Экономикалыј категориялар — жалпы тарихи категориялар

Кiрiспе … … … … … … … … … … … … … … ..3
… … …

1 Банктiк несие тҐсiнiгi ж„не оныЎ теориясы … … … 5
1.1 Банктiк несие м„нi ж„не экономикалыј ролi.. 5
1.2 Банктiк несиенiЎ функциялары мен тҐрлерi … 8
1.3 Банктiк несиенiЎ принциптерi … … … … … … . 14
1.4 Банктiк несиенiЎ жiктелуi … … … … … … … … . 18

2 Ѕазајстан РеспубликасыныЎ экономикалыј жаЈдайына банктiк 24
несиенiЎ даму тенденциясы … ..
2.1 Банктiк несиенiЎ объективтiк јажеттiлiгi … … 24
2.2 Банктiк несиенiЎ экономикаЈа тигiзетiн
ыјпалы … … … … … … … … … … … … … .26
… …

Ѕорытынды … … … … … … . … … … … … … … ..29
… ..

ПайдаланЈан „дебиеттер … … … … … … . … … … … .31

Кiрiспе

Осы курстыј жґмыстыЎ тајырыбы “банктiк несие ж„не оныЎ экономиканыЎ
дамуында алатын ролi” †зектi тајырыбтардыЎ бiрi болып табылады. Ойткенi,
јазiргi нарыјтыј экономика жаЈдайында тґрЈындар †з јажеттiлiктерiн
јанаЈаттандыру Ґшiн несие алуЈа ґмтылады, ал коммерциялыј банктер †з
јызметiн пайда табу мајсатында несиелеу процесi арјылы жҐзеге асырып отыр.
Республикамызда нарыјтыј јатынастар јалыптасјалы берi, к†птеген
экономикалыј-„леуметтiк †згерiстер болды. Банктер жекелендiрiлiп, „р тҐрлi
меншiк нысанындаЈы к„сiпорындар дами бастады. С„йкесiнше, уајытша босаЈан
ресурстарЈа деген јажеттiлiк одан сайын †сiп, банктердiЎ несиелiк „рекетi
жаЎа мазмґнЈа ие болды. К„сiпорындардыЎ јарјынды дамуы экономикамызЈа оЎ
ыјпалын тигiзерi с†зсiз. Банктер уајытша босаЈан ресурстарды жеке ж„не
заЎды тґлЈаларЈа мерзiмдiлiк, т†лемдiлiк, јайтарымдылыј негiзде уајытша
пайдалануЈа беру арјылы к„сiпорындардыЎ, яЈни экономикамыздыЎ јозЈаушы
кҐшiне айналды.
Несие нарыЈы ајшаныЎ экономикадаЈы мол †ндiрiсiнен пайда болды. Несие
тґтынушыларЈа к†п уајытја пайдаланатын тауарлар алу, Ґй јґрылысын жҐргiзу,
т.б. Ґшiн керек. Ондiрушiлер †здерiнiЎ инвестицияларын јаржыландыру Ґшiн
ајшаны јарызЈа алады. Мемлекетте †з шыЈындарын жабу Ґшiн несиенi
пайдалануЈа м„жбҐр болады. НесиенiЎ †нiм †ткiзу мен †ндiрiс процесiнiЎ
Ґздiксiздiгiн јамтамасыз етуде ролi зор. ОндiрiстiЎ кеЎеюiне, ајша айналымы
сферасында да, инфляция кезiнде де несие ролi зор болып табылады.
Банктiк несие экономиканыЎ дамуына Ґлкен „сер тигiзедi. Банктiк
несиенiЎ јазiргi жҐйесi нарыјтыј јатынастардыЎ јалыптасуы мен дамуына,
†ндiрiстiЎ тиiмдiлiгiн жоЈарлатуЈа, мемлекеттiк экономиканыЎ ныЈаюына,
айналымдаЈы ајша массасыныЎ негiзсiз к†беюiн шектеуге, инфляциялыј
процестердi болдырмауЈа ж„не ґлттыј валютаны ныЈайтуЈа баЈытталЈан.
Курстыј жґмыстыЎ мајсаты- ЅР-Јы јазiргi таЎдаЈы банктердiЎ несиелеу
процесiнiЎ экономикада алатын орнына баЈа беру, несиелеумен байланысты
туындайтын проблемаларды аныјтап, олардыЎ шешу жолдарын јарастыру.
Курстыј жґмыс кiрiспеден, 1- несие тҐсiнiгi ж„не оныЎ теориясы, 2- ЅР-
ныЎ экономикалiј жаЈдайына банктiк несиенiЎ даму тенденциялары,
јорытындыдан тґрады.

I.Банктiк несие тҐсiнiгi ж„не оныЎ теориясы.
1. Банктiк несие м„нi ж„не экономикалыј ролi.

Удайы †ндiрiс фазаларыныЎ бiрлiгi мен †зара „серi тауар-ајша
јатынастарыныЎ, јґнныЎ тауарлыј ж„не ајшалай формаларыныЎ бар болуымен
јамтамасыз етiледi.
