Материалдық емес инвестициялар | Скачать Материал

Кiрiспе … … … … … … … … … … … … … … … … … … … … … … … … ..

1 Инвестиция оны экономикалыє мёнi, тѕрлерi жёне оларды тартуды
нысандары мен ба№ыттары

1. Инвестицияны экономикалыє мёнi, атєаратын єызметi
2. Инвестицияны негiзгi тѕрлерi
1.3 Шетелдiк инвестицияларды тартуды нысандары мен ба№ыттары

II. Казаєстан Республикасында шетелдiк инвестицияларды тартуды тиiмдiлiгi
2.1 Казаєстан№а шетелден инвестицияларды тартуды маыздылы№ы
2.2 Казаєстанда№ы шетелдiк инвестицияларды динамикасы мен єЅрылымы

III. Казаєстанда шетелдiк инвестицияларды мемлекеттiк реттеудi механизмi

Єорытынды

Пайдаланыл№ан ёдебиеттер

Кiрiспе

Казаєстан Республикасыны егемендiгiн алып, тёуелсiз бол№анына
да, мiне, он тјрт жыл болды. БЅл жылдары елiмiзде ёлеуметтiк-экономикалыє
мёнi аса жо№ары єыруар игi јзгерiстерге єол жеткiзiлдi. ‘’Осы жылдар iшiнде
тындыр№ан iсiмiздi басты тѕйiнi, — деп кјрсеттi Елбасы Н.°. Назарбаев
јзiнi халыєєа жолдауында, — Казаєстанны дербес мемлекет болып
єалыптасуында жатыр. Бiздi ёлi де есею мен кемелдену кезеiнен јтуiмiз
керек, Казаєстанда№ы азаматтыє єо№амны боса№асын бекiте беруiмiз керек.
БЅдан туындайтын талаптар мен мiндеттердi абыроймен орындап
шы№уды басым ба№ыты экономиканы дамыту, осыны негiзiнде елiмiздi
ёлеуметтiк-экономикалыє жа№дайын тЅраєтандыру, халыєты ёл-ауєатын
тѕбегейлi жаєсарту.
Республикамызда кеестiк дёуiрдегi мемлекеттiк кёсiпорындар,
зауыттар мен фабрикалар жекешелендiрiлiп, оларды орнына жеке меншiкке
негiзделген шаруашылыє субъектiлерi Ѕйымдастырылды. Єазiргi кезде бЅрын
тоєтап єал№ан кјптеген јндiрiс орындары, отандыє жёне шетелдiк
кёсiпорындар, акционерлiк єо№амдар ашылып, жЅмыс iстеуде. Сонымен єатар,
жаа мазмЅнды сан алуан јндiрiстiк атаулар мен Ѕжымдар да дѕниеге келдi.
Ауылдыє елдi мекендерде јндiрiстiк кооперативтер, шаруашылыє
серiктестiктерi, шаруа єожалыєтары єЅрылды. Экономиканы жедел дамытып,
ёлеуметтiк јмiрдi тЅраєтандыруды басым ба№ыты – ша№ын, орта жёне iрi
бизнестi дамыту єол№а алынды. БЅл ба№ыт та јз кезегiнде о нётижесiн
беруде.
Кёсiпорындарды, жеке бiр сала Ѕйымдарын єЅйылып жатєан
инвестицияларды да осы егемендiк ал№алы бергi кезеге жатєызамыз.
Инвестицияны, алуан тѕрлi кѕрделi єаржыны белгiлi бiр жобалар№а
Ѕйымдастырыл№ан тѕрде жЅмсау ѕшiн шешiм єабылдау јте єиын.

