Курстық жұмыс: Экономика | Қазақстан Республикасының банк жүйесінің сипаттамасы

Кіріспе

І. Тарау. Қазақстан Республикасының банк жүйесінің сипаттамасы

1.1. Екінші деңгейлі банк жүйесін құрудың мәні және банк қызметін ұйымдастыру принциптері
І.2. Банк активтерінің сипаты және оның жіктелуі

ІІ. Тарау. Банк жүйесіндегі Қазақстан Ұлттық Банкінің, Қазақстан Даму Банкінің, сондай-ақ екінші деңгейдегі коммерциялық банктер қызметінің бүгінгі даму тенденциялары

III.Тарау. Қазақстандағы банктік қызметтерді мемлекеттік ұйымдастыру – реттеу (ықпал ету) аясындағы жаңа құрылым – қаржы рыногы мен қаржылық ұйымдарды реттеу және қадағалау жөніндегі Қазақстан Республикасының Агенттігі

Қорытынды

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі

І.Тарау. Қазақстан Республикасының банк жүйесінің сипаттамсы
1.1 Екінші деңгейлі банк жүйесін құрудың мәні және банк қызметін ұйымдастыру принциптері

Нарықтық экономика жағдайында өмір сүргенімізге он бес жылға аяқ бастық. Ал осы уақыт ішінде экономиканың құлдырағанында, ақшаның құнсызданғанында куәгер болғанымыз рас. Бұл сондай ақ жаңа мемлекетті құру, экономиканы тұрақтандыру және нарықтық экономикаға деген бейімді қалыптастыру кезең де болып табылады. Соңғы төрт жыл бойы экономиканың жылына орта есеппен 10,3 % тұрақты дамуы жалпыішкі өнімді 49% өсіріп отыр, бұл ТМД мемлекеттерінің ішіндегі ең жоғарғы корсеткіш болып табылады (Ресейде- 28%, Украинада-29%, Молдавада-24%, Қырғызстанда-16%). Жалпы ішкі өнім жан басына шаққанда 2002 жылғы 1660 доллардан 2003 жылы 1970 долларға дейін өсті. Қазақстанның алтын валюта қоры 69,3% немесе 8,5 млрд. долларға дейін көбейген, оның ішінде Ұлттық банктің халықаралық резервтері 4,9 млрд долларды, ал Ұлттық қордың ақшасы 3,6 млрд долларды құрайды. Осындай орнықты дамуды мемлекеттік саяси тұрақтылықты, экономикалық, әлуметтік бағдарламалардың дұрыс талдап- жасалуы қамтамасыз етуде.
Банк жүйесі экономиканың бірден бір негізгі құрамдас бөлігі болып табылады.Банк — мемлекеттік бағалы қағаздар нарығында, валюта нарығында, депозит нарығында күшті позициялар иеленеді Банк жекешелендіру саласында белсенді жұмыстар істеуде. Қазіргі таңда елімізде 36 екінші денгейделі банк бар. Мұны /1-кестеден/ байқауға болады. Банктің құрылтайшылары болып оның акционерлері табылады. Ол ашық түрдегі акционерлік қоғам болып құрылғаннан кейін қосымша жеңілдіктер иелене алмайды және басқа акционерлермен салыстырғанда қосымша міндеттер жіктемейді.

Кесте-1
ҚР екінші деңгейдегі банктердің сандық құрылымы.2004-2005 жыл.
Екінші деңгейдегі банктердің барлығы. 36
Соның ішіндегі
Мемлекеттік 3
Мемлекетаралық —
1- кестенің жалғасы
1 2
Шетел капиталының қатысуымен 16
Еншілес банктер —

