Темір дәуіріндегі Қазақстан тұрғындарынын шаруашылығы — Тарих

Темір дәуіріндегі Қазақстан тұрғындарынын
шаруашылығы.           

Негізгі ұғымдар: Экстенсивті мал шаруашылығы, богарлық жер өңдеу,
жоғалған үлгі әдісімен құю.

Жоспар:

    1. Көшпелі және
жартылай көшпелі мал шаруашылығына өту. Жеке меншік қатынастары.

    2. Жер өңдеу
және ирригация.

    3. Қол өнер.

    4. Сауданың
дамуы. Дала жолының маңызы 

Лекция

1.Көшпелі және жартылай көшпелі
мал шаруашылығы мен қоғамдық қатынастар.Темiр дәуiрiнде (б.з.б. 7 ғ-дың басы)
адам еңбегi анағұрлым өнiмдi бола түстi. Темiр өндiру қосымша өнiм мөлшерiнiң
артуына жағдай туғызды. Көлiк ретiнде жылқы кеңiнен пайдаланылды. Табиғи орта
мен климат жағдайларына байланысты мал ш-ның негiзгi үш түрi: көшпелi, жартылай
көшпелi және отырықшылық дами түстi. Темiрден ер-тұрман әбзелдерi (ауыздық,
т.б.), қару-жарақ, тұрмыс бұйымдарының жаңа түрлерi жасалды. Көшпелi тұрмыста
киiз үй, арба, күйме кеңiнен қолданылды. Малға және жерге отбасылық меншiк
нығайды. Қауымдар арасында жайылым, мал үшiн қақтығыстар жиiлей түстi. Ерте
темiр ғасыры дәуiрiнде (б.з.б. 1 — мыңжылдық ортасы) Қазақстандағы тайпалық
одақтар қалыптасты. Қазақстанның оңт., шығыс және орт. аудандарын мекендеген
тайпалар сақ тайпалар одағына (қ. Сақтар), ал батыс, солт. аудандарындағы
тайпалар савроматтар тайпалық бiрлестiгiне бiрiктi. Археол. деректер бұл бiрлестiктерде
мемл. нышандардың болғандығын аңғартады. Сақтардың оңт. өңiрлердегi Бесшатыр,
Есiк обасы, Түгiскен, Ұйғарақ, т.б. ескерткiштерi олардың мәдениетi мен өнер
жетiстiктерiнiң бiрегей туындылары болып табылады. Шығ. Қазақстандағы тайпалар
материалдық мәдениетi майәмiр (б.з.б. 7 — 6 ғ-лар), берел (б.з.б. 5 — 4 ғ-лар),
құлажорға (б.з.б. 3 — 1 ғ-лар) кезеңдерiне бөлiнедi. Майәмiр кезеңiндегi
Шiлiктi обасы, Берел кезеңiндегi осы аттас обалардан алынған мағлұматтардан
сақтардың әлеум. жағдайын, тұрмысқа қажеттi заттардан олардың шаруашылығы мен
дүниетанымын аңғаруға болады. Орт. Қазақстан тайпалары Тасмола мәдениетiн
қалдырды (жазба деректерi бойынша бұлар массагет тайпалары не исседондар). Мұны
тастардың тiзбектеле, мұртқа ұқсай орналасуына байланысты «мұртты обалар” деп
те атайды. «Мұртты” обалардың архит. кешенi қола дәуiрi тайпаларының
табынушылық құрылыс өнерiнiң дәстүрлерiн айқын бейнелейдi. Савромат-сармат
ескерткiштерi, әсiресе, Елек өз. бойында көп шоғырланған. Мұндағы Бесоба
қорымы, Целинный қорымы, Сынтас қорымы, т.б. ескерткiштердiң құрылысы мен
олардан табылған заттар бұл тайпаларда қолданбалы өнердiң жоғары болғандығын
көрсетедi. Ертедегi көшпелiлердiң дiни нанымында отқа, күнге, от басы, ошақ
қасы, ата-баба аруағына табыну орын алды, пұтқа, керемет күшке сенушiлiк
сақталды. Қолданбалы өнерде скифтiк-сiбiрлiк аң кескiнiн бейнелеу нақышы кең
тарады. Бат. және Солт. Қазақстандағы савромат мәдениетi тайпалары — аландардың
арғы тегi, Шығ. Қазақстанды аримаспылар, Жетiсу мен Оңт. Қазақстанды тиграхауда
сақтары, Арал маңын массагеттер қоныстанды. Темiр дәуiрiндегi ежелгi тайпалар
бiрлестiгi жөнiндегi жазба деректемелердi екi топқа бөлуге болады: 1) көне
деректермелер (Геродот, Ксенофонт, Птолемей, т.б.); 2) ахамен әулетi (ежелгi
парсы) сына жазбалары. Соңғы деректемелерде сақтардың үш тобы: хаумаварга
сақтар, тиграхауда сақтар, тиай-парадрайа сақтар аталады; (қ. Қазақстанның
ежелгi тайпалары).

   Мақсаты: Көшпелі және жартылай көшпелі мал шаруашылығы
туралы толыққанды мағұлұмат беру. Жеке меншік қатынастарыдың пайда болуыныңдағы
өндіріс құрал жабдықтарының маңызын дәлелдеу.

Лекция.

Бекіту сұрақтары:

    1. Көшпелі және
жартылай көшпелі мал шаруашылығына өту. Жеке меншік қатынастары.

    2. Жер өңдеу
тәсілдері қанада йболды?

    3. Ирригация –
бұл ненің тәсілі?

    4. Сауданың
дамуында дала жолының маңызы қанадай болды?