I. Инвестицияны мёнi, тѕрлерi жёне атєаратын єызметтерi
1.1 Инвестицияны экономикалыє мёнi, атєаратын єызметi

Инвестицияны тар ма№ынасында№ы аныєтамасын капитал єЅнын саєтау мен
оны јсiрудi єамтамасыз ететiн, пайда, басєаша айтєанда о табыс кјлемiн
ёкелетiн капитал орналастыруын айту№а болады. Бос аєшалай єаражаттар
инвестиция емес, јйткенi аєшаны єЅндылы№ын инфляция азайтуы мѕмкiн жёне ол
ешєандай табыс ёкелуiн єамтамасыз ете алмайды. Егер осы соманы жинаєтау
банкiсiне салынса, оны инвестиция ретiнде єарастыру№а болады. ґйткенi осы
салым кепiлденген табыс бередi.
Кјбiнесе инвестиция деп – пайда, табыс пен ёлеуметтiк єажеттiлiктердi
алу маєсатында№ы кёсiпкерлiк iс-ёрекет пен ёр тѕрлi экономика салаларыны
обьектiлерiне салынатын мѕлiктiк жёне интеллектуалды єЅндылыєтарды барлыє
тѕрлерi тѕсiндiрiледi. Инвестиция єЅрамына аєшалай єаржылар, маєсатты банк
несиелерi акциялар мен басєадай єЅнды єа№аздар, єоз№алмалы жёне
єоз№алмайтын мѕлiк (№имараттар, єЅрал-жабдыєтар, т.б.), жердi пайдалану
єЅєы№ы, таби№и ресурстар, мѕлiктiк єЅєыєтар жёне та№ы басєалары кiредi.
Инвестицияны экономикалыє ма№ынасында№ы аныєтамасында оны “тiрi жёне
заттал№ан ебектi јндiрiстiк єуаттарды жасаєтап, оны кјмегiмен јндiрiс
ѕрдiсiнде тiрi ебек тЅтынуына єара№анда єосымша єЅнды јндiруге ба№ыттал№ан
салымдар ѕрдiсi”. М.И. Кулагин инвестиция дегенде Ѕлттыє экономиканы
јндiрiс, кјлiк, ауыл шаруашылы№ы мен басєа салалар№а, Ѕзає мерзiмдi, пайда
алу маєсатында салын№ан єаржыларды тѕсiнудi Ѕсынады.
Дж.М.Кейнс пiкiрiнше инвестиция дегенiмiз, капиталды мѕлiктi осы
кезедегi јндiрiс ёрекетi нётижесiндегi єЅндылыєты јсiмi немесе Ѕлттыє
табысты тЅтынылма№ан бјлiгi.
Инвестор – салым иесi, инвестицияларды жѕзепге асыратын жеке адам,
Ѕйым немесе мемлекет.
Инвестициялау (инвестициялыє процесс) –бЅл єарапайым жёне јндiрiс
єаражаттарын єалпына келтiрудi Ѕл№айту процесi. Кёсiпорынны негiзгi єоры,
машиналар мен єЅрал-жабдыєтар ескiрiп, таби№и жёне сапалыє тозу№а Ѕшырайды.
Олар јндiрiстiк процесс барысында Ѕдайы ауыстырылып отырады. Кёсiпорынны
дамуы, оны тиiмдiлiгiнi Ѕдайы артып отыруы јндiрiске жаа ѕлгiдегi
техника мен технологияны тарту№а, оны техникалыє жа№ынан єайта жараєтану
жёне єайта єЅруды жѕргiзумен тiкелей байланысты.

