ЭЛЕКТРЛІК ТОК ӘСЕР ЕТКЕНДЕ АДАМ АҒЗАСЫНДАҒЫ ПРОЦЕСТЕРДІ ТАЛДАУ. ЭЛЕКТР ТОКТЫҢ ӘСЕРІ ЖӘНЕ ЭЛЕКТРЖАРАҚАТТАР

ЭЛЕКТР ТОКТЫҢ ӘСЕРІ ЖӘНЕ ЭЛЕКТРЖАРАҚАТТАР
Ресей және шетел ғалымдарының токтың тірі теріге әсер ету сипаттамалары бойынша жүргізген зерттеулерінің нәтижелері басқа факторлардан (химиялық заттар, булар, сәуле және т.б.) биообъектілерге электр тогының қолданылуы кезінде зиянды әсердің айырмашылығы туралы айтуға мүмкіндік береді.
Электр тогының тірі терілерге әсері бойынша келесі әрекеттерге тән: жылу, механикалық, электролиттік, биологиялық.
Электр тоғы адам ағзасынан өткенде физикалық-химиялық процестер пайда болады, олар тірі және тірі емес терілерге тән. Бұл жағдайда электр тогы тірі теріге тән биологиялық әсерді береді [1-4, 16, 19].
Ағымның жылу әсері дене бөліктерінің күйіктерінде көрінеді. Бұл жағдайда ағымдық жолдағы қан тамырлары, жүрек, ми және басқа органдар жоғары температураға дейін қызады, бұл елеулі функционалдық бұзылуларға әкеледі.
Механикалық (динамикалық) әсері дененің әртүрлі ұлпаларына, соның ішінде бұлшық ет тініне, қан тамырларының қабырғаларына, өкпе тіндерінің тамырларына және т.б. сияқты тесілу, жарылыс және басқа да ұқсас зақымдарға әкеледі. Бұл зақымдар электродинамикалық әсердің нәтижесінде туындайды, сондай-ақ будың қызып кететін ток

тіндік сұйықтық.Электролиттік қолданысқа арналған ток физикалық- химиялық құрамы бойынша елеулі өзгерістерге әкелетін органикалық сұйықтықтың, соның ішінде қанның ыдырауында көрінеді.
Токтың биологиялық әсері ағзаның тірі ұлпаларын тітіркенуге және қозғаумен, сондай-ақ қалыпты жұмыс істейтін организмде кездесетін және оның өмірлік функцияларымен тығыз байланысты ішкі биологиялық процестерді бұзумен көрінеді. Басқаша айтқанда, дене арқылы өтетін электр тогы, мысалы, бұлшықет тінінен (тікелей әрекет), тірі терілерді салыстырмалы физиологиялық тыныштық жағдайынан қозғыш күйге ауысатын жауап береді. Осылайша, ағым бұлшықет тінінен өт кеткенде, қозғалыс бұлшықеттің қысылуының еріксіз түрінде көрінеді.
Ағымдағы іс-қимыл тінінің қоздыру ағымдағы ток жолында орын алған, (орталық жүйке жүйесі арқылы) тікелей емес болуы мүмкін, сонымен қатар рефлекстік болуы мүмкін.
Үлкен мөлшерде арнайы жасушалар тіндері қол жетімді және жоғары сезімталдығы бар — адам ағзасына арқылы өтетін ток, (тітіркендіргіш) рецепторларды қосады. Нәтижесінде, қозғалған сенсорлық рецепторлардың байланысты жүйкелік және қозу толқыны туралы 27 мс жылдамдықпен (бас миы және жұлынның) орталық жүйке жүйесіне беріледі және жұмыс органдарын (бұлшық, бездері, қан тамырлары) арқылы берілетін жүйке импульсінің айналады.
Орталық жүйке жүйесіндегі рецепторларға табиғи тітіркенудің әсерінен, орынды деп аталатын реакция орын алады: мысалы, егер адам ыстық затқа кездейсоқ тиіп кетсе, адам қауіпті әсерден босатып, қолын созып тастайды.
Қазіргі кезде орталық жүйке жүйесі өміршең органдардың белсенділігін, соның ішінде жүрек және өкпелерді қоса, елеулі бұзылуларды тудыруы мүмкін.
Тірек тінінде, ең алдымен жүрек тінінде, сондай-ақ орталық және перифериялық жүйке жүйесінде тірі ұлпаларда қозу үрдісінің пайда болуы мен таралуымен байланысты биопотенциалдар бар болады.
Мәндері кішкентай болатын биотоктармен өзара әрекеттесетін сыртқы ток, тіндер мен адам ағзаларына биотоктардың әсері сипатын бұзады.
Ток ағымының әртүрлі әрекеттері электр жарақаттарының әр түрлі

