Qala jáne qazaq
Osydan 120 jyldaı ýaqyt buryn, anyǵyraq aıtsaq, 1897 jyly elimizde barlyǵy 19 qala bolǵan eken. Onda 220 myń adam turǵan. Eń iri qalalar dep tanylǵan Oralda – 36 myń, Semeıde – 26 myń, Almatyda 23 myń turaqty turǵyn bolypty. Sol tustary qala turǵyndary el halqynyń bar bolǵany 5 paıyzyn ǵana qurapty. Demek, sol ýaqyttary qazaqtar túgeldeı aýyldy jerde turdy dep anyq aıtýǵa bolady.
Elimizdegi qalalar sanynyń kóbeıgen tusy – keńestik kezeń. 1897 jylǵy derekpen, ıaǵnı patshalyq Reseıge baǵynǵan kezeńmen salystyrǵanda el halqynyń jalpy sany 3,6 ese, aýyl halqy 1,7 ese óskende, qala halqynyń sany 39 ese kóbeıgen keńestik kezeńde óndiristik, ónerkásiptik jáne qorǵanys maqsatyndaǵy Aqtaý, Qaraǵandy, Ekibastuz, Rýdnyı, Balqash, Jezqazǵan, Serebrıanka, Qapshaǵaı, Shardara, Stepnogor, Kýrchatov, Baıqońyr sekildi birneshe qala paıda boldy. Qalalardyń jalpy sany 84-ke jetti. Munyń syrtynda orman jáne balyqsharýashylyqtaryn ıgerý men temirjoldarǵa qyzmet kórsetý úshin 210 kent salyndy. El halqynyń jalpy sanyndaǵy qalalyqtar úlesi 40 paıyzdan asyp tústi.
Degenmen osy tustaǵy ýrbanızasıalaný úrdisterine jergilikti ult ókilderinen góri kóbinese kelimsek dıasporalardyń belsendi túrde tartylǵandyǵyn bilemiz. Olar qalalarǵa kelip ornyqty. Kóp salaly qala sharýashylyqtarynda, jańadan ashylyp jatqan ónerkásip oryndarynda jumys istedi. Al qazaq halqynyń enshisine negizinen aýylda turyp, malsharýashylyǵymen shuǵyldaný buıyrdy. Táýelsizdik qarsańyndaǵy ótken ǵasyrdyń sekseninshi jyldardyń basynda qazaqtar qala halqynyń 18 paıyzyn ǵana qurady da, qalǵandary basqa ult ókilderi boldy. Sonyń ishinde sol kezdegi astanamyz Almaty turǵyndarynyń 18 paıyzyn qazaqtar, 64 paıyzyn orystar qurady. Orystardyń úshten eki bóligi, káristerdiń 86 paıyzy, evreılerdiń 95 paıyzy qalalarda turdy. Qalaly jerlerde qazaq mektepteri men balalar baqshalary neken-saıaq qana boldy.
Osyǵan qaramastan, qalaǵa umtylǵan qazaqtar baspanasyzdyqtyń, tildik kedergilerdiń, basqa da qıyndyqtardyń zardaptaryn tartyp, óz elinde otyryp ógeı balanyń kúıin keshti.
Osy tusaýdy táýelsizdik sheship berdi. Táýelsizdik elimizdiń ishki múmkindikterin ashýǵa, onyń álemdik ekonomıkalyq júıege qosylýyna, burynǵydaı Keńes Odaǵynyń quramyndaǵy shetkeri óńir emes, Eýropa men Azıany baılanystyrýshy kindik el bolýyna qyzmet etýde. Bul jaǵdaı el ishindegi úlken ózgeristerge jol ashyp berdi. Sonyń biri demografıalyq, ýrbanızasıalyq jáne mıgrasıalyq ózgerister der edik. О́ıtkeni táýelsizdik jyldary elimizde aýyl halqynyń úlesi 42-43 paıyzǵa deıin tómendese, qala halqynyń sany 57 paıyzdan asyp tústi. Sonyń ishinde 2016 jyldyń basyndaǵy statıstıkalyq derek boıynsha qazaq halqynyń úlesi Almaty qalasynda 58,21 paıyzǵa, Astana qalasynda 75,51 paıyzǵa jetken. Árıne, bul halqymyzdyń qalalyq halyqqa aınala bastaǵandyǵyn bildiretin kórsetkishter.
Bir ǵajaby, qazaqtarmen birge qalaǵa da aýyl halqynyń kóńil keńdigi kelgen sekildi. О́ıtkeni qazir qalalarda júzdegen, tipti birneshe júzdegen adamdardy shaqyryp, toı jasaý úderisi beleń alyp tur. Jasy úlkender jaǵynyń senbi, jeksenbi kúnderi ýaqytynyń kóbin toıǵa nemese qonaqqa barýmen ótkizetindigin baıqaýǵa bolady. Árıne, qyzyq pen qýanyshty toılaǵan jaqsy ǵoı. Biraq bir ókinishtisi, keıbir aǵaıyndarymyzdyń úlken toılardy bankten kredıt alyp ótkizetindigin kórip júrmiz. Ol az degendeı toılaryna teledıdardan kúnde kóretin ánshiler men bıshilerdi shaqyryp, júz myń, tipti mılıon teńgelep aqsha shashatyndyǵyn qaıtersiz. Sóıtip toıǵa kelgende qazaqtyń qaısysy baı, qaısysy kedeı ekendigin ańǵara almaıtyndaı da kúıge jetkendeımiz. Árıne toı toılaıtyndaı jaqsylyqtar bola bersin-aq. Toı toılaý bir esepten alǵanda dástúrimiz ǵoı. Biraq osy jaǵdaıdyń ózi bizdiń sandyq turǵydan qalalyq halyqqa aınala bastaǵandyǵymyzdy kórsetkenimen, sapalyq turǵydan alǵanda áli de ystyq uıamyz aýyl baýyrynan shyǵa almaı jatqanymyzdy bildiretindeı.
Qazir Astanada nebir ádemi saıabaqtar, aleıalar, gúlzarlar boı kóterip jatyr. Bir ókinishtisi, solardyń kóbi, tek senbi, jeksenbi kúnderi bolmasa, uzaq ýaqyt boıy bos turatyndyǵyn kórip júrmiz.
Astananyń qazirgi ósý, keńeıý deńgeıi de aglomerasıalaný úrdisin baıqatady. Ol mańaıyndaǵy Kóktal, Mıchýrın, Kirpishti sekildi eldi mekenderdi ózine qosyp aldy. Qosshy, Jibek joly kentteri qol sozym jerde ǵana tur jáne onyń ózi ondaǵan myń adamdar qonystanǵan qalalarǵa aınalyp keledi. Bylaısha aıtqanda, spýtnık qalalar. Nebir ádemi kotejder boı kóterýde. Osylardan da bizdiń ulttyq beınemizdi baıqaýǵa bolady.
Sóıtip, halqymyz qalalyq halyqqa aınala bastady. Ol qalaǵa óziniń dalalyq keń kóńilimen kelip, onyń tynysyn keńeıte túskendeı. Biraq qala tirligi de oǵan esesin jiberer emes…
Suńǵat ÁLIPBAI,
«Egemen Qazaqstan»