1.2 Инвестицияны негiзгi тѕрлерi

Инвестиция – алуан тѕрлi кѕрделi єаржы бойынша инвестиция мемлекеттiк
жёне жеке, тура жёне портфельдi (єоржынды) болып негiзгi материал мен тауар-
материалдыє єор№а, ѕйлер мен №имараттар№а, машиналар мен жабдыєтар№а,
тЅр№ын-ѕй єЅрылыстарыны єызметтерiне бјлiнедi.
Портфельдi инвестиция (єаржы инвестициясы) деп кёсiпорынны єЅнды
єа№аздарын сатып алу сияєты жобалар тобына капиатал салуды айтады. Ол
мемлекеттен басєа да кёсiпорындардан, инвестициялыє єорлардан ба№алы
єа№аздар мен акцияларды сатып алу№а ба№ыттал№ан. Портфельдi инвестиция
жа№дайында инвесторды негiзгi мiндетi оптималды инвестиция портфелiн
єЅрастыру жёне басєару болып табылады. °детте, ол єор нары№ында№ы єЅнды
єа№аздарды сату мен сатып алу операциялары арєылы жѕзеге асырылады. Осы№ан
орай портфельдi инвестициялар кјбiнесе, єысєа мерзiмдi єаржылыє операциялар
тѕрiнде кјрiнедi.
Наєты инвестиция деп — јндiрiс процесiне тiкелей єатысатын
инвестицияларды айтамыз. Олар капиталды јнеркёсiпке, ауыл шаруашылы№ына,
єЅрылысєа т.б. жЅмсалымы. Мысалы, єЅралдар№а, №имараттар№а, материалды
єорына салынатын инвестициялар.
Наєты инвестиция инвестор, јзiнi јндiрiстiк капиталыны кјлемiн —
јндiрiстiк негiзгi єорлар мен айналым єорларын Ѕл№айтады. Портфельдi немесе
єаржы инвестициясы жа№дайында инвестор ба№алы єа№аздардан дивиденд алу
арєылы јзiнi єаржы капиталын Ѕл№айтады.
Сонымен єатар, инвестициялар тiкелей жёне жанама болып бјлiнедi.
Казаєстан Республикасында№ы “Тiкелей инвестицияларды мемлекеттiк єор№ау”
Заы бойынша тiкелей инвестициялар – республиканы тёуелсiздiк
кепiлдiлiгiне байланысты жёне арнайы техникалыє кјмек пен грантєа арнал№ан
инвестициялардан басєа барлыє инвестиция тѕрлерi. Жанама инвестициялар –
єоржында№ы инвестициялар, басєаша айтєанда єЅнды єа№аздар мен мѕлiктiк
ба№алы заттар. Инвестициялыє єоржын№а кiретiн ба№алы єа№аздар оларды
атєарымдыє маєсатына єарай iрi банкiлердi инвестициялыє єоржынында жетекшi
рјлге ие болып отыр№ан меншiктi инвестициялар№а жёне єайталама јтiмдi
резервтерге е алдымен мемлекеттiк мiндеттемелерге бјлiнедi.
Инвестицияны негiгi тѕрлерi. °рбiр фирманы iс-ёрекетiнi маызды бiр
бјлiгi инвестициялыє операциялар болып табылады, я№ни жобаларды iске
асыруда№ы жiберiлген аєша єаражаттары.
Объектiсiне єатысты инвестициялар келесi тѕрлерге жiктеледi:
1. Мѕлiктiк инвестициялар (материалды инвестициялар);
2. Єаржылыє инвестициялар;
3. Материалдыє емес инвестициялар.
Мѕлiктiк инвестициялар – бЅл наєта инвестициялар. Іаржылыє
инвестициялар – бЅл єаржылыє мѕлiкке салынатын салымдар, басєа фирмаларды
жЅмыстарына єатысу жёне борыштыє єЅєы№ына ие болу. Мысалы, акция, басєа да
єЅнды єа№аздарды сатып алу.
Ал материалдыє емес єЅндылыєтар№а єатысты инвестициялар№а зерттеу
мен талдау жасау, кадрлар даярлау, жарнама жёне басєалар№а салынатын
инвестициялар жатады.
°рекеттi ба№ытына єарай инвестициялар келесi тѕрлерге бјлiнедi:
1) бастапєы инвестициялар немесе нетто-инвестициялар, кёсiпорынды
негiздеуде немесе сатып алуда жѕзеге асырылатын инвестициялар;
2) јндiрiстiк потенциалды Ѕл№айту№а ба№ыттыл№ан, кеейту
инвестициялары (экстенсивтi инвестициялар).
3) єайта инвестициялау, я№ни кёсiпорынны негiзгi єорыны єЅрамын
єолдау маєсатында жаа јндiрiс єЅралдарын жасау№а немесе сатып
алу№а ба№ыттал№ан бос инвестициялыє єаражаттармен байланысты
инвестициялар. Олар№а мыналарды жатєызу№а болады:
— бар объектiлердi жаа объектiлермен ауыстыру№а ба№ыттал№ан
ауысттыру инвестициялары;
— рационализациялау№а арнал№ан инвестициялар, технологиялыє
жабдыєтарды немесе роцестердi жетiлдiруге жЅмсалады;
— шы№ару ба№дарламасын јзгертуге жЅмсалатын инвестициялар
— девирсификациялау№а арнал№ан инвестициялар, олар јнiмнi
номенклатурасыны јзгеруiне, јнiмнi жаа тѕрлерiн шы№ару№а жёне
жаа сату рыногын Ѕйымдастыру№а жЅмсалатын инвестициялар;
— болашаєта кёсiпорынны єалыпты жЅмыс iстеуiн єамтамасыз етуге
ба№ыттал№ан инвестициялар.
БЅ№ан №ылыми жЅмыстар№а, кадрларды дайындау№а жарнама, єорша№ан ортаны
єор№ау№а ба№ыттал№ан инвестициялар кiредi.