түрлеріне әкеледі. Электр жарақаттарын екі түрге бөлуге болады: жалпы — электрлік шок пен жергiлiктi жерде жарақаттар бар болады.
Жергілікті электрожарақаттарда электр тоғының немесе электр доғасының әсерінен тері, соның ішінде сүйек тіндерінің тұтастығын жергілікті бұзушылығы анықталады. Жергілікті электр травматикасы емделуге жатады және адамның жұмыс қабілетін толығымен немесе ішінара қалпына келтіреді.
Электр жарақатынан туындайтын ауыр күйіктермен адам өлуі мүмкін. Өлім себебі электр тогы емес, денеге жергілікті келтірілген зиян болуы мүмкін.
Жергілікті электр жарақаттары сипатталады [4, 15, 16, 19]:
электр күйдіруі;
электр белгілері бойынша;
теріні металдандыру;
механикалық зақым;
электрофтальмия.
Статистика көрсеткендей, адамдарға электр тогы соғуының басым көпшілігі жергілікті электр жарақатының пайда болуымен бірге жүреді, олардың арасында зардап шеккендердің 70% -нан астам электрлік күйік пайда болады. Жәбірленушілердің 30% -ы жарақат алады, олар электрлік белгілермен, тері металдандыруымен және офтальмиямен жүреді.
Шығару шарттарына байланысты күйіктің екі түрі бар:
ағымы ашық ток өткізгіш бөліктермен байланыстың нәтижесінде адам денесі арқылы тікелей ашық бөліктерден туындайтын ток (байланыс);
адамға электр доғасы қолданылған кезде пайда болады.
Ағзаның ағымдық күйі электр энергиясын жылу энергиясына айналдырудан туындайды. Байланыс күюінің салдары ағымның шамасына, ағымның өту уақытына, адам ағзасына әсер ететін электр қарсылығына байланысты.
Мысалы, ашық өткізгіш бөлігімен байланыс орнында салыстырмалы төмен кернеулер токтармен салыстырғанда, ағымның тығыздығы үлкен мәнге жетуі мүмкін, себебі дененің байланыс аймағы әдетте кішкентай болады және теріге төзімділік ішкі кедергіден бірнеше есе көп.

Сурет. 4.1. Электр жарақаты:
a — байланысты күйік айнымалы токпен, б- доғалы күйік бет, мойын және қолдың күйіп кетуі, в — ток тізбегіне электр тізбегі арқылы өту нәтижесінде кеуде қуысының қатты күйіп кетуі, демек, жылудың максималды саны жылу байланысының нүктесінде теріге жіберіледі.

Сондықтан мұндай күйдіру, әдетте, тері күйік болып табылады. Алайда, адам ағзасында үлкен ток ағып жатқан жағдайларда, тері астындағы тіндердің зақымдануы мүмкін.
Суретте. 4.1, а, жәбірленуші 220 В үй желісіндегі екі жалаңаш сымға тиіп кеткен кезде адамның қолының күюі көрсетіледі [16, 19]. Жоғары жиіліктегі токтардан туындаған күйіктермен бірдей салдар байқалады.
6 кВ дейінгі қуаты бар электр қондырғыларында күйіктер қысқа тұйықталудың нәтижесі болып табылады, мысалы, жылжымалы құралдармен өлшеу кезінде және т.б..
Суретте. 4.1, б мысал ретінде кескіш сым арқылы кездейсоқ жабылған жағдайда электр доғасының пайда болуының нәтижесінде
380 В кернеуіндегі электр қондырғысын жөндеу кезінде электр монтердің алған күйуін көрсетеді. Білек пен иықтың күйіп кетуі киімнің өртенуінен пайда болды, ал ток адам ағымы арқылы өтпеді.
Жоғары кернеу кезінде доға келесі жағдайларда пайда болуы мүмкін.
1. Адамның кездейсоқ ток өткізгіштерге жақын келуі ауааралық