Удайы †ндiрiс процесi фазаларыныЎ †зара „серi тауарлыј шаруашылыЈы
несиенiЎ орнын айјындауда ж„не оныЎ м„нiн ашуда елеулi м„нге ие. Ондiрiсте
несиелiк јатынас жҐргiзiлмейдi. Ондiрiстiк процеске несиелiк јатынастардыЎ
тек бiрiншi жаЈы –алынЈан несиенi †ндiрiстiк мајсатја пайдаланушы јарыз
алушы Јана јатынаса алады. Екiншi жај – кредитор †ндiрiстiк процестiЎ
сыртында јалады. Демек, несие бiрегей ґдайы †ндiрiс процесiнiЎ субъектiлерi
арасындаЈы экономикалыј байланысты бiлдiредi. Сондыјтан несиенiЎ м„нiн
ґдайы †ндiрiс процесiнiЎ бiр сатысымен Јана байланыстыруЈа болмайды. Несие
тек †ндiрiсте Јана пайда бола алмайды, †йткенi мґндай †нiм „лi жасалЈан
жој, ал оныЎ б†лiктерi ґдайы †ндiрiс процесiнiЎ с„йкес јатынасушыларыныЎ
иелiгiне тҐскен жој. Сондыјтан несиеге бастаманы †ндiрiс сатысы емес
†нiмнiЎ јозЈалысыныЎ келесi сатылары бередi. Осы маЈынада несиелiк
јатынастар бґл †ндiрiстегi јатынастар емес, оныЎ сыртындаЈы јатынастар
болып табылады
Несие айырбас сатысында пайда бола отырып, јарыз м„мiлесiнiЎ формасы
ретiнде јґн јозЈалысыныЎ Ґздiксiздiгiн јамтамасыз етуге тиiс. Ѕґн јозЈалысы
несие јозЈалысыныЎ ядросы болып табылады. Айырбас процесiнде м„мiленiЎ 2
тҐрi ажыратылады: јарыз м„мiлесi ж„не алу — сату м„мiлесi. Несие јарыз
м„мiлесi ретiнде тауар айналысыныЎ процесiне себепшi бола алады. Ѕарыз
м„мiлесi тауар айналысыныЎ ерекше формасы ж„не сатып алу-сату м„мiлесiне
јарсы јатып салыстыру арјылы сипатталуы мҐмкiн. ОлардыЎ арасындаЈы негiзгi
айырмашылыј мынада: сатып алу-сату кезiнде эквиваленттiЎ јайтарылуы кейiнге
јалдырылады. Несие ајшаныЎ т†лем јґралы функциясындаЈы ајшаныЎ дамуы болып
табылады. Ал, эквивалент јайтарылуыныЎ кейiнге јалдырылуы јґн јозЈалысыныЎ
сатып алу-сатудан дербес, сапалыј жаЈынан ерекше јозЈалыс формасын жасайды.
Сондыјтан јарыз м„мiлесiн сатып алу-сату м„мiлесiнiЎ бiр тҐрi деп ойлауЈа
болмайды.
АйырбастыЎ 2 контрагентiнiЎ бiрегей келiсiмi ретiнде алынЈан сатып
алу-сату м„мiлесi олардыЎ арасындаЈы кездейсој, †ткiншi байланысты жҐзеге
асырады.
Несиенi экономикалыј категория ретiнде јарыз м„селiсi негiзiнде
к†рiнетiн ж„не дамитын †ндiрiстiк јатынас арјылы аныјтау керек. Ѕарыз
м„селесi несиесi экономикалыј категория ретiнде †з бетiнше сипатталмайды,
оны м„лiм негiзiнде пайда болатын †ндiрiстiк байланыстар немесе жҐзеге
асыру формасы м„мiлесi болып табылатын †ндiрiстiк јатынастар сипаттайды.
Несие шаруашылыј жҐйелердiЎ ауысуына жаЈдай жасап отырып †зi де ауысып
отырады,†з мазмґнын †згертедi.
Ѕарыз м„мiлесi ретiнде несиенi екi к†зјараста јарастыруЈа болады:
бiрiншiден, оныЎ техникалыј заЎдылыј белгiлерi к†зјарасынан, екiншiден,
„леуметтiк мазмґны, яЈни осы келiсiм негiзiнде †сетiн ж„не дамитын немесе
онда †з к†рiнiсiн табатын †ндiрiстiк байланыстар типiн сипаттайтын белгiлер
тґрЈысынан бґл екеуi бiр-бiрiнен б†лiнгiсiз, олар †зара байланысты ж„не
себепшi. Бiрај экономикалыј талдау Ґшiн маЎыздысы јарыз м„селесiнiЎ
экономикалыј мазмґны, яЈни †ндiрiстiк јатынастардыЎ белгiлi бiр формалармен
байланысты шаруашылыј „дiстерi, жґмыс т„сiлдерi емес, †ндiрiстiк
јатынастардыЎ †зi болып табылады.
Бґл жаЈдайда былайша тҐсiндiруге болады. Мысалы, машина †ндiрiсiн таза
техникалыј тиiмдiлiгi тґрЈысынан јарастыруЈа болады, сонымен јатар сол
машина †ндiрiсi негiзiнде пайда болатын ж„не дамитын †ндiрiстiк
байланыстардыЎ формалары мен типтерi тґрЈысынан, бґл бiр жаЈынан, оларЈа
себепшi, ал екiншi жаЈынан, олар оны аныјтайды. Бiрiншi жаЈдайда, бiз
машина †ндiрiсiн техникалыј-экономикалыј категория, ал екiншiсi жаЈдайда-
экономикалыј категория ретiнде јарастырамыз.