Ақпарат көзі: Стат ежегодник 2005
Жоғарыдағы кестеден байқайтынымыз яғни Қазақстан Республикасында екінші деігейлі банктердің барлығы 36 банк оның ішіндегі 3-мемлекеттік, 16-шетел капиталының қатысуымен
Банк — өзінің жарғысы бар, толық шаруашылық есеп және өзін- өзі қаржыландыру негізінде қызмет жасайтын заңды тұлға. Ұлттық банк — бұл ақшалай резервтерді құрайтын, оған қоса меншікті алатын валюта резервтерден , басқада материалдық бағалықтардан тұратын мүліктерге ие болып табылатын заңды тұлға. Барлық банктер қолма-қолсыз есеп айрысуды Ұлттық банк мекемелері арқылы жүргізе отырады.
Екінші деңгейлі банктердің үш жыл ішіндегі капиталын салыстырып қарайтын болсақ 2002 жылы банк жүйесінде 790.541 мың АҚШ долларын құрайтын болса,2003 жылы 1.036.060 мың АҚШ долларын құрайды,ал 2004 жылы 1.115.661 мың АҚШ долларын құрап тұр, ал осы үш жылдың позициясы 100 пайызды құрап тұр. Өткен жылы банктердің жиынтық меншікті капиталы 38,6 пайызға ұлғайып 1,5 млрд долларға, ал жиынтық активтері 39,3 пайызға көбейіп 11,2 млрд долларға дейін өсті. Банктік активтердің 60 пайызы экономикаға кредит түрінде берілген, оның көлемі 6,7 млрд долларды құрайды. Жинақтаушы зейнетақы қорындағы қаржы 2,5 млрд долларға жетті.
Қазақстандағы банк жүйесінің қалыпты дамуы бірқатар жәйттермен байланысты. Біріншіден, ол халықарлық стандарттарды дұрыс меңгере алмағандығымыздан, есеп және есеп беру, несиелеу және депозит дұрыс іске аспауында. Екіншіден, Ұлттық банк тарапынан қатаң пруденциялдық- нормативтік реттеудің нәтижесінде активпен міндеттеменің, меншікті капиталмен активтің, акционерлермен банктердің арасындағы шектеулердің дұрыс орындалуына және де банктер беретін ақпарат көздерінің ашықта дұрыс болуында. Үшіншіден, Депозиттерді сақтандыру кепілдік қорының құрылғандығы. Төртіншіден, екінші деңгейдегі банктердің соңғы екі-үш жыл көлемінде халықаралық қаржы институттарынан алып лтырған үлкен көлемдегі арзан бағалы және несие көздерінің болуы сонымен қатар екінші деңгейдегі банктердің арасындағы бәсекелестіктің артуында, соның нәтижесіеде соңғы жылдары сыйақы мөлшнрлемесі теңгемен берілетін несиеде 28 пайыздан 20 пайызға, доллармен берілетін несиеде 20-21 пайыздан 15-16 пайызға дейін төмендеді.
Қазақстанның банк жүйесінің ТМД-ның басқа елдерінің банк жүйесімен салыстырғанда көп ілгері тұр. Оған халықаралық рейтингтік агенттіктердің беріп отырған жоғары бағалары дәлел. Еуропа Одағына қабылданған Венгрия, Болгария, Польша және Балтық мемлекеттерімен бір деңгейдеміз. Біздегі банк жүйесінің негізгі және басты айырмашылығы ол жеке меншік капиталымен бақылануда, ал Ресейде мемлекеттік қатысуы басым. Стратегиялық салалардан басқа салаларда жеке меншік капиталының басым болғаны жөн, ол оңтайлы басқаруға, бақылауға және үлкен жетістіктерге жетуге бейімді. Бұл нарық заңы. Оған дәлел, орта есеппен алғандағы инфляцияның жылдық көрсеткіші Ресейде біздегімен салыстырғанда екі есе жоғары, экономикаға берілген кредит көлемі ЖІӨ-нің Ресейде 10 пайызына жетпейді-25,0 млрд. доллар, Қазақстанда 23,5 пайыз немесе 6,3 млрд. долларды құрайды ( Ресейде ЖІӨ-268,0 млрд. доллар, Қазақстанда -26,7 млрд. доллар).