адам мен ток өткізгіш бөлік арасында өтеді.
2. Оқшауланған қорғаныш қасиеттеріне зақым келген жағдайда, адам ток өткізгіш бөліктерге тиетін құралдар (торлар, кернеу көрсеткіштері және т.б.).
3. Қате және рұқсат етілмеген іс-әрекеттер болған жағдайда,
Электр доғада қатты күйіп кетуі мүмкін, тіндердің терең күйіп кетуі, дененің немесе аяқтың терең күюі қаптайды.
Электр жарақатының басқа түрі кейде теріде сызаттар, кішкентай жаралар, қан кетулер түрінде дөңгелек немесе сопақ нысанын сұр немесе сұрғылт сары түстің өткір нүктелері болып табылатын электрлік белгілер (электр тектері) болып табылады (4.2-сурет).
Біраз уақыттан кейін терінің зақымдалған аймағы қатайып қалады: терінің үстіңгі қабатының некрозы, электр белгісі беті құрғақ күйде қалады.
Әдетте, электрлік белгілер ауыртпалықсыз, уақыт өткен сайын терінің үстіңгі қабаты түсіп, зарарланған аймақ түпнұсқатүске, икемділігі мен сезімталдығына ие болады [4, 16, 19].
Теріні металлдандыру [4, 16, 19] балқытылған металдардың бөлшектерін электр доғаның әсерінен терінің үстіңгі қабаттарына енген кезде пайда болады(рис. 4.3).

3.3. Сурет
Теріні металдандыру

3.2 .Сурет
Типтік электрлік белгі

Балқытылған металдың шағын шашырауы жүктемелер мен ажыратқыштарды қосқанда, сонымен қатар қысқа тұйықталу кезінде пайда болуы мүмкін. Динамикалық күштердің және жылу ағынының әсерінен бұл жоғары температура спрейлері жоғары жылдамдықпен барлық бағытта шашырап кетеді. Бақытымызға орай, осындай спрейді жылудың шағын шегі бар, соның салдарынан дененің ашық бөліктеріне ғана әсер етеді.
Тері металданған кезде, зардап шеккен аймақ беткі қабатқа ие болады және зардап шеккен адам металл бөлшектердің қызуының әсерінен зардап шеккен аймақ күйіп қалудан зардап шегеді және онда терінің шиеленісі оның ішіндегі бөтен дененің болуын сезінеді. Уақыт өтуі кезінде ауырсыну сезімдері жоғалып кетеді, зақымданған тері түседі және бұл аймақ қалыпты келбет пен серпімділікке ие болады. Көздің жарақаты болған жағдайда, емдеу ұзартылуы мүмкін, кейде сәтсіздікке ұшырауы мүмкін, жәбірленуші көруден айрылуы мүмкін.
Тұрақты токпен тері металдандыруы ағзаның кернеу астында ағымдық бөлігімен тығыз және жеткілікті ұзақ байланыста болған электролиздің нәтижесінде пайда болуы мүмкін. Электролиз процесінде металл бөлшектерін теріге органикалық сұйықты ыдырайтын, негізгі және қышқыл иондардың пайда болуына себепші болатын электр тоғымен теріге енгізеді.
Металдың қышқыл иондарымен өзара әрекеттесу нәтижесінде теріде пайда болуына әсер етеді: теріге мыс енгізілгенде қызыл, көк-жасыл түс, қорғасын қосылғанда сұр-сары қорғасын енгізілгенде пайда болады. Тері металданудан сәтті жазылады.
Кейбір жағдайларда адам ағзасынан өтетін электр тогының әсерінен бұлшықеттердің еріксіз тартылу нәтижесінде механикалық зақымданулар (сіңірлер, тері, қан тамырлары және жүйке тіні, сондай- ақ сүйектердің сынуы) орын алады.
Адам ұзақ уақыт стресс астында болып табылатын 1000 В желілерде жұмыс істеген кезде механикалық зақымдану сирек кездеседі.
Механикалық зақымдануы электр тогымен жүреді, ал кейбір жағдайларда олар байланыс орган күйігімен жүреді.
Көрінетін жарық және ультракүлгін сияқты қарқынды сәуле көзі болып табылады және инфрақызыл (жылу) сәулелер көздің қабынуы сыртқы мембраналарының орны электр доғасынан пайда болатын