Несие-†ндiрiстiк јатынастарды бiлдiретiн экономикалыј категория. Несие
экономикалыј категория Јана емес, сонымен јатар тарихи категория екенiн
атап †ту керек. Ол †ндiрiстiк кҐштердiЎ тек белгiлi бiр дамуында пайда
болады. Экономикалыј категориялар — жалпы тарихи категориялар. НесиенiЎ
ж„не несиелiк јатынастардыЎ пайда болуына табиЈи негiз, тауар шаруашылыЈы
болып табылады.
Ѕолдан-јолЈа тауарлардыЎ јозЈалысы ретiнде тауарлар айырбасы,
јызметтер айырбасы несие жайындаЈы јатынастыЎ пайда болуына негiз болып
табылады. Ајша јажеттiлiгiн јамтамасыз ететiн себептер, несие
јажеттiлiгiнiЎ де себептерi болып табылады.
Несие ґдайы †ндiрiс процесiнiЎ Ґздiксiздiгiн јамтамасыз ету
јажеттiлiгiнен келiп шыЈады. Несие берiлген сайын ол шар, субъектiлердiЎ
†ндiрiстiк капиталы ајшалай, †ндiрiстiк ж„не тауарлыј формаларда болады.
НесиенiЎ м„нiн ашу-бґл несиенi экономикалыј јатынастардыЎ бiртґтас
жҐйенiЎ элементi ретiнде к†рсететiн, оныЎ м„ндi аныјтыЈын бiлдiретiн
сапаларын тану болып табылады. Сондыјтан несиенiЎ м„нi ж„не јажеттiлiгi
туралы жоЈырыда айтылЈандарЈа јосымша оныЎ јґрылымын, јозЈалысыныЎ
заЎдылыјтарын јарастырайыј.
Несиелiк м„мiледе јатынас субъектiлерi јарыз берушi ж„не алушы болады.
Кредитор мен јарыз алушыныЎ јалыптасуы тауар †ндiрiсi мен тауар айналысы
негiзiнде жҐредi.
Кредитор-несиелiк м„мiленiЎ јарызды ґсынушы жаЈы. Ѕарыз беру Ґшiн
кредитордыЎ јарамаЈында белгiлi бiр јаражаттар болуы керек. ОныЎ к†здерi †з
јорлары, ресустары, †з кезегiнде јайтарымдыј негiзiнде ґдайы †ндiрiс
процесiнiЎ басја субъектiлерiнен алынЈан ресустар бола алады. Ѕазiргi
уајыттаЈы шаруашылыјта кредитор-банк јарызды тек †з меншiгiндегi ресустар
есебiнен Јана емес, оныЎ шаттарында сајтаулы тартылЈан јаражаттар есебiнен
де, сонымен јатар акция ж„не облигацияларды орналастыру арјылы жинајталЈан
јаражаттар есебiнен де бере алады.
БанктердiЎ јґрылуымен кредиторлардыЎ шоЈырлануы жҐредi. Банкирлер
басја барлыј кредиторлардыЎ †кiлi болды. Банктер ґжымдыј кредиторлар
ретiнде бола отырып, несиелеу Ґшiн шаруашылыјта уајытша пайдаланылмайтын
ресустарды жинајтай алады, сонымен јатар эмиссия жасай алады. Кейбiр
жаЈдайларда босаЈан ресустар болып табылатын јґндылыјтар да јарызЈа
берiледi. Кредитор ретiнде басја шаруашылыј иесiне белгiлi бiр мерзiмге
ресурс берушi тґлЈа болады. Ѕарыз алушы несиенi белгiленген мерзiмде
јайтармаЈан жаЈдайда несиелiк келiсiмнiЎ ерiктiлiгi бґзылады, јарыз
алушылармен анаЈґрлым јатаЎ јатынастарЈа „кеп соЈады.
Ѕарыз алушы-несиелiк јатынастыЎ, несиенi алушы ж„не алЈан јарызды
јайтаруЈа мiндеттi жаЈы болып келедi. Борышјор ж„не јарыз алушы бiр-бiрiне
жајын, бiрај шамасы бiрдей тҐсiнiк емес. Борыш-мiндеттi жалпы сипаттайтын
анаЈґрлым кеЎ тҐсiнiк. Несиелiк м„мiлеге с„йкес борышјор туралы емес, јарыз
алушы туралы айту керек.
Ѕарыз алушыныЎ кредитордан айырмашылыЈы ол несиелiк м„мiледе
т†мендегiдей ерекшелiктерге ие. Бiрiншiден, ол јарызЈа берiлетiн
јаражаттардыЎ меншiк иесi болып табылмайды, олардыЎ уајытша ретiнде болады;
†зiне тиiстi емес б†тен бiреудiЎ ресустармен жґмыс iстейдi. Екiншiден,
јарыз алушы јарызЈа алынЈан јаражаттарды айналыс сферасында да, †ндiрiс
сферасында да пайдаланылады.