Жоғарыда атап өтілген оң істермен бірге, банктік жүйенің кемшіліктері да бар екендігін айта кеткен жөн.Бұл бәрімізге белгілі несиелері бойынша сыйақы мөлшерлемесінің өте қымбаттығы, ұзақ мерзімді кредиттің аздығы. Рас, екінші деңгейдегі банктер тарапынан сыйақы мөлшерлемесін төмендетудің толық қолдау таппай отырғандығын мойындауымыз қажет, бірақ кейбір банктер несие көздерінің өзіндік құнының жоғары болуына байланысты бірден төмендету шараларын қолдана алмайды. Себебі, 1999-2002 жылдар аралығында шығарылған 5-7 жылдық облигациялық құнды қағаздардың 11-12 пайыздық сыйақы шығындарын толық төлеп бітірмей, арзан сыйақы белгілеу саясатын әкімшілік жолмен тану нарықтық экономиканың негізгі заңдарына қарама-қайшы келетіндігі айдан анық. Бұл орайда мәселе әділ бәсекелестік жолымен шешілуі керек.
Ал бәсекелестік өз кезегінде кейбір банктердің әкімшілік-шаруашылық шығындарын азайтуына, қызметкерлер санын қысқартуына, таза пайда таппаған банктердің жабылуына немесе бірігуіне алып келеді. Міне, осындай ережелерді сақтаған жағдайда ғана әділ сыйақы мөлшерлемесін, жылдам алынатын несие көздерін және сервистік қызметтік жақсаруын күтуге болады
Банк жүйесі Парламент, Үкімет тарапынан да ұдайы қолдау тауып отыруы қажет. Бұл дегеніміз, заң ережелерінің өзгермеуі, құнды қағаздар рыногын дамыту, мемлекеттік құнды қағаздардың сыйақы мөлшерлемесінің жалпы жылдық инфляция деңгейінен төмен болмауы және зейнетақы қорларының портфельдік мүмкіндіктерін ұлғайту болып табылады.Әрине, банк жүйесі жұмысын насихаттауды жарнама қызметі деп түсінбеу керек, жұрттың банкке сенімін арзан жарнамамен жоғалтып алу оңай.
Халықтың банкке деген сенімін арттыру шараларын жалпымемлекеттік саясат деп таныған жөн. Банк тек қана ақша аудару қызметін көрсетпейді, ол сонымен бірге қор жинау, сақтау, төлемақы қабылдау және пайда көзін табу функциясын атқарады. Болашаққа деген сенімді күнделікті пайдаланып жүрген ұлттық валютамыз –теңгеден сезінсек, жүргізілген реформалардың жемісті болғандығы емес пе.
Қазақстан Республикасының қазіргі банк жүйесінің құрылуы 1990 жылдың желтоқсанында ҚазКСР-ның Жоғарғы Кеңесі қабылдаған «Банктер және банк қызыметі туралың Заңынан бастау алады. Елімізде қабылданған заңдылықтарға сәйкес Қазақстан Республикадағы банк жүйесі екі деңгейден тұрады.
Жоғары (бірінші) деңгейдегі банк –Қаз КСР-ның Мемлекеттік банкі және төменгі (екінші) деңгейдегі банк- коммерциялық банктер жүиесі. Банк — өзінің жарғысы бар, толық шаруашылық есеп және өзін- өзі қаржыландыру негізінде қызымет жасайтын заңды тұлға. Ол ақша қаражаттарын тарту орналастыру және басқа банктік операциялар жүргізетін мекеме.
Ұлттық банк — бұл ақшалай резервтерді құрайтын, оған қоса меншікті алатын валюта резервтерден , басқада материалдық бағалықтардан тұратын мүліктерге ие болып табылатын заңды тұлға. Барлық банктер қолма-қолсыз есеп айрысуды Ұлттық банк мекемелері арқылы жүргізе отырып, қажет жағдайларда Ұлттық банкттерден несие ала алады.Іс жүзінде Ұлттық банкте барлық кассалық резервтердің шоғырлануы және олардың шаруашылық айналымына түсуі Ұлттық банктер мекемелерінің коммерциялық банктер кассасын толтыру арқылы жүзеге асырылады.Қазақстан Республикасы Ұлттық банкісінің басты міндеті – ұлттық валютаның ішкі және сыртқы тұрақтылығын қамтамасыз ету. Ұлттық банк өзінің атқаратын мәні жағынан біртұтас ұйым болып табылады, ал мемлекет тек оның жарғылық қорының иесі. Бүгінгі жарғылық қордың мөлшері — 20 млрд теңгені құрайды. Негізгі қорлары ғимараттардан, құрылғылардан, құрал жабдықтардан, көліктік құралдар мен басқа бағалықтардан, ал айналым қорлары банкке тиесілі болып табылатын меншікті ақшалай қаражаттардан тұрады.