Инвестициялыє процестi јзiне тён кешендi сатылары бар. Олар:
— капитал салымын єаржыландыру;
— инвестициялыє объектiлерiн аныєтау;
— атал№андарды орындалуын баєылау.
Инвестиция жайында шешiм єабылдау басєарманы стратегиялыє єиын мiндетi
болып табылады. Инвестициялау кёсiпорынны єаржылыє жа№дайын жаєсартуда№ы
тиiмдi шараны бiрi.
Инвестициялар белгiлi бiр тёуекелмен байланысты. БЅл тёуекел
салымдарды єайтарылу мерзiмi кјп бол№ан жа№дайда артады, бЅл мезгiлде
нарыє коньюктурасы, шикiзат ба№асы жёне жЅмыс кѕшi жёне та№ы басєалары да
јзгеруi мѕмкiн. Сондыєтан салын№ан єаражаттар тез єайтарылуды єамтамасыз
ететiн жобалар№а жЅмсалады.
Инвестициялыє жобалар мынадай ба№ыттар бойынша жѕзеге асырылады.
Жобалау класына єарай:
— мегожоба;
— мультижоба;
— моножоба деп бјлiнедi.
Мегожоба, бЅл ѕлкен кјлемдегi жоба, бiрнеше жобаларды јзара
байланыстарын, ресурстарды бјлу жёне орындалу уаєыттарын шектеуден тЅратын
маєсатты ба№дарлама. БЅл жоба мемлекеттiк басєару дегейiнде єалыптасады
жёне басєарылады.
Мысалы:
— халыє шаруашылы№ыны єЅрылымдыє рефорса жасау;
— нарыєєа јту жёне нарыє ѕлгiлерiн жасау;
— сондай-ає экономиканы жекелегкн секторлары мен тѕрлерi јрiстерiн
дамыту ба№дарламасы.
Ба№дарламалар:
— халыєаралыє;
— салалыє;
— салааралыє;
— аймаєтыє болуы мѕмкiн.
Мультижоба – Ѕйымдар мен кёсiпорындар шебернде жѕзеге асырылатын жоба.
Моножоба бЅл – наєтылы мiндеттердi жѕзеге асыратын ёр тѕрлi:
— техникалыє;
— Ѕйымдыє;
— экологиялыє;
— ёлеуметтiк жобалар.
Жобалар Ѕзаєты№ына єарай:
— єысєа мерзiмдi;
— орта мерзiмдi;
— Ѕзає мерзiмдi.
Кјлемiне єарай:
— ша№ын;
-орта;
— iрi болады.
Кѕрделiгiне єарай:
— жай;
— кѕрделi;
— јте кѕрделi.
Жобалар тѕрлерi бойынша:
— инвестициялыє;
— инновациялыє;
— №ылыми-зерттеу;
— оєу-бiлiмдiк;
— аралас болып бјлiнедi.
Инвестициялыє жобалар негiзiнен мына тјмендегi тјрт кезеде жѕзеге
асырылады:
— тЅжырымдама;
— жоспарлама;
— јтiмдiлiгi;
— бiтiмдiлiгi.
БЅл кезедер жобаны јмiрлiк циклы деп аталады. Жобаны ёрбiр
сатысыны јзiндiк маєсаты жёне одан туындайтын мiндеттерi болады.
Инвестициялыє жобалар№а саны, ёсiресе сапасы жа№ынан тиiстi талдаулар
жѕргiзiлуi єажет. МЅнда№ы басты мёселе инвестициялар№а єосыл№ан
жобаєЅрылтайшыларыны єаржылыє ахуалын жёне єызметтерiнi тиiмдiлiгiн
ба№алау. Жобаны наєтылы№ы мен наєтылы№ы мен јмiршендiк єабiлетiн ба№алау
ѕшiн мына тѕрде сараптау жЅмыстары атєарылуы єажет:
— техника-технология;
— коммерциялыє;
— ёлеуметтiк;
— экологиялыє;
— экономикалыє.
°рбiр жобалыє талдауды јзiндiк ёдiстемелерi бар.
Инвестициялыє жобалар№а ёрбiр єатысушыны жа№дайын, оны єЅрамын
аныєтайтын негiзгi кјрсеткiштер мыналар:
— жар№ылыє капиталды кјлемi мен оны ахуалы;
— салыєтар;
— айналым єаржысы;
— негiзгi активтер (материалды жёне негiзгi єаржылар);
— јндiрiс шы№ындары;
— таза табыс.
Инвестициялыє жобаны єабылдау циклы мынадай кезедерден јтедi:
— жобаларды тадау жёне алдын-ала ба№алау;
— жобаны техника экономикалыє дёлелдемелерiнi єЅрамдас
бјлiктерiне талдау жѕргiзу;
— мемлекеттiк сараптау;
— єаржыландыру туралы шешiм єабылдау;
— жобаларды єабылдау жЅмыстарын атєару жёне баєылау