Ушiншiден, јарыз алушы †зiнiЎ шаруашылыЈында шеЎбер
айналымын аяјтаЈан јарызЈа алынЈан јаражаттарды јайтарады. Ѕарыз алушы
кредитормен жеткiлiктi тҐрде есеп айырусымен јоса јайтарымды толыј †теу
Ґшiн ґдайы †ндiрiс процесiн †ркендете тҐсу керек. Т†ртiншiден, јарыз алушы
уајытша пайдалануЈа алынЈан јґнды Јана јайтарып јоймай, сонымен јатар јарыз
пайызында т†лейдi. Бесiншiден, јарыз алушы †зiнiЎ кредиторы јойЈан
талаптарын орындауЈа т„уелдi болады.
Кредитор мен јарыз алушы несиелiк јатынас жасай отырып, †з мајсаттары
мен мҐдделерiнiЎ бiрлiгiн к†рсетедi. Несиелiк јатынастар шеЎберiнде
кредитор ж„не јарыз алушыныЎ орындары ауысуы мҐмкiн: кредитор јарыз
алушыЈа, јарыз алушы кредиторЈа айналады.

1.2.Банктiк несиенiЎ функциялары мен тҐрлерi.

К„сiпорындарды, фирмаларды, мекемелер мен тґрЈындарды несиемен
јамтамасыз етудi ґйымдастыру, несие жҐйесiнiЎ јызмет етуi шаруашылыј
јґрылымдардыЎ дамуында ерекше маЎызды орын алады. Несие механизмi јызмет
етуiнiЎ Ґздiксiздiгi мен тиiмдiлiгiнен тек жеке шаруашылыј бiрлiктерiнен
јаражаттарды дер кезiнде алуды Јана емес, сонымен јатар толыЈымен
мемлекеттiЎ экономикалыј даму типтерi де т„уелдi болады.
ЕЎ алдымен, †нiм †ткiзумен †ндiрiс процесiнiЎ Ґздiксiздiгiн
јамтамасыз етуде несиенiЎ ролi зор.
К„сiпорындар, ґйымдар ж„не басја да шаруа жҐргiзушi субъектiлердiЎ
несиеге деген јажеттiлiгi †нiм †ткiзуден тҐскен јаражаттардыЎ тҐсу
уајытыныЎ материалдыј јґндылыјтарды сатып алу, еЎбекајы т†леу мен јызмет
к†рсетулерге т†лем жасауЈа кеткен шыЈындарды †теу уајыты арасы с„йкес
келмегендiгiнен туады. Бґл шыЈындарсыз †ндiрiс тојтап јалуы мҐмкiн.
Мґндай јаражаттыЎ бар болуы мен оларды тґтыну арасындаЈы уајытша
јарама-јайшылыј несие к†мегiмен шешiледi, яЈни несие арјылы †нiм †ткiзу мен
†ндiрiс процесiнiЎ Ґздiксiздiгi јамтамасыз етiледi.
Ѕаражаттарда уајытша јажеттiлiк маусымдыј †ндiрiс пен, †нiмнiЎ жеке
тҐрлерiн тґтынумен байланысты пайда болуы мҐмкiн. Ондiрiстiк шыЈындарында
маусымдыј Ґзiлiс †ндiрiстiЎ маусымдыј кеЎеюi кезiнде †телетiн несиемен
жабылады. ОнiрiстiЎ кеЎеюiнде несие Ґлкен роль ойнайды. Несие негiзгi
јорларды сатып алу Ґшiн (јаражат к†зi ретiнде), жетiлген жаЎа жабдыјтарды
сатып алу Ґшiн, †ндiрiске жаЎа техналогияны енгiзу Ґшiн, таЈы да басјалары
Ґшiн јаражат к†зi ретiнде к†рiнiс табады.
Белгiлi бiр баЈытта несиенi јолдану б†джеттiк јаржыландырумен
салыстырЈанда бiраз артыјшылыЈы бар. Капиталды салымдар Ґшiн јаражаттарда
јажеттiлiктi аныјтау Ґшiн шаруашылыј жҐргiзушi субъектiлер барынша к†п
јаражаттарды алуЈа ж„не оларды бајылаусыз тиiмсiз жґмсауЈа ґмтылады, себебi
оларды јайтаруды ешкiм талап етпейдi. Ал, несиенi пайдаланЈанда ґмтылыс
болмайды, †йткенi јарызЈа алынЈан јаражаттар пайызбен јайтарылатындыјтан.
Ајша айналымы сферасында несие маЎызды роль атјарады. Ѕолма-јол
ајшаны несиелiк операциялармен ауыстыру функциясын орындай отырып, несие
айналымдаЈы ајша айналымын ґйымдастыруда оЎ „серiн тигiзедi.
Нарыј јатынасы јалыптасуыныЎ јазiргi жаЈдайында несиелiк јатынастар
сферасы, кеЎеюiнде ж„не несие салымдары к†лемi ґлЈайып жатыр, осылай
экономикалыј дамуында несиенiЎ ролi жоЈарлайды.
Ѕазiргi кезде бюджеттiк јаржыландыру к†лемi јысјарып азаяды.
