Қазақша реферат: Еркін қозғалатын мүшелер жүйесі |

Үй малдарының қаңқасы әр түрлі сүйектерден тұрады. Сыртқы пішініне байланысты сүйектер: ұзын қуысты (аяқ сүйектері), ұзын иіліп келген (қабырға), қысқа (омыртқалар) және жалпақ (жауырын), бел сүйектер, жамбас сүйектер болып бөлінеді. Жаңа сойылған ересек мал сүйегі құрамының 50% су, 15% майлар, 15% протеин, 20% минералды түздар қүрайды. Түтікті сүйектердің денесі (диафизі) тығыз заттан жаралған іші қуыс болып жілік майына тола бо-лады. Екі басы (эпифиз) губка тәрізді заттан түрады. Сүйек сыртынан тығыз талшықты сүйек үсті қабықпен жабылған. Сүйектің беріктілігі оның минералдануына, малдың түрі мен жасына байланысты. Қаңқа негізінен білікті және сыртқы деп екі бөлікке бөлінеді. Қаңқаның білікті бөлігіне бас сүйегі мен түлға және құйрық сүйектері жатады. Бас сүйегі — 6 тақ және 13 жүп сүйектерден түрады. Тақ сүйектер қатарына бастың ми бөлігін қалыптастыратын шүйде және бастың бет бөлігін қалыптастыратын кеңсірік және тіл асты сүйектері жатады. Оларға алдыңғы және артқы аяқ сүйектері жатады. Алдыңғы аяқ қаңқасына иың белдеуі мен аяқтың еркін қозғалатын сүйектері жатады. Иық белдеу тек бір ғана жауырыннан түрады. Жауы-рын жалпақ жүп сүйектер қатарына жатады, оның сырт пішіні үш бүрышты болып келген жөн. Ол бұлшық ет-тер арқылы көкірекпен байланысады. Жауырынның төменгі үшында тоқпан жілікпен жалғасатын буын шұңқыры болады. Жауырын тоқпан жілікпен бірігіп иық буынын құрайды.
Алдыңғы аяқтың еркін қозғалатын сүйектері қата-рына тоңпанжілік, білек сүйегі, білезік сүйектері, жіліншік және алдыңғы аяқ басының саусақ сүйектері жатады.
Тсщпан жілік — үзын қуыс екі басы бар үлкен сүйек. Үстіңгі (проксимальді) басы жауырынмен жалғасып иық буынын, ал төменгі (дистальді) басы білек сүйектерімен жалғасып шынтақ буынын құрайды.
Білек сүйектері — кәрі жілік және шынтақ сүйегінен түзіледі. Кәрі жілік жаңсы дамыған, шынтаң сүйегінің ұшында шынтақ өсіндісі болады.
Алдыңғы аяқ басының қаңқасы — білезік, жіліншік және саусаң сүйектерінен түрады.
Білезік сүйектері — ассиметриялы қысқа екі қатар орналасқан сүйектер.
Жіліншік- үзын түтікті сүйектер қатарына жатады. Олардың саны саусаң санына тең келеді, күйіс ңайтара-тын малдарда, қосарланып бірігіп өскен 3-ші және 4-ші саусақ сүйектерінен түрса, шошқада — 4, ал жылңыда -1 негізгі (үшінші саусаң) және екі жағында бір-бірден жете дамымаған екі сүйектен түрады.
Саусақ сүйектері — үш башпайдан (фаланг) түрады: үстіңгі, ортаңғы және төменгі. Үстіңгісін — түсарлық, ортаңғысы (тура) мен төменгісін түяң, түяңша деп атай-ды.
Арпгцы аяқ қаңқасы — жамбас белдеуі және артңы аяңтың еркін қозғалатын сүйектерінен түрады.
Жамбас белдеі/і — екі бөлімнен түратын, симметрия-лы және екі бөлімі жамбас жажарымен біріккен (сим-физ) сүйектер. Жамбас сүйегінің әр бөлігі үш сүйектен қалыптас-ңан. Олар: мықын, шат және іпонданай сүйектері. Осы үш сүйек бірігіп буын шүңқырын қүрайды.
Мықын сүйегінің ңанаты сегізкөзбен байланысңан. Оның сыртңы, жаңсы дамыған бүрышын мықын төмпегі (маклок) деп атайды. Ал шонданай сүйегінің артқы ке-ңейген жағын шонданай төмпегі деп атайды. Жамбас және сегізкөз (қүйыміпаң) сүйектері бірігіп жамбас қуысын түзеді.
Артқы аяңтың еркін ңозғалатын сүйектеріне ортан жілік, тізе тобығы, тілерсек ңаңқасының асыңты жілігі мен асықты жіліктің шыбыгы, тірсек, артқы аяқтың жіліншігі және артқы аяқ саусақтарының сүйектері жатады.
Ортан жілік — ең үлкен, түтікті сүйектер ңатарына жатады, үстіңгі басы жамбас сүйегімен жалғасып, жам-бас — ортан жілік буынын, ал төменгі басы тірсек және тізе тобығымен жалғасып тізе буынын қалыптастырады.
Тілерсек сүйектері — асықты жілік және асықты жіліктің шыбығынан түрады. Асыңты жілік жақсы жетілген. Ал асыңты жіліктің шыбығы ірі қара малда және жылңыда жетілмеген, шошңада үзын, жіңішке пластина тәрізді.
Тірсек — үш қатарда орналасңан қысқа сүйектерден түрады. Олардың арасындағы ең ірісі сүйегі. Артңы аяқтың саусаң сүйектері алдыңғы аяқтың сүйектеріне үңсас келеді.