1.2 Шетелдiк инвестицияларды тартуды нысандары мен ба№ыттары

Шетелдiк инвестициялар деп шетелдiк инвесторлар, басєа мемлекеттер,
шетелдiк банктерi мен компанияларыны капитал салуларын айтамыз.
Шетел инвестицияларын тартуды тарту арналары мен нысандары бар.
Шетел капиталы 3 арна бойынша тѕседi:
-экспорттыє несиелер: инвестициялыє жёне тауарлыє;
-даму№а ресми кјмек: єаржылыє жёне техникалыє;
-инвестициялар: тiкелей жёне портфельдiк.
Кредитор (несие берушi) – елден тауарларды немесе єызметтердi сатып алу
шарты бар экспорттыє несиелер. Инвестициялыє несиелер технологияны,
жабдыєты жёне басєаны жеткiзiп беру маєсатымен, ал тауарлыє несие – дайын
тЅтыну тауарларын жеткiзiп беру шартымен берiледi.
Дамыту№а ресми кјмек мемлекетке јкiмет аралыє дегейде кјрсетiледi.
МЅнда техникалыє кјмек дегенде — ёр тѕрлi салаларда єызмет кјрсету: оєыту,
кеес беру, жЅмысты Ѕйымдастыру мен оєыту барысында єолданатын жабдыє
кiредi.
Инвестициялар республика экономикасына шетел капиталыны а№ымы ретiнде
тѕсiндiрiледi. Оларды 2 нысаны бар:
— тiкелей;
— портфельдiк.
Оларды бiрiншiсi, кёсiпкердi јзiне тёуекел ала отырып, республика
экономикасына шетел капиталын салуы, ал екiншiсi, фиктивтi капитал№а
акциялар мен басєа да єЅнды єа№аздар№а єаржы-єаражат салу. Тiкелей
инвестор№а шетелдiк инвестор№а Тiкелей инвестор№а шетелдiк инвестор
компаниясыны шет елдерде єЅр№ан немесе сатып ал№ан, о№ан јз баєылауын
орнатєан кёсiпорындар жатады. Тiкелей инвестициялар єЅрамына жеке меншiктiк
компанияларды шет елде салын№ан јз капиталы, єайта салын№ан пайдасы жёне
єарыз бен несие тѕрiндегi iшкi фирмалыє аударулар кiредi.
Алушы ел ѕшiн тiкелей инвестицияларды басєа нысандармен салыстыр№анда
бiрталай артыєшылыєтары бар. Бiрiншiден, оларды кейбiр нысандары алатын
жаєєа ескiрген технологиялар мен техника ёкелу мѕмкiндiгiне жол бермейдi;
екiншiден, олар елдi сыртєы єарызын єЅру жёне јсiрумен байланысты емес;
ѕшiншiден, олар е бастысы, тауарлар мен єызмет кјрсетулер јндiруге,
јндiрiстi Ѕйымдастыру мен басєаруды, маркетингтi, ноу-хауды алды№ы
єатарлы ёдiстерiне ба№ытталады. Соында олар республика экономикасыны
ёлемдiк интеграциясына, халыєаралыє экономикалыє єатынастарды дамуына
тiкелей ыєпалын кјрсетедi. Тiкелей шетел инвестициясыны нысанын јнiм
бјлiнiсi (“Продакшн-ширинг”) атєарады. БЅл нысан экспорттыє салалар мен
јзгерiстерде кеiнен єолданылуы мѕмкiн, iшкi нарыєєа жЅмыс iстейтiн салалар
мен јндiрiстерде бiршама шектелген, бЅл тенгенi толыє айырбастылы№ыны
жоєты№ымен байланысты.
Республикада шетел кёсiпорындарын єЅру сияєты тiкелей инвестицияларды
басєа да нысандары бар. Е алдымен, жекешелендiруге єатысу арєылы