Ұлттық банк резервтік және басқа да қорларды құрайды. Резервтік қор жарғылық қор көлемінде құралып, меншікті пайда есебімен толықтырады және жүргізген операцияларға байланысты зияндармен шығындардың орнын жабуға арналады. Ұлттық банктің қаржылық жылдағы таза табысы, сол қаржылық жылға қатысты, нақты табыстармен шығыстар арасындағы айналысқа шығарылған, оған қоса активтердің амортизациясын, оның ішінде, банкнотпен монеталарды қоса алғандағы шығыстардың айырмасы негізінде анықталады. Ұлттық банктің таза табысы жарғылық қорды және резекрвтік қорды абсолюттік соммада құруға бағытталады. Таза табыстың қалған бөлігі келесі қаржы жылындағы республикалық бюджетке аударылады. Ұлттық банк және оның мекемелері барлық салықтармен алымдар төлеудне босатылады. Ұлттық банк тек Қазақстан Республикасының Президентінің алдында есеп береді. Ұлттық банктің функционалдық құрылымына департаменттермен басқада бөлімшелерден тұратын орталық аппараты, филиалдары, өкілеттерімен ұйымдары кіреді. Ұлттық банктің Басқармасы тоғыз адамнан тұрады. Ұлттық банктің басқармасының құрамына:
— ҚҰБ төрағасы және бес лауазымды тұлғалар;
— ҚР Президентінен бір өкіл;
— ҚР Үкіметінен екі өкіл кіреді.
Қазіргі коммерциялық банктер — бұл тікелей кәсіпорындарға, ұйымдарға, сондай-ақ халыққа қызымет ететін банктерді білдіреді. Коммерциялық банктер деп бқл жерде екінші денгейдегі банктер туралы айтылып отыр. Коммерциялық банктер мынадай белгілеріне байланысты жіктеледі
1.Жарғылық капиталдың қалыптасуына қарай:
— мемлекеттік;
— акционерлік;
— жеке;
— пай қосу арқылы (жауапкершілігі шектеулі серіктестік);
— аралас (шетел капиталының қатысуымен);
2.Операцияларының түрлеріне қарай:
— әмбебап, яғни экономиканың барлық салаларына бірдей және кең көлемді банктік қызымет корсететін банктер;
— маманданған, яғни бір ғана салаға қызымет корсететңн банктер.
3. Аумақтық белгісіне қарай:
— халықаралық;
— мемлекетаралық;
— ұлттық;
— аймақтық;
4.Салалық белгісіне қарай:
— өнеркәсіптік банктер;
— сауда банктер;
— ауыл шаруашылық банктер;
— құрылыс банктер.
5.Филиалдар санына қарай:
— филиалсыз;
— көп филиалды.
ҚР-дағы банктік жүйеде 01.07.2004 жылғы статистикалық мәліметтер бойынша қазіргі жұмыс жасайтын екінші денгейдегі банктердің барлығы дерлік акционерлік қоғам формасындағы банктер, соны ішінде, екі банк қана мемлекетке 100% тиесілі банктер, оларға Қазақстан даму банкі мен Эксим банк, ал шетел капиталының қалыптасуымен (100%- 10банк, 50%-аса- 4 банк) құрылған банктерде саны -14, оның ішінде, еншілес банктер-10. Акционерлік банктердің жарғылық капиталы шығаратын акцияларын сатудан түсетін түсімдерден құрылған.
Акциялар екі түрге бөлінеді жай және артықшылығы бар акция. Банктің ұйымдастырылуы және құқықтық формасына байланыссыз, оның жарғылық капиталы оның қатысушылары жеке және заңды тұлғалар есебінен құрылады, сондай ақ олардың міндеттемелерінің қамтамасыз ету құралы болып табылады. Жарғылық капитал оның қатысушыларының меншікті қаражаты есебінен ғана құрылуы мүмкін. Банктік несиелер есебінен жарғылық капиталды құрыуға тыйым салынады. Банктің жарғылық капиталы тек ақшалай қаражаттар есебінен құрылуы мүмкін.Тіркеуге алынатын уақытта жаңадан құрылған банктің жарғылық капиталы құрылтайшылық құжатта хабарланған, оның акционерлерінің сомасының 50 пайызы төленуі тиіс. Ал тіркеуге алынған кезеңнен бастап бір жыл ішінде оның жарияланған соммасы толық төленуге тиісті.жарғылық капиталдың сомасы заңдылықтармен шектелмейді басшылық.