МемлекеттiЎ (бюджеттiЎ), к„сiпорынныЎ, фирмалар мен басја да шаруашылыј
субъектiлерiнiЎ, сонымен јатар жеке тґлЈалардыЎ †ндiрiстi ґйымдастыру мен
кеЎейтуге ж„не т.б. инвестициялау, банк несиелерi арјылы жҐзеге асырылып
жатыр.
Нарыјтыј экономиканыЎ дамуымен несиелiк јатынастарды кеЎейту Ґшiн
басја да мҐмкiндiктер пайда болады. К†бiнесе коммерциялыј ж„не ипотеклыј
несиелер, вексельдер. Сонымен јатар акциялар мен басја да јґнды јарыздарды
кепiлге беру арјылы несие берiлетiн болады.
Инфляция кезiнде де несие ролi зор болады. Себебi несиелеу арјылы
айналымдаЈы ајша массасын реттеуге мҐмкiндiк туады ж„не ајша бiрлiгiн сатып
алу мҐмкiндiгiн тґрајтауЈа к†мектеседi.
Сонымен јатар несиелiк јатынастардыЎ кеЎеюiне несиелеудiЎ жаЎа
„дiстерiн, мысалы проекттi јаржыландыру сияјты, јолдану оЎ „серiн тигiзедi.
ОсыныЎ б„рi экономиканы басјарудыЎ нарыјтыј „дiстерi кезiнде несиенiЎ
јажеттiлiгi кҐшейедi, оныЎ ролi жоЈарлайды ж„не †ндiрiстiЎ кеЎеюiне
„келедi.
НесиенiЎ м„нi најты функцияларда к†рiнедi. Ѕазiргi экономикалыј
„дебиеттерде несиенiЎ 2 функциясын ажыратады. Олар јґнды јайта болу мен
најты ајшаны несиелiк операциялармен алмастыру.
Ѕайта б†лу функциясы. Кредитор мен борышјор арасындаЈы несиелiк
јатынастар јґн айырбасы процесiнде уајытша босаЈан јаражатты борышјорЈа
берумен, сосын осы јґн бастапјы иесiне јайтарылу жолымен јайта б†лу
стадиясында пайда болады.
Шаруашылыј субъектiлерi мен азаматтардыЎ уајытша босаЈан ресурстарын
басјаларЈа уајытша јолдануЈа беру, јґнды јайта б†лу процесiн бiлдiредi. Бґл
процесс несие арјылы жҐзеге асырылады. ОЈан осы јайта б†лу функциясы
жатады.
Ѕайта б†лу салалыј ж„не территориялыј белгiлерi бойынша жҐруi мҐмкiн.
Несие арјылы јґнды јайта б†лу микро ж„не макроэкономикалыј деЎгейде жалпы
iшкi †нiм мен ґлттыј табыс јайта б†лiнедi.
НесиенiЎ екiншi функциясы најты ајшаларды несиелiк операциялармен
алмастыру болып табылады. БґЈан јолма-јол ајша с†зi келедi. Себебi
айналымда јґны жој ајша белгiлерi жҐредi. Сондыјтан најты ајша болып
табылмайтын, тек оларды алмастыратын ајша бiрлiктерi болып табылады.
Ѕазiргi несие шаруашылыЈында осындай алмастыруЈа јажеттi шарттар
јолданылады. Ѕолма-јолсыз есеп айырысу мен байланысты бiр шоттан екiншi
шотја ајшаны аудару (несие негiзiнде жҐзеге асырылатын) айналымдаЈы јолма-
јол ајша к†лемiн сајтауЈа мҐмкiндiк бередi.
БiздiЎ к†з јарасымыз бойынша тек к†рсетiлген осыдан басја несие
келесi јосымша 2 функция атјарады: капиталды орталыјтандыру мен шоЈырлануын
жылдамдату ж„не бајылау.
Капиталды орталыјтандыру мен шоЈырлануын жылдамдату функциясы.
Несиелiк механизм јосымша јґнныЎ капиталЈа айналу процесiне ыјпал тигiзедi
ж„не жеке жинајтау шекарасын кеЎейтедi. Ондiрiс масштабыныЎ Ґлкеюi Ґшiн
жеке шаруашылыј субъектiлерiнiЎ јаражаттары жеткiлiксiз, сондыјтан јосымша
јґнныЎ б†лiктерi аЈылып несиелiк мекемелерде жинајталады ж„не м„ндi к†лемге
жеткеннен кейiн ґдайы †ндiрiстi кеЎейту процесiне белсендi „сер етедi.
Несие капиталыныЎ орталыјтануында маЎызды роль атјарады. Ол жеке
к„сiпорындардыЎ меншiктiЎ ґжымдыј формасына айналуына ыјпал тигiзедi.
Бајылау функциясы. ОныЎ мазмґны †зiне алЈан мiндеттi Ґајытында
орындалуды болдырмауЈа баЈытталЈан борышјордыЎ јаржылыј жаЈдайын бајылауЈа
с„йкестендiрiледi. Сондыјтан несиелiк процесс уајытында несиелеудiЎ барлыј
принциптерiнiЎ сајталуы бајыланады. Сол арјылы кредиторЈа јарызды беру
туралы ж„не несиелеудiЎ т„ртiбiн јатаЎдату туралы немесе јарызды уајытынан
бґрын јайтаруды талап ету туралы шешiмдi јабылдай алады.