ёрекеттегi кёсiпорындарды сатып алу немесе жааларын салу. Сондай-ає, шетел
инвестицияларыны нысаны кепiлденген аєшалай сыйлыє ѕшiн жЅмысты жекелеген
тѕрлерiн шетел мердiгерлерi жѕзеге асыратын, техникалыє єызмет кјрсетулер
туралы келiсiм, басєару келiсiм шарттары бола алады.
Казаєстан Республикасы Президентiнi тЅжырымдауынша халєыны жан басына
шаєєанда№ы тiкелей шетел инвестицияларын тарту дегейi бойынша Орталыє жёне
Шы№ыс Еуропа елдерiнi, сондай-ає ТМД-ны ал№ашєы бестiгiне сенiмдi тѕрде
кiредi.
Казаєстанны єазiргi нарыєтыє экономикасы, халыєаралыє интеграциялыє
процестер, сонымен бiрге интенсивтi №ылыми-техникалыє прогресс экономикалыє
єатынастарыны єатысушыларыны (Ѕйымдар, салалар, жалпы Ѕлттыє шаруашылыє)
єызметтерiне жаа талаптарды, ёсiресе ёлемдiк нарыєта республика
экономикасыны бёсекеге єабiлеттiлiгiн кјтеруге мѕмкiндiк беретiн
инвестициялыє єызметте де бЅйрыєтар бередi.
Тiкелей шетел инвестициялары (ары єарай ТШИ) елдi барлыє инвестициялыє
ода№ыны маызды єЅрамдас бјлiгi ретiнде ал№а шы№ады. КР-да№ы ТШИ-ны
єызмет ету тиiмдiлiгi мен оны тартуды талдау№а кiрiспес бЅрын, тiкелей
шетел инвестиция Ѕ№ымыны мёнiн тѕсiнiп алу керек.
Тiкелей шетел инвестициясы – бЅл инвестицияланатын кёсiпорынны єызметiн
баєылау мен басєару№а тiкелей єатысу№а негiзделген бiр елдi резидентiнi
басєа бiр елдi наєты экономика секторына капитал салымын сипаттайтын
халыєаралыє инвестициялыє єызметтi категориясы.
ТШИ халыєаралыє кёсiпкерлiктi портфельдi шетелдiк инвестициялары мен
акционерлiк емес формаларымен єатар халыєаралыє бизнестi жѕзеге асыру
формаларыны бiрi болып табылады.
Тёуелсiздiк жылдарында Казаєстан 22 млрд. доллар№а жуыє сомасында јзiне
тiкелей шетелдiк инвестицияларды тартты. Бiздi республикамыз ТМД елдерi
арасында халыєты жеке басына шаєєанда№ы ТШИ-лар бойынша е жо№ары дегейдi
кјрсетiп отыр.
°лемдiк банк Казаєстанды инвестиция ѕшiн тартымды 20 ел єатарына єосып
отыр. Казаєстанда№ы ТШИ-ны сандыє жёне сапалыє кјрсеткiштерi оларды тарту
тиiмдiлiгi мен єолдануды кешендi талдауды єажет етедi.
Казаєстанда 2003 жылы ТШИ-ды жалпы єЅйылуы 4 595,7 млн. долларды єЅрады.
КР-да№ы 1994-2004 жылдарда№ы ТШИ-ды кјлемiнi динамикасын 1-суреттен кјре
аламыз. Бiз кјрiп тЅр№анымыздай 1998-2001 жылдар арасында ТШИ-ды кјлемiнi
јсу тенденциясы тЅраєты екенi байєалып отыр. Бiрає 2002 жылы ТШИ-ды
мјлшерi сёл јзгердi.
ТШИ-лар екi негiзгi Ѕйымдыє-єЅєыєтыє формада жѕзеге асырылады:
Еншiлес фирмалар мен филиалдарды єЅру;
Меншiк ѕлесi аралас кёсiпорындар єЅру, сол сияєты бiрлескен кёсiпорындар
ТШИ-ларды тартуды тиiмдi формасы бiрлескен кёсiпорындар болып табылады.