Құстар қаңқасының ерекшеліктері
Қүстар қаңңасының ерекшелігі олардың өмір тіршілігіне байланысты. Қүс сүйектері қуысты болып, іші ауаға толы болады. Сүйектердің қомақты заттары жаңсы минералданған және жоғары тығыздылығымен ерекшеленеді. Бас ңаңқасының бет бөлігі жаңсы жетілмеген, тістері болмайды. Мойын омыртңалары-ның саны қүстардың түріне байланысты әр түрлі — 13-18 болса, көкірек омыртқасының саны 7-9 болады және ортаңғы омыртңалары (екінші мен бесінші) бірігіп кеткен. Қабырғалары алдыңғы 2-3 жүптардан, басқа-лары өздері үштарымен, төс сүйегімен бірігіп кеткен. Төс сүйегі өте жақсы жетілген. Оған кеуде бүліпық еттері бекиді. Төстің төменгі жағындағы ңырлы өсіндісін төс ңыры (киль) деп атайды.
Бел және сегізкөз (ңүйымшақ) омыртқалары (11-14-і) бел ңүйымшаң сүйегіне айналып, бірігіп жамбастың мықын сүйегімен тығыз байланысңан. Алдыңғы қолда-ры үшуга бейімделген ңанатқа ауысқан. Иың белдеуі жауырын, каракоид және бүғана сүйектерінен түрады.
Алдыңгы аяңтың еркін ңозғалыс сүйектері тоқпан жіліктің білек және үш жіліншік сүйектері мен үпі жетілмеген саусаңтардан түрады. Жамбас белдеуі бел және қүйымшаң сүйектерімен қосылып кеткен мыңын, шонданай және шат сүйектерінен түрады.
Артқы аяң сүйектеріне ортан жілік, тілерсек және табан сүйектері жатады. Табан сүйектері бірігіп кеткен үш жіліншік және өр түрлі санды фалангілерден түра-тын төрт саусақ сүйектерінен түрады.
Қаңқалық бұлшық еттер
Бүлшың ет — ерекше күрделі мүше. Сүтңоректілердің бүлшың еттері жаңсы жетілген. Оған себеп болған олар-дың тіршілігі, ңоректену әрекеті және белсенді ңозға-лыста болуы. Сондыңтан бүлшың еттер еркін ңозғалыс мүшелеріне жатады. Бүлшың еттердің қүрамына көлде-нең — жолақты ет тіні, дәнекер тіні, эпителий (қанта-мырларда) және жүйке тіні кіреді. Бүлшық еттер қызметіне, сырт пішініне, бүлшық ет талшыңтарының орналасу жағдайына байланысты түр-түрге бөлінеді. Қызметіне байланысты динамикалық (белсенді ңызмет атқару ңабілеті бар), статикалың үстап түруға бейімделген және аралың (динамостатикалық жөне статодинамикалың) болып бөлінеді. Пішініне ңарай бүлшық еттерді үзын, қысқа және жалпақ деп бөледі. Үзын бүлшық еттер ңозғалыс рычагтарына сәйкес келеді де, сондыңтан көбінесе аяқта кездеседі. Үзын бүлшың-еттердің сіңірлері жіңішке таспа тәрізді. Жалпақ бүлшық еттер негізінен түлғада орналасқан. Бүлшың еттердің басңа пішінділері де болады: шаршы, үшбү-рышты, жүмыр, дельта тәрізді және, т.б.
Атқаратын қызметіне байланысты ет талшықтары тік параллельді, қиғаш, көлденең, сақиналы орналасады.
Бүлшың еттер қаңқада орналасу жағдайына байла-нысты бастың, түлғаның, алдыңғы және артқы аяқтың бүлшық еттері болып бөлінеді.
Бастың бұлшық еттері. Бет немесе ымдау және шай-нау бүлшық еттері болып екі топқа бөлінеді.
Бет бүлшық еттері ауыздың ашылып-жабылу, көз қаба-ғын көтеру және түсіру, ерінді қимылдату қызметтерін атқарады, сонымен ңатар үрттың негізін қалайды. Шай-нау бүлшың еттері төменгі жақты көтеру және түсіру, со-нымен ңатар екі жаңты жан-жаңқа ңимылдатып ңозғалту қызметтерін атқарады.
Көкірек (кеуде) бүлшың еттері. Осы топқа иық белдеуі, омыртңа бағанасының, кеуде ңуысының, құрсақ қабырғасының бүлшың еттері жатады.
Иық белдемесіне әсер беретін бүлшың еттер кеудені, жауырын мен иыңты, аяңты түлғаға тартады.
Омыртқа бағанасына әсер беретін бүлшың еттер -омыртқа бағанасын жазатын және бөгетін екі топқа бөлінеді. Жазғыш бүлшық еттер омыртқа бағанасының үстінде, жоталық және көлденең өсінділерінің аралық-тарында орналасады. Олар бас сүйегінен ңүйымшақңа дейін созылып орналасңан. Осы бүлшың еттер мойын-ды және басты көтеріп, белді майыстырып, ңүйрыңты көтеру қызметтерін атқарады және омыртңа бағанасы-ның оң немесе сол жаңқа бүрылуын ңамтамасыз етеді.
Осы топтағы бүлшық еттердің ең маңыздылары арңа мен мойынның жоталық бұлшық еті, арқаның үзын бүлшьщ еті болып табылады.
Көкірек ңуысының бүлшық еттері тыныс алу мен тыныс шығару және көкірек қуысын кеңейту бүлшық еттері болып бөлінеді.