Мемлекет жоЈарыда айтылЈан несиенiЎ функцияларын јолдана отырып банк
жҐйесi арјылы бар ресурстарды Ґнемдi јолдануЈа жетуге, халыј шаруашылыЈы
салаларын дамытуЈа, солай барлыј јоЈомдыј †ндiрiстiЎ тиiмдiлiгiн жоЈарлата
алады.
Несие экономикалыј категория ретiнде формаларЈа ие. Форма „р уајытта
јандай да бiр объектiлерге т„н тґрајты, јажеттi байланыстардыЎ жиынтыЈын
бiлдiредi.
Экономикалыј „дебиеттерде несинiЎ негiзi 2 формасы јарастырылады:
коммерциялыј ж„не банктiк. Сонымен јатар к†птеген жарияланымдарда несие
формаларына: тґтыну, мемлекеттiк, халыјаралыј, Ґкiметаралыј, фирмалыј ж„не
т.б. жатјызады.
Коммерциялыј несие-бґл жеткiзушiнiЎ сатып алушыЈа ґсынЈан тауары
немесе к†рсетiлген јызметi Ґшiн т†лемдi кейiнгi јалдыруы. НесиенiЎ осы
формасыныЎ объектiсi ретiнде тауарлыј капитал јызмет атјарады. Коммерциялыј
несиенiЎ ерекшелiгi мынада: јарыз капиталы †нерк„сiптiк капиталмен
бiрiккен, ал оныЎ мајсаты-тауарларды †ткiзудi жылдамдату. Коммерциялыј
несиенiЎ јґрылымы версель-жазбаша јарыздыј мiндеттеме болып табылады. Ол
оныЎ иесiне белгiлi бiр уајыт †ткеннен кейiн, борышјордан вексельде
к†рсетiлген ајшалай соманы талап етуге јґјыј бередi.
Коммерциялыј несие Жапонияда ж„не Францияда кеЎ таралЈан. Олардан
кейiнгi орында аЈылшындыј, американдыј ж„не германиялыј компаниялар кiредi.

Банктiк несие- бґл банктердiЎ, арнайы несие-јаржылыј мекемелердiЎ
јарыз алушыларЈа ајшалай јарыз тҐрiнде беретiн несиесi.
Банктiк несие коммерциялыј несиенiЎ шектеулерiн жояды. Бос ајшалай
капиталдар кез-келген †ндiрiс саласына берiледi ж„не несие арјылы кез-
келген баЈытта јозЈала алады. Тојыма фабрикасыныЎ иесi †зiнiЎ бос ајшалай
капиталын банкке орналастыра алады, ал банк бґл капиталды машина јґрылыс
к„сiпорнына јарызЈа бередi.
Тґтыну несиесi-бґл тґрЈындарЈа тґтыну тауарларын сатып алу ж„не
тґрмыстыј јызметтердi т†леу Ґшiн коммерциялыј ж„не банктiк формада
берiлетiн несие. Тґтыну несиенiЎ негiзгi мiндетi-тґрЈындарЈа тауарларды
сатуЈа јолдау к†рсету. Тґтыну несиесi негiзiнен јымбат тґратын тауарларды
сатып алу кезiнде: автомобильдердi, электр тґрмыстыј јґралдарды, жиѕаздарды
ж„не т.б. пайдаланылады. Тауар јымбат болЈан сайын, несие де жиi
јолданылады.
Дербес несиелер-бґл жеке тґлЈаларЈа ајшалай формада беретiн банктiк
јарыздар. Бґл несиелердi к†бiнесе жас жанґялар ж„не бiлiм алудыЎ бҐкiл
кезеЎiне јарыздарын 5 жыл iшiнде †теу Ґшiн ојуЈа тҐскен студенттер алады.
Ипотекалыј несие-жылжымайтын мҐлiктердi, жердi, тґрЈын Ґй ж„не
†ндiрiстiк Јимараттарды кепiлдiкке ала отырып берiлетiн јарыз.
Мемлекеттiк несие азаматтарЈа ж„не заЎды тґлЈаларЈа јатысты јарыз
алушы немесе кредитор ретiнде мемлекет ж„не жергiлiктi билiк органдары
болатын несиелiк јатынастар жиынтыЈы.
Халыјаралыј несие-валюталыј ж„не тауарлыј ресурстарды јайтарымдылыј
ж„не пайыздар т†леу шарттарымен беру бойынша байланысты халыјаралыј
экономикалыј јатынастар сферасындаЈы јарыз капиталыныЎ јозЈалыс формасы.
НесиенiЎ тҐрлерi бґл белгiлi бiр тҐрдегi экономикалыј јатынас ретiнде
несиеден келiп шыЈатын белгiлi бiр јасиеттерге ие оныЎ бiр тҐрi.
Несие тҐрлерi т†мендегiдей жiктеледi:
1. Мерзiмдерi бойынша: а) јысја мерзiмдi(1 жылЈа дейiн); „) орта
мерзiмдi(1 жылдан 3-5 жылЈа дейiн); б) ґзај мерзiмдi (3-5 жылдан
жоЈары)
2. Несиелеу объектiлерi бойынша: а) негiзгi јорларЈа берiлетiн
несие;„) айналым јорларына берiлетiн несие.
