Абылай ханның қазақ хандығын нығайту жолындағы қызметі — Тарих

Абылай ханның қазақ хандығын нығайту жолындағы қызметі (II
бөлім)

Басы

Ал сауда–саттық жүргізу ісіне көп көңіл бөлгені де орынды
еді. Бұрын айырбас сауда тек Орынборда ғана жүргізілсе, енді 1760-шы жылдары
Троицкіде, Семейде, Қызылжарда жүргізілетін болды. Ертіс өзенінің сол жағын
бойлай шығысқа – Қытайға қарай «Абылай жолы» атты сауда жолы салынды. Қазақ
хандығы мен Қытай арасындағы сауда–саттық биік дәрежеге көтерілді.  Тарбағатай мен Құлжада жәрмеңкелер ашылып, олар
қазақтарға малын, қолөнер бұйымдарын Қытай тауарларымен айырбастауға
мүмкіншілік тудырды және Ресей мен Орта Азия мемлекеттеріне де Қытаймен сауда
қарым–қатынасын  орнатуға жол ашты.

1771 жылы үш жүздің өкілдері жиналып Абылайды бүкіл қазақтың
ханы етіп сайлайды. Оның хан атағын Қытай императоры да, орыстың ақ патшасы да
бекітеді. Ресей патшасы Екатерина ІІ Абылайды хандыққа бекіту, әйтпесе, оған
әлдебір нұсқаулар беру үшін оны талай рет Петербургке, не Орынборға арнайы
шақыртады, алайда  Абылай хан ол  шақыртуларға: «Мені үш жүзге хан қылып халқым
сайлады, ендеше бұған қоса айрықша бір куәлік алудың қажеті жоқ», — деп жауап
берген. Шын мәнінде де Абылай ханның тұсында қазақ мемлекеті өзінің ішкі,
сыртқы  саясатын ешкімге жалтақтамай
дербес жүргізді. Ол өз мемлекетінің дербестігін бәрінен де жоғары санады.

Сондықтан, Цин империясы Жоңғар мемлекетін қырып-жойып,
шауып тастағаннан бастап Абылай бірнеше елшілер жіберіп, Қытай мемлекетімен
бейбіт саяси қатынас орнатуға тырысты. Қытай империясы бірнеше қайтара
шапқыншылық жасап, қазақ жерін жаулап алмақшы болды. Қытай мемлекетін жеңу оңай
емес екенін түсінген Абылай хан онымен бейбіт келісімге келіп, сауда–саттықа
жол ашып, оны Ресей империясына қарсы қолданған. Қытаймен бейбіт
қарым–қатынасты өрбіте отырып, Абылай Ресеймен де қалыптасқан саяси және
экономикалық қатынасты үзбеген. Ресей империясы қазақ жерінің шекарасына
бекіністер, қамал–қалалар салып, оларды орыс казактарымен толық жайғастырып
жатқанда және де Жайықтың, Ертістің тағы басқа өзендердің жағасына қазақтар
малын жаюына тиім салу жөніндегі жарлықтарын шығарғанда Ресеймен жағдайды
шиеленістіруге бармай, мәселені дипломатиялық жолмен шешуге тырысты. Ресей
патшалығының отаршыл, басып алу саясатының құрбаны болу қаупі тұрғанын сезді.

XVІІІ ғ. 70-шы жылдары Түркістан аймағында тұратын қазақтарды
қырғыздар шауып, мал-жандарын айдап әкетіп отырады. Қазақтар Абылайдан өздерін
қорлықтан құтқарып, қорғауды талап етеді. 1779 жылы Абылай әскерлері
қырғыздарды талқандап, басшысы – Садырбаланы тұтқынға алады. Қырғыздар
келісімге келіп, бітім жасауды өтінеді. Сосын, Түркістан, Сайрам, Шымкент,
Созақ қалалары босатылады, ал 1781 жылы Ташкентті бағындырады, оны алым–салық
төлеп тұруға міндетті етеді. Абылай хан «… өзі әулет басы ретінде рубасыларының
ғұрпы бойынша өмір сүру үшін Түркістанда қалды. Сонда 1781 жылы дүние салып,
мүрдесі Қожахмет Яссауидің мешіті алаңына жерленді», — дейді  Ш. Уәлиханов.

