Адам қайткенде адам болып қалады

Романда экологияға ұрынып жатқан табиғаттың, адам бала­сының жай-күйін суреттей отырып, жалпы адамзаттың болашақ тағдыры туралы проблема кө- ­­­­тер­іл­­­­­­­­­­­­­ген. Оқи­ға бас кейіп­кер Едіге­нің те­мір­­­жолда бірге істейтін досы Қазанғаптың дүниеден өтуінен өріс алады. Суық хабарды есті­ген Едігені көп ойландырған, толғандырған ­­­– қазаның өзі ғана емес, Қазанғаптай ұл да, қыз да өсірген ардагер азаматтың демі үзілер шақта жанында аузына су тамызып, басын сүйеп, бетін жабар жан болмай, қаңыраған бос үйде жан тапсыруы.

Едігенің еш кедергіге қара­май, өз досы Қазанғапты Ана-Бейітке жеткізуді мақсат етуі – оның адамгершілік сана-сезімінің табиғи көрінісі. Автордың бей­не­­леуінде өмірдің қазығы – Едіге­лер. Олар үшін өткен тарих, бүгінгі күн, болашақ – бір­тұтас. Бұлар – бірінен-бірі өрбі­ген, бірін­сіз-бірі жоқ да­му кезеңдері. Оны үзбейтін, өмір отын сөндір­мейтін, тарихты жалғас­тыратын – осы Едіге секілді бүгінгі күннің абзал жандары. Қарапайым еңбек адамы Едігенің бір күні – ғасырға бергісіз. Едігенің бейнесі, оның бастан кешірген оқиғаларды еске алуы арқылы суреткер өткенді, бүгінді, болашақты біртұтас күйінде бере алған. Ұлттық сана-сезімі жоғары бас кейіпкер на­ғыз гуманист, адамгершілігі биік аза­­мат бейне­сінде көрінеді. Жазушының ойынша, адамзат қоғамын адам ретінде сақтап тұрған – Едігелер. Романда Едігеге қарама-қарсы сомдалған бейне – Қазан­­ғаптың жалғыз ұлы Сәбитжан. Сәбитжан – рухани мәңгүрт жан.

Мәңгүрт ұғымын алпысыншы жылдары көркем әдебиетте бірінші болып бейнелеген – белгілі қазақ жазушысы Әбіш Кекілбаев. Әбіштің мәңгүрті – Маңғыстаудағы көрші жатқан екі ел қаз­ақ­тар мен түрікмендер арасындағы шапқыншылықтар кезіндегі қазақ тұтқындар. Қолға түскен тұтқындардың алдымен ша­шын тықырлап алып, сол жалтыр басқа ақ тайлақтың жас терісін шешілместей етіп, кигізеді. 

Ал Ш.Айтматов «мәңгүрт» ұғымына мүлдем жаңаша қыры­нан келген. Шыңғыстың – мәң­гүрт­­­тері Әбіштің мәңгүрттері сияқ­­ты мәң, есуас, ақылы кем емес, керісінше, бұл өмірде біл­мейтін бәлесі, оқымаған нәр­се­сі жоқ, бірақ дүниетанымы бас­қа, өзін өзгелерден, өз ұлтынан жоғары қойып, артық санайтындар, өз ұлтынан жерінгендер. Оған қауіп­ті қоғамдық құбылыс ретінде ерекше мән беріп, күллі адам­зат баласын шошындыратын, рухани дамуына тосқауыл болатын алапат күш ретінде танытты. Әбіштің есі дұрыс емес тұтқын мәңгүрті ата-бабасын біле тұра білгісі келмейтін, кешегісі мен бүгінгісі, болашағы туралы ойланбайтын, ойланса да білгісі келмейтін, менсінбейтін рухани мәңгүрттік жанында – айналайын. «Күйшідегі» мәңгүрттер біріншіден, санаулы ғана (алтау), екіншіден, оларды күштеп мәңгүрт қылса, үшіншіден, мәңгүрттіктен мәңгүрттердің өздері ғана зардап шегеді. Ал қырғыз жазушысының шығармасында мәңгүрттіктің көрінісі жиілей бастап, зардабы оның өзіне ғана емес, өзгелерге, қоғамға тиіп, болашаққа қауіп төндіре бастағандығы бейне­ленеді. Ең бастысы, жаңа за­ман­ның рухани мәңгүрттері қоғам­­­ның өз ішінде пайда болып, өсіп-өнуде. Бір қызығы, халық өзін өрге сүйрейтін ұлт көшбасшыларын дайындаумен бірге сол қоғамның ұлттық дамуы­на кедергі келтіретін мәңгүрт­терді де шығарып жатыр.