3. Несиелеу „дiстерi бойынша: а) јалдыј бойынша несиелеу; „) айналым
бойынша несиелеу. Мысалы, тґтыну несиесiнiЎ тҐрлерi тауарлы ж„не
ајшалай болуы мҐмкiн.
Ѕазајстанда несиелердiЎ келесi тҐрлерi дамыЈан:
1. Улттыј БанктiЎ несиелерi:
-аукциондыј- ґлттыј банктiЎ ајша несие саясатыныЎ уајытша јґралы болып
табылатын ж„не екiншi деЎгейдегi банктерге аукциондыј негiзде,
республика банктерiнiЎ 1 айдан 3 айЈа берiлетiн јысја мерзiмдi
несиелерге деген јажеттiлiктерiн јанаЈаттандыру мајсатындаЈы берiлетiн
несие;
-ломбарттыј- ґлттыј банктiЎ мемлекеттiк баЈалы јаЈаздарды кепiлге ала
отырып, жоЈары пайызбен барiлетiн јысја мерзiмдi несиенiЎ тҐрi.
-бюджеттiк-ґлттыј банк ЅР Ѕаржы Министырлiгiне јайтарымдылыј шартымен
беретiн несиесi:
2. Екiншi деЎгейдегi банктердiЎ несиелерi:
-†з айналым јаражаттарыныЎ жеткiлiксiздiгiн уајытша толыјтыруЈа;
-кҐрделi жґмсаулымдарды јаржыландыруЈа;
-импорттыј бойынша котрактiлердi т†леу Ґшiн берiлетiн импорт;
-импотекалыј;
-несиелiк желi негiзiнде- јарыз алушыныЎ бiрiншi талап етуi бойынша
ж„не белгiлi бiр кезеЎ бойында келiсiлген лимит шегiнде оЈан несие
беру туралы банктiЎ заЎдыј р„сiмделген мiндеттемесi;
-консорциялыј- несиелiк, кепiлдiк немесе басја да банктiк
операцияларды бiрiгiп жҐзеге асыру Ґшiн јандай да бiр iрi банктiЎ
јамјорлыЈы мен уајытша бiрлескен екi немесе одан да к†п банктер
беретiн несие, бґл кезде бiр банктiЎ мҐмкiншiлiгi јандай да бiр
себептерге байланысты бґл функцияларды дербес жҐргiзуге жетпеуi
мҐмкiн;
-тґтыну мајсаттарына;
-банкаралыј.
Банкаралыј несиелердiЎ негiзгi к†лемi ґйымдастырылЈан банкаралыј
нарыјта аукциондыј сатуда арјылы ґсынылады. Негiзгi кредитор ретiнде iрi
банктер (Халыјтыј банк, Казкоммерц бенк) болады.

1.3.Банктiк несиенiЎ принцiптерi

Несие-бiр заЎды тґлЈаныЎ екiншi бiр заЎды тґлЈаЈа немесе жеке адамныЎ
заЎды тґлЈаЈа „детте келiсiлген м†лшерде пайыз немесе †сiм алу Ґшiн белгiлi
бiр уајытја заттай немесе ајшалай уајытша јаржы беруге байланысты пайда
болатын экономикалыј јарым-јатынас жҐйесi болып табылады.
Нарыјтыј экономика жаЈдайында несие коммерциялыј ж„не банктiк болып
екiге б†лiнгедi.
Коммерциялыј несие-1 субъектiнiЎ 2-шi субъектiге сатјан тауарыныЎ
јґнынан алынатын т†лемiнiЎ кейiнге јалдырылуына байланысты туындайды.
Банк несиесi-субъектiге ајша јаражаты тҐрiнде †ндiрiсiн ґлЈайтуЈа,
аЈымдаЈы јызметтерiне байланысты јарыздарын т†леу Ґшiн берiледi.
Банктiк несие сферасы коммерциялыј несие сферасына јараЈанда несиенi
јолдану †рiсi кеЎ. Коммерциялыј несие тек тауар айналысында јызмет етедi,
ал банктiк несие јоЈамыныЎ барлыј топтарыныЎ ајшалай табыстарынан ж„не
жинајтарын капиталЈа айналдыра отырып, капиталдыЎ јорлануына јызмет етедi.
Банктiк несие „мбебап болып келедi, †йткенi банк арјылы јайта
б†лiнген јарыз капиталы экономиканыЎ барлыј салаларында јолданыс табады.
Бґл ерекшелiк оныЎ жедел даму себебi јызметiн атјарады. Ѕарыз м„мiлесiнiЎ
дербес сипаты бар, онда ајшалай капитал †нерк„сiптiк капиталдан
б†лектенген. КредитордыЎ мајсаты – пайыз тҐрiнде табыс алу. Ѕарыз алушыЈа
јайтарымдылыј, мерзiмдiлiк ж„не пайыз т†леу жаЈдайларында јарыз капиталын
ґсынушы банктiк мекеме кредитор ретiнде к†рiнедi.
