келіп, осыншама мөлшерде су кетіп отырады.
Облыстағы ең ірі және ұзын өзен — Сырдария өзені басқа мемлекеттерден
басталып, Қызылорда облысы арқылы Арал теңізіне құады. Облыс аумағындағы
Сырдария өзенінің негізгі саласы Арыс өзені (378 км), ол Алатау
мұздықтарынан басталып, жол-жөнекей Боралдай (130 км), Ақсу (133 км),Машат
(60 км), т.б. көптеген өзен суларымен толығады. Маңызды да ірі өзендер
қатарына Келес (102 км), Бадам (145 км) өзендерін жатқызуға болады.
Облыстағы ең үлкен суқойма — Шардара бөгені 1965 жылы пайдалануға
берілген, су сыйымдылығы 5,2 млрд. текше метр, су өткізу мөлшері 200 м3с.
Одан су алатын Қызылқұм (106 км), Шардара (10 км) каналдары арқылы 71,5 мың
гектар егістік жер суландырылады. Бөген суқоймасының сыйымдылығы 37 млн.
текше метр, ол Бөген, Арыс өзендерінің суларымен толығып отырады.
Облыстағы 500 мың гектардан астам суармалы жерлерді игеру үшін 14336
шақырым су арналары, 4743 км су кашыртқылары және 1900 дана тік дренажды
ұңғышалар, 61 мыңнан астам гидротехникалық ғимараттар жұмыс істейді.
Облыс аумағындағы көлдер ауыл шаруашылығымен бірге басқа да мақсаттарға
пайдаланылады. Шошқакөлде (көлемі 8,6 млн. м3) аң ауланады, Сарыкөлден
(10,2 м3) балық ауланады, Қызылкөл суының (5,9 м3) ем үшін пайдасы зор.
Облыстағы жерасты суларының қоры ретінде Бадам-Сайрам, Мырғалымсай, Талас-
Ақсу, Иқансу, Бөген жерасты су көздерін атауға болады, Шу-Сарысу артезиан
алабының су қоры 260 млн. текше метрден асады, минералды сулар Сарыағаш,
Манкент шипажайлары мен Темірлан ауылдарында арнайы рұқсатпен пайдалануға
берілген.
Облыс аумағындағы гидрографиялық желінің жиілігі біркелкі емес. Өзендер
негізінен аймақтың … жалғасы