Романда Сәбитжаннан басқа кейіпкерлердің іс-қимылдарынан да мәңгүрттіктің белгілерін бай­қауға болады Өз қара бастарының қамын күйттейтін кейбіреулер романның әр жерінде шаң беріп отырады. Қазанғаптың қазасын естіген диспетчер Шәймерден көңіл айтудың ырымын жасайды. Бұның көңіл айтқан түрін көріп, Едіге қатты налиды: «Әй, мисыз хайуан-ай, – деді ішінен – қаза жөнінде дұрыс айта алмайды».

Шәймерден – өлікті сыйлау­дың не екенін білмейтін мәңгүрт. Жұмысын ауыстыруды сұраған Едігеге «Оу, айналайын, Едеке, сен әл­гі нетіп, менің басымды қатырма нетіп. Өлсе – өлді, нетіп. Менің сені алмастыра қоятын адамдарым жоқ. Өліктің жанында нетіп отырамын дегенің не, Едеке? Сен жанында отырғаннан өлген адам тірілмейді ғой, деп ойлаймын, нетіп…» (18-бет).

Диспетчер Шәймерден, Ұзын­тұра Еділбай, Таңсықбаев секілді без­бүйректерге Едіге сынды ер бы­лайша үн қатады: «Бұл жұрт не болып барады. Бұлар үшін өлім­нен басқаның бәрі қадірлі. Бұлар өлімді сыйламаса, тірші­лік­­тің қадірін қайдан білсін. Бұлар қа­лай, не үшін өмір сүріп жүр өзі? Өмір­дің мәні не сонда бұлар үшін?». Едігенің «Бұл жұрт не болып барады» деген бірауыз сөзі күллі адам баласына қарай ағынан жарыла айтылып, бүгінгі қоғам туралы ойлануға шақырып тұрғандай. 

Едіге – досына адал. Қазан­ғаптың өтініші бойынша, оны Ана-Бейітке жер­лемекші. Сәбит­жан оған қарсы. Қайдағы бір ер­тегі бейітке апару – ол үшін ақыл­ға сыйымсыз. Әке өсиеті оны көп қинай қоймады. Осы сәтте Еді­генің көз алдына анасын атқан мәңгүрт елестейді. Ол мәңгүртпен Сәбитжанның дүниетанымын салыстырып, қатты қапаланады.

Романда ғылыми-техникалық прогресс пен рухани даму арасын­дағы қайшылық барынша көркем көрінген. Білім-ғылымның жетіс­тіктері адамзат болашағына қыз­мет атқара бастады. Адам ба­ла­сы ғасырлар бойы жиған-тер­генінің, көргенінің, білгенінің барлығын тек жасампаздыққа, гуманистік мұраттарға сай жұм­саса, мәңгүрт туралы ұғым да, аңыздар да болмас еді. Білім мен адамгершілік қасиеттер алшақтығы болмаса, Сәбитжан секілді бозөкпелер де жер басып жүрмес еді.

Жалпы, мәңгүрттік екі түрлі болады. Біріншісі – жаугершілік замандағы мәңгүрттік. Мұнда адамды күшпен, зорлықпен адами­ ойлау-зердесінен айырып, жаза­лап, құлақкесті құл қылады. Екінші бір түрі – қазіргі жаһандану заманындағы рухани мәңгүрттік. Сәбитжан мен аңыздағы мәңгүрт – осының айғағы. Бірінде мәңгүрттік күшпен орындалса, екіншісі айла-­амал арқылы халықтың ділін, дінін, тілін ұмыттырып, нағыз мәңгүртке айналдырған. Екеуінде де мәңгүрт осыны жүзеге асырып отырғандарға құл болады. Ш.Айтматов өз заманының қыс­пағына қарамастан, сөз құдіретін түсі­нетін халқына адамзат тағ­дырындағы аса қауіпті өзекті мәсе­лені көркемдікпен жет­кізе білген.