ультракүлгін сәулелерінің күшті ағыны, нәтижесінде электрофтальмия пайда болады.
Электрофтальмия ультракүлгін сәулеленуден кейін 4-8 сағаттан кейін дамиды және көздің қабағының, лакримацияның, көзден іріңді кетудің, көздің қабығының және көздердегі өткір ауырлықтың (фотофобия) қызаруы мен қабынуы сияқты көрінеді. Әдетте, ауру бірнеше күн созылады, ал шырышты мөлдірлікке зақым келтірген жағдайда, көру қабілеті төмендейді.
Электр тоғымен зақымданған кезде, бүкіл дененің зақымдану қаупі өмірлік органдардың және жүйкенің қалыпты белсенділігінің бұзылуына алып келеді.
Электрлік шок дененің тіндері арқылы электр тогының ағып кеткенде пайда болатын әртүрлі бұлшықеттердің еріксіз конвульсиялық күйінде көрінеді. Ең әлсіз электр тоғының соғуы токтың кіріс және шығыс бөлігіне жақын орналасқан бұлшықеттің бұзылуына әкеледі. Күшті электр тоғының соғуы өкпенің, жүрек қызметінің бұзылуына немесе аяқталуына әкеліп соғады, бұл өлімге әкеп соғады. Бұл жағдайда адамның бірдей сыртқы зақымдануы мүмкін емес.
Салдарға байланысты электрлік соққылар шартты түрде бес дәрежеге бөлінеді:
1 — бұлшықеттің сезімтал конвульсиялық қысымы;
2 — сананы жоғалтпай күшті, ауыр созылмалы ауырсынумен бірге жүретін бұлшықеттердің конвульсиялық қысымы;
3 — сана сезімін жоғалтқан бұлшық еті қысқарады, бірақ тыныс алу және жүрек жұмысы сақталады;
4 — сананы жоғалту және жүрек қызметінің бұзылуы немесе тыныс алу немесе екеуі де;
5 — клиникалық өлім, демек, тыныс алу және қан айналымның болмауы.
Өлімге әкеп соқпаған электр тоғының ағзаға әсер етуінен кейін және бірнеше сағаттан кейін, бірнеше күн, айдан кейін дереу көрінетін организмдегі ауыр бұзылулар тудыруы мүмкін.
Ұзақ мерзімді статистика көрсеткендей, зардап шеккендердің 80% — дан астамы электр тоғына ұшырады. Олардың 23-ден астамы өлімге әкеледі.
Өлімнің 60% -ы аралас зақымданулардың салдарынан болды. Яғни,

бір мезгілде электр тоғының соғуы және жергілікті электр травмалары (күйік), бірақ бастысы — электр тоғының соғуы [4,16, 18, 19].

ЭЛЕКТР ТОГЫНЫҢ МЕХАНИЗМІ ӘСЕРІНЕН БОЛАТЫН ӨЛІМ
Қабылданған терминологияға сәйкес, өлім негізгі физиологиялық процестердің тоқтатылуында (сана, тыныс алу, пальпитация, сыртқы импульстарға реакция және т.б.) көрініс тапқан қоршаған ортаға қатысты қарым-қатынастың толық тоқтатылуы болып табылады.
Кең мағынада өлім — белоктар ыдырау сүйемелдеуімен ағзадағы зат алмасудың қайтымсыз тоқтатылуы.
Өлімнің екі негізгі кезеңін: клиникалық және биологиялық [4, 16, 17, 18, 19] ажырату қабылданады.
Клиникалық (ойдан) өлім — өмір мен өлім үшін қысқа мерзімді өтпелі, жүрек және өкпе қызметінен кейін болған. Бұл жағдайда, өмірдің ешқандай белгілері жоқ: адамға тыныс жоқ, жүрек жұмыс істемейді, кез келген реакция тудыруы жоқ, көздері күрт кеңейген және жарыққа жауап бермейді. Алайда, бұл кезең, денесі әлі жалғасып зат алмасу процестеріне, әдеттегіден өте әр түрлі, бірақ ол бұл қолдау үшін жеткілікті болып табылады және дене неғұрлым тұрақты өмірлік маңызды функциялар жұмыс істеуге мүмкіндік береді, оның деңгейі, бүкіл дененің функциясын қалпына келтіру.
Бірінші өлетіндер — оттегі ашығуына өте сезімтал және олардың қызметі сана мен ойлаумен байланысты нейрондар (мидың жасушалары). Нейрондардың бірнеше рет ыдырауы нәтижесінде ми жасушаларының қайтымсыз бұзылуы орын алып, ағзаны жандандыру мүмкіндігі іс жүзінде жоғалады. Тыныс алу мен жүректің белсенділігін қалпына келтіру мүмкін болса да, біраз уақыттан кейін жәбірленуші, әдетте, өледі немесе ақыл-ойы жетіспейді.
Клиникалық өлім үшін жүрек қызметінің және тыныс алу аяқталғаннан кейін уақыт ұзақтығы анықталады (- 6 минут шамамен 4) ми жасушаларының бұзылуы басталады. Кейбір жағдайларда, электр тоғының әсері нәтижесінде клиникалық өлім ұзақтығы 7-8 м жетуі мүмкін.
Мұндай органның жасушаларының жүрек массажы және осылайша,

оттегі жеткізу арқылы ағзадағы … жалғасы