Кредитор ретiнде банктердiЎ несиелеу Ґшiн белгiлi бiр шарттармен
тартылатын ресурстарЈа мґјтаж болады. Банк арјылы меншiктi ж„не тартылЈан
ајша јаражаттары банк несиесi келiсiм шартына с„йкес клиент шоттарында
орналасады ж„не јайта б†лiнедi. Сонымен јатар тартылЈан ресурстармен б†лу
несие ретiнде болса, онда банк јарыз алушы ролiнде болады. Сол сияјты
депозиттер мен клиент шоттарындаЈы јаражаттар болса, онда банк ајшаны
сајтаушы ж„не оларды јайтаратын кепiл ролiнде болады. Ѕарыз алушыдан
т†ленетiн несие Ґшiн т†лем, банк Ґшiн пайданыЎ јалыптасу к†зi б.т.
Сондыјтан банк пайыз ставкаларын максимумдеуге баЈытталады. Пайыз
ставкаларын шектеушi болып несиеге орташа нарыјтыј пайыз ставкалары
табылады.
Шаруашылыј субъектiсi банк мекемесiнен несие сґрамастан бґрын несие
алудыЎ јажеттiлiгiн, оны уајытында јайтарудыЎ мҐмкiншiлiгiн, „рбiр
коммерциялыј банктердiЎ несие беру, †теу, †сiм процентi ставкалармен ж„не
басјадай талаптармен танысып алдын ала шешiп алуы јажет. Банктер „детте
несие сґраушы субъектiнiЎ †тем јабiлеттiлiгiмен †темпаздыЈын мґјият
тексередi. НесиенiЎ объективтi јажеттiлiгi — бґл, субьектiнiЎ †ндiрiстiк
ж„не сауда айналымы капиталыныЎ жетiспеушiлiгiнен туындайды.
Банктiк несиенiЎ принциптерi несиелеу жҐйесiнiЎ негiзгi элементiн
јґрайды. Олар †ндiрiстiк јатынастар тҐрi ретiнде несие мазмґнын к†рсетедi.
Сондыјтан принциптер объективтi болады. ПринциптердiЎ объективтiлiгi банк
тҐрiндегi јоЈамныЎ несиенiЎ м„нiн бiлiп, несиелеудiЎ тиiмдiлiгi ж†нiнде
ойлап, несие саясатына зиянын келтiрмей кез-келген принциптi жоя алмайды.
НесиелеудiЎ принциптерi јарызЈа берiлетiн јаражаттардыЎ заЎды јозЈалысын
јамтамасыз етуге щајырады. Кредитор мен јарыз алушыныЎ арасындаЈы јарым —
јатынасты несиелеудiЎ принцтптерiн ескермеу јарызЈа берiлген јґнныЎ
јайтарылатын негiзiн кетiредi. Несие мекемесiнiЎ белсендiлiгi несиелiк
јатынастар мазмґнын тереЎ танып бiлу негiзiнде ол несиенiЎ м„нiн ашатын
жаЎа принциптi тґжырымдайды.
Банктiк несиелеудiЎ принцитерi тґрајты болады. Олар тек несиенiЎ
„леуметтiк – экономикалыј м„нiнiЎ †згеруiмен бiрге †згередi.
НесиелеудiЎ принциптерi несие мазмґнымен байланысы (осыдан олардыЎ
объективтiлiгi) таЈы да бiр ерекшелiктi туындатады. Несие мазмґнын жалпы
ж„не сонымен оныЎ ерекше белгiлерi де ашады. Егер несиенiЎ жалпы белгiлерi
оныЎ басја экономикалыј категориялармен байланысын к†рсетсе, онда ерекше
белгiлерi несиенi экономикалыј јатынастар жиынтыЈынан ерекшелейдi. Осыдан
принциптердi екi топја б†луге болады, жалпы экономикалыј ж„не несие м„нiн
ашатын деп.
Жалпы экономикалыј принциптерге мајсаттылыј ж„не саралау жатады.
Несие м„нiн ащатын принциптерге несиенi јайтару мерзiмi, несиелеудiЎ
материалдыј јамтамасыз етiлуi, несиенi т†леу жатады.
Мајсаттылыј принципi. Несиенi беру мајсатын барлыј несиелеу процесi
аныјтайды. К„сiпорынды несиелеудiЎ „леуметтiк – экономикалыј себебi
экономикалыј заЎдармен аныјталады. Несие мајсаты мен несиелеудiЎ мајсаты
тепе – теЎ емес. НесиенiЎ мајсаты несиелеу мајсатына јараЈанда жалпыЈырај
категория болып табылады. Ол шаруашылыј ґйымдарды несиелегендегi
мајсаттарды аныјтайды. Жеке категория ретiнде несиелеудiЎ мајсаты најты
тҐрде к†рiнiс табады. Несиелеген кезде банк јарыз алуЈа †зiнiЎ најты
талабын бiлдiретiн најты борышјормен iс жҐргiзедi.
НесиелеудiЎ мајсаты – борышјордыЎ јайтарылатын јосымша ајша
јаражаттарында јажеттiлiгiн јанаЈаттандыру болып табылады. Бiрај, егер
несиелеудiЎ мајсаты тек … жалғасы