Банктік жүйе — нарықтық экономиканың ең маңызды және біртұтас құрамдарының бірі. Банктердің және тауарлы ақшалай қарым- қатынастардың даму тарихы тұрғыдан қатарлас жүрді және оларды бір бірімен өзара тығыз байланысты нарықтық экономикада банктер монополистерге айналды және барлық қаржылық капитал арқылы нақты басқарды. Банктік жүйенің мақсаттары мен міндеттері негізінен экономиканы жалпы басқарудың мақсаттарымен міндеттері бірдей, әйтседе банктер басқарудың кішігірім жүйелері ретінде экономиканы басқарудың жалпы мақсатына жетуді қамтамасыз ететін өзіне тән жеке міндеттерін орындайды.Банктер басқарудың экономикалық әдістері мәселен несиелеу арқылы, экономикалық әр түрлі буындарының қарыз қаражаттарындағы қажеттіліктерін әр түрлі несиелермен немесе қолма- қолсыз есеп айрысу арқылы экономиканың үздіксіз қажет етуіндегі қажеттілігін қанағаттандырады, қоғамдық өнімнің тоқтаусыз қозғалысын қамтамасыз етеді.
Банктер өз қызметін орындау кезінде функционалдық экономикалық салалық (министерствовалық. Компания фирмалар) және аумақтарды(жергілікті орган) басқару органдарымен өзара тығыз байланыста жұмыс істейді. Банктік жүйеде қоғамның барлық ақшалай қорларды шоғырландырған мемлекеттік шаруашылық буындардың қаражаттары , халықтың жинақ ақшалары, т.б. бар. Банктер осы қорлардың қалыптасуына белсенді қатысады, яғни оларды пайдалану бойынша бақылау жүргізуді, ақша айналымын реттейді және сол арқылы ұдайы өндірістік үрдіске әсер етті. Нарықтық қатынастардың дамуы бойынша экономикада, қоғамда банктердің экономикалық ролі күшеюде.
Банктік жүйенің негізгі мақсаты — несиелік механизмді жетілдіру, ақша массасын реттеудегі әдітерін жетілдіру, есеп айрысуды тездету және төлем тәртібін сақтау болып табылады. Қазақстан Республикасының 1993 жылы 15 қараша айынан бастап өзіміздің ұлттық валютамыз — төл тенгемізді енгізді. Бірақ инфляция тоқтамады оның шыңы 1994 жылы шілде айында 46 пайызға жетті. Банктік жүйенің реформасы инвестициялық қорлардың ролін жоғарлату және сауықтыру бантерін құру жолымен жекешеленген кәсіпорындарды қайта құруға қолбағыс етеді. Банктік жүйенің реформасы жеке кәсіпорындардың банктен несие алуларын қамтамасыз етеді, жеке сектордың дамуына жәрдемін тигізеді. Осы мерзімде ол шығынды мемлекеттік кәсіпорындарды қайта құруды ынталандырды.
Екінші деңгейдегі банктер жүйесін одан әрі дамуы мен үзгерістері. 1998 жылдың соңында Қазақстанның банктік жүйесінің деңгейі- ломбардтар, несиелік бірлестіктер, трасталық, лизингтік, факторингтікфирмалар, клиринктік палаталар т.б түрлерінде көрініс табатын банктік емес қаржылық мекемелердің жүйесімен толықтырылады және екінші денгейдегі банктерден тұратын болады.
Екінші денгейдегі банкті капиталдандырудың қажетті деңгейіне жетуі тиісті және корпоративті бағалы қағаздарға күрделі қаржы жұмсау тек олар бойынша диллерлік операциялардан басқ банк қызметінің барлық түрлері жүзеге асырылатын болады. Коммерциялық банктер жүйесімен қатар, үздерінің белгіленген өзіндік қызыметтері бар бірқатар мемлекеттік банктер пайда болады және олардың қызыметін реттейтін арнайы нормативті база құрылады.