Абылай хан мемлекеттің, қазақ халқының жағдайын шұғыл
түзеді. Абылай кезеңі тарихта ең бір елеулі кезең болды. Жау қуылды, халық өз
жерінде емін – еркін тұрмыс құрды, бірлікке, ұйымшылдыққа негізделген хандық
билігі құрылды. Солай бола тұрса да Абылай хан көзі тірісінде Қазақ елінің
мемлекетінің тұрақты болуының тарихи жағдайын жасап үлгермеді. 1781 жылы Абылай
хан дүние салғаннан кейін еліміздің тұтастығы ыдырап, Қазақстан тәуелсіздігінен
айырыла бастады.        

Абылай хан – XVІІІ ғасырдағы тарихымыздың аса ірі тұлғасы.
Ол туралы орыс ғалымы А. Левшин былай дейді: «Абылай тәжірибесі, ақыл – айласы
жағынан болсын, қол астындағы халқының саны, күші жағынан болсын,  сондай-ақ өзінің Ресей патшалығымен, Қытайдың
боғда ханымен жүргізген тапқыр, шебер қатынастары жағынан болсын өз
тұсындағылардың бәрінен де басым еді. Ол ұстамды, досына мінәйім мінезді,
жауына қатал, қаһарлы кісі еді. Сондықтан жұртты өзіне тарта, ерте білетін
еді».

Бұл жерде Абылай ханның XVІІІ ғасырдан күйі жеткен санаулы
күйшілеріміздің бірі екенін айта кеткен жөн болар. Себебі қазақ қоғамында
күйдің алар орны айрықша, ең мол дерек көзі күй тілінде және күй аңыздары
түрінде сақталған. Абылай ханның күйлерінің тақырыбы нақтылы өмір құбылыстарына
арналған және де ел қамы мен халық тағдыры жөнінде толғанған ойларын
сипаттайды. Абылай ханның күйлері туралы Ш. Уәлиханов, А. Затаевич сияқты
ғалым–зерттеушілер кезінде жазған. Олар: «Ақ толқын», «Бұлан жігіт», «Дүние
қалды», «Қайран елім», «Қоржын қақпай», «Жетім торы» т.б. «Бұл күйлердің бәрі
күні осы уақытқа дейін Абылай ұрпақтарына сонау бір даңқты кезеңдерді
елестетеді» дейді Ш.Уәлиханов.

Абылай ханның алға ұстаған саясаты, мақсаты – қазақ халқының
бостандығы мен бірлігі, мемлекеттігі мен тәуелсіздігі еді. Алайда ол дүние
салғаннан кейін қазақ мемлекеті қайта бөлшектеніп ыдырай бастады. Ресей
империясы қазақ жерін отарлауды қызу қолға алды. Оны іске асыру  әр түрлі жолдармен  іске асты, яғни әскери шеп бекіністер салу,
қазақ жерін тартып алу, хандық билікті жою, рухани отарлау және т.б.

Абылай кезінде қазақ хандығының саяси және экономикалық
жағдайы жақсарды. Қазақ халқы бірлікке, тәуелсіздікке, бейбіт өмірге ұмтылды.
Абылай сұлтан болған кезінде ақыл–айласымен, сабырлы салмақтылығымен маңайына
Төле би, Айтеке би, Қазыбек би, Байдалы би, Сасық билерді, Қаракерей Қабанбай,
Қанжығалы Бөгенбай, Шақшақұлы Жәнібек, Шапырашты Наурызбай т.б.  батырларды, Бұхар жырау, Ақтамберді жырау,
Үмбетей жырау сияқты сыншы-жырауларды топтастыра білді. Абылай ел арасында аса
зор беделге ие болған. Қазақ халқының басқа халықтармен терезесі тең дамуы үшін
жан аямай арпалысқан хан. Көзі тірісінде-ақ аты аңызға айналған Абылай деген ат
тәуелсіздік, бостандық, бірлік, ерлік, азаматтық, мемлекеттік тәрізді  ұғымдармен бірге айтылатын болды.