Шыңғыстың «Кассандра таң­басы» жарыққа шыққаннан кейін роман жайлы айтылған түрлі көзқарастар ортаға түсті. Шығар­маны өте жоғары бағалаумен бірге «осы қалай екен» деген бағыттағы пікірлер де көрінді. Сыни пікірлер көбіне шығарманың ұлттық то­пы­рағы­ның жоқтығы мен кө­тер­ген мә­се­ле­сінің даулы екен­дігі төңі­регінде өрбіді. 

Біздіңше, романның мықты­лығы сол – ол қоғам алдында тұр­ған аса зәру мәселені ал­­­дын ала кө­тере біліп, оған жұрт­­­­­шылықты на­зарын аудара білуі. Әдебиет – өнер, өнер міндетті түрде ұлттық сыйпатта болады, сондықтан да он­да ұлттық болмыстың бейне­ле­нуі заңдылық болса, сонымен бірге жазушы халықтың көзі, құ­лағы, сезімі екендігін де еске­ріп, адамзаттың болашағына қауіп төндіре бастаған ғасыр ала­­­па­­­тын өнер тілімен байқатып жат­қандығы да заңды. 

Романда адамзат қоға­мы ү­шін аса маң­­ыз­­ды үл­кен мә­­­селе кө­­­терілген. Ол – ғылымның жалпы қоғамға, халыққа қызмет етіп, дұрыс жолда дамуы. Өкінішке қарай, ғылым мен техниканың жетістіктерін түрлі айла-амалдармен халықты бағынышты ұстау, керек десеңіз, күш қолданып, қы­рып-жою құралына айналдыруы да өмір шындығына айналып отыр. Тіпті ғылымның осылайша жекелеген мүдделерге орай теріс бағытта дамуы жер бетіндегі тіршілік атаулыға қауіп төндіре бастады. Міне, осы сияқты жалпы әлемдік қауіпті проблемаларды дер кезінде көп болып шешуге Шыңғыс өткен ғасырдың өзінде-ақ шақырған. 

Шындығында да, бұл роман жа­зушы ғана емес, «Адамзат­тың Айтматовы» атанған қо­ғам қай­раткері, ұлы қырғыз Шыңғыс­тың­ қоғамдық дамудың батыстық үл­гі­сіне берген баға­сы іспеттес. Ро­манның бас кейіп­керінде Отан жоқ; ұлтсыз. Оның тұрағы – ға­рыш; космостық орбита стан-са­сында өмір сүретін ғарышкер ғалым. Ұзақ жылдар бойы жасанды адамдарды дүниеге әкелуді зерт­­теген ғалым Жер-Анаға қай­ту­­дан үзілді-кесілді бас тартады. Өз кінәсінен арылып-тазару үшін осы­­лайша ғарыш тақуасына айналады. Сондықтан да оны мазалаған мәселе – ауыл-үйдің әңгімесі емес, жұ­мыр жердің, адамзаттың тағ­дыры.

Мәселеге осы тұрғыдан келгенде, Ш.Айтматовтың «Кас­сан­дра таңбасы» романын­дағы көркем шын­дықтың ойлы­ көз­ді оқырманға айтары көп. Шың­ғыс бұл романында өркениет, ұлтсыздану, космополитизм мәсе­ле­леріне ғылым мен техниканың дамуы призмасынан көз жіберіп, адамзат қоғамы қайда барады, бұл бағыт апарып орға жықпай ма, адамзат қоғамы дұрыс жолда дамуы үшін не істеуіміз керек деген сауалдар төңірегінде ой қозғайды. 

Романның бас кейіпкері Фило­фей (өз есімі Андрей Крылцов) жөр­­­­гек­­­­­тегі сә­­би ке­зі­нен же­тім ба­­ла­­лар үйінде тәрбие­ленген; өзінің әке-шеше­сі­н­ің кім екенін біл­мейді. Өмір бойы «Менің әкем кім, шешем қайда екен?» деу­мен өте­ді. Өзінің кім екенін білгісі келеді. Филофейдің күнделігінде жазушының негізгі идеялары ашық көрінеді. Ғалым өзінің тағды­­­­рын жасанды жолмен әкелген адамдарының тағды­рымен ұқсас екендігін біледі.