Банктік жүйенің аумақты дамуының бір қалыпты еместігін ескергенде, Қазақстанның үлкен аумағында банктік инфрақұрылымның дамуындағы мәселелерді шешудің мүмкін болатын бірден-бір әдісі- пошта, мемлекет немесе басқада банктер тарапынан бақыланып отыратын банктік қызыметтің жеке түрін көрсететін пошталық бүлімшелердің жерлерін қолдану болып табылады. 1998 жылы ҚР Ұлттық банкі « Екінші денгейдегі банктердің халықаралық стандарттарға көшу туралың ережесін қабылдады. Осыған сәйкес екінші деңгейдегі банктердің отыз бірінші топқа кірді, әрі олар 1998 жылдың соңына дейін халықаралық стандартқа өтуі тиіс, ал қалған отыз банк екінші топқа кіреді, оларға 2000 жылға дейін халықаралық стандарттарға өту жіктеледі. Қалған 17 банктер несиелік серіктестерге, не олар ірі банктермен қосылуына болады шешім қабылдап оны бүгінгі таңда іс жүзіне асырды.
Банктік заңдардың нормаларымен бекітілген қағида ережелер мен принцптерге негізделген кәсіпкерлік қызыметтің бір түрі және мемлекттің ұйымдастырушы құқықтық ықпалының аясындағы банктік қызымет өзінің экономикалық, сондай-ақ құқықтық мән жайлармен ерекшелененді. Осы банктік қызымет аясында, көбнесе ақша несие және қаржылық қатынастар жүйесі жатады. Бүгінде, нарықтың даму талаптарымен ықпалына орай банктік қызыметтің мақсаттары мен принцптері жіне құқықтық негіздері айтарлықтай үзгерістерге ұшырауда. Әсіресе банктік қызыметтің принцптік негіздерінің заман түрленуіне сай келмеуі де банк жүйесінен орын алып отыр. Осыған қарамастан банктік құқық аясында қарқынды жүзеге асырылып жатқан банктік қызыметтің қоғамдық мемлекеттік мкғызы күн санап өсе түсуде, оның себебіне аталмыш аяны реттеуге мемлекет мүддесін көздей отырып құқық салаларының басымдылығын жатқызуға болады. Мемлекет мүддесіне орай жүзеге асырылатын банктік қызымет ұлттық валюта- теңгенің бағамына қолдау көрсету, банк жүйесін дамыту және оның тиімділігін жоғарылату, есеп айырысу оның ішінде ақшасыз есеп айырысу жүйесінің айтарлықтай қалыптастырылып, қызмет атқарылуына назар аударылу, несиелену қатынастарының экономикалық және құқықтық негіздерін жетілдіру арқылық несиелік жүйенің тиісінше жұмыс істеуіне жағдай жасау іске асыру арқылы айқындалады.
Банктік қызметті мемлекеттің уәкілет айрықша қаржылық кредиттік өктем өкілеттік берілген органдары ретінде жүзеге асырылатын Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкі мен Қазақстан даму банкінің мемлекеттік ақша- несиелік және біршама деңгейдегі қаржылық саясатын бірінші кезекке, ал өз қызметтер барысында жасалған шығындарын қалпына келтіруге байланысты банктік операциялармен мәмлелерді екінші кезекке қою арқылы іске асыру осыны дәлелдейді. Ал банк жүйесіедегі коммерциялық банктер өздерінің операциялары мне басқада мәмлелерін барынша пайда табуды көздей отырып жүзеге асырғандықтан олардың қызметтері кәсіпкерлік қызметтің бір түрі болып табылады. Бұл жерде банктік қызмет, оның қаржылық нәтижесі және банктік құқықтық қатынастардың өзара тығыз экономикалық байланыста анық байқалады. Сонымен бірге банктік қызметтің қоғамдық- мемлекеттік сипаты конституциялық, әкімшілік, қаржылық салықтық және банктік құқық арқылы көрініс табады. Банктік қызмет қаржылық, валюталық және несиелік реттеудің нысаны болып табылады. Осы айтылған мән жайларды түйінедесек мынадай:
1. Банктік қызметтер ешбір уақыт шектеуіне қарамай, тоқтаусыз жүзеге асырылады және мақсатты бағдарлы түрде құқықтық реттеледі…..