Жасанды жолмен дүниеге келгендерді белгілі тегі, ата-анасы жоқ болғандықтан «Икстектілер» деп атайды. Ал «икстектілер» не үшін жасалуда, неге аса қажет болып отыр? Бұған жауап күнделікте төмендегіше беріліпті:

«Но все дело в том, что рождающих в результате этого человек – назовем его иксрод – личность анонимная, это ничейный, искусственно выведенный субъект, я так понимаю… Ведь феномен иксродов удивительно много обещающий в политическом плане. Это будет именно та пробивная сила, которая, в отличие от нас, без оглядки, без страха и сомнений будет бороться за победу коммунизма во всем мире. Семья и прочие родственные отношения как архаичные институты старого мира насилия будут сброшены на свалку истории именно иксродами». 

Шығармадан келтірілген бұл мысалдар «Боранды бекет» ро­ман­ын­дағы «мәңгүрт» те, «Кас­сандра таңбасы» роман­ындағы «Икстектілер» де, «Құз басындағы аңшының зары» кітабын­да сөз болған «зомбилер» де адам­зат баласы жасай алмайтын, жүрегі дауалап, қолы бармайтын қандай істі болмасын тексіздік­тен, туыс-бауыр­ды білмейтіндіктен, жалғыздықтан, адамға тән отбасы, ата-ана, бауыр жайында ой-сезімдердің болмауынан селт етпестен іске асыра алатындығын көрсетеді.

Ш.Айтматовтың халық назарын аударып отырған келеңсіз құбылыстардың өріс алғаны сон­ша­лық – ол бір елдің немесе бір аймақтың ауқымынан әлдеқашан шығып кеткен; ол проблемаларды шешуге бір, не болмаса бірнеше мемлекеттің қайрат қылуға шамасы келмейді; сондықтан да оны бүкіл адамзаттың қатысуымен ауыздықтай алады. Жаһандану барысында қауіп-катердің терроризм, есірткі бизнесі, босқындық, экология сияқты жаңа түрлері пайда болып, әлемдік сыпат ала бастады. Ең бастысы, ғаламдасу барысында халықаралық қатынас­тар барынша ушыға түсіп, жер-жерлерде соғыс ошақтары лапылдай бастады. Жаһанданудың бет алысының қауіпті бола бастағаны соншалық – әлем қазір үшінші дүниежүзілік соғыстың сәл-ақ алдында тұр.

Әлемді қаулаған өрттей жапырып келе жатқан жаһандануға ұлттың, ұлттық тілдің, ұлттық құн­ды­лықтардың, діннің, жан-жақты дамыған адамның, қоғамның ке­ре­гі жоқ. Оған керегі – тілін, ді­­лін, дінін білмейтін, рухынан айрыл­ған, ұлттық тамыры жоқ мәңгүрт, тобыр. Қазіргі қазақ қауымының да қас жауы осы мәңгүрттер, яғни­ іштен шыққан ана тілінен мақұ­рым шұбар жыландар болып­ отыр. Шыңғыстың ұлы­лы­ғы осы бір алапаттың әлемге қауіп төн­діретінін өткен ғасырдың өзінде-ақ көрегендікпен көре біріп, адамзат баласын ескертуінде жатыр.

Шыңғыс Айтматовтың күллі шы­ғар­ма­сының идеялық өзегі, ай­тар өсиеті – «Мәңгүрт болмаң­дар!»­ болғандығына көзіңіз же­те­ді. «Боранды бекет» романында:

«Едіге бір бүйірден ақ құс көргендей болды. Бұл баяғыда өзінің мәңгүрт ұлының садағының оғы тиіп, түйеден құлап бара жатқанда, Найман-Ананың ақ жаулығынан пайда болған ақ құс еді… Әлгі құс Едігемен қатарласа ұшып бара жатып, ақыр заманның арқыраған, күркіреген күшті даусының арасынан айқайлап:

– Кімнің баласысың? Атың кім сенің? Өзіңнің атыңды есіңе түсір! Сенің әкең – Дөненбай, Дөненбай, Дөненбай, Дөненбай, Дөненбай… – деп, шырылдап бара жатты» деген символикалық мағынасы терең сөзбен салынған көркем көрініспен аяқталуының өзі ойлы оқырманды өмірдің мәні жайлы терең ойларға жетелейтіні анық.

Дандай ЫСҚАҚҰЛЫ,

филология ғылымдарының докторы, профессор