2003 жылды басында Казаєстан территориясында шетелдiк капитал єатысуымен
5300 кёсiпорын єызмет еттi. Бiрлескен кёсiпорындар єЅруда е белсендi
серiк – ел Ресей Федерациясы, Германия, Ѕлыбритания, Иран, Єытай, Тѕркия,
АЄШ т.б., ал белсендi тiкелей инвестор-елдер АІШ, Швейцария, Нидерландия,
Ѕлыбритания, Италия т.б. (2-суретте) болып табылады. Жапонияны ерекше атап
јту керек, себебi ол басєа елдерге єара№анда кјбiне инфраєЅрылым (мыс,
Иртыш арєылы кјпiр єЅрылысына, жолдарды жјндеуге т.б.) объектiлерiн
инвестициялайды.
ТШИ-ларды тарту жёне тиiмдi пайдалану мемлекетпен жѕргiзiлетiн
инвестициялыє саясатєа жёне єалыптасып жатєан инвестициялыє климатєа
тiкелей байланысты.
КР-ны инвестициялыє саясаты Ѕзає мерзiмдi болашаєта экономиканы
єЅрылымдыє јзгерiсiн аныєтайтын дамуды Ѕлттыє экономикалыє (оны iшiнде
сыртєы экономикалыє) стратегиясынан шы№ады.
Єазiргi кезеде Казаєстанны инвестициялыє саясатыны негiзгi
ба№ыттарыны бiрi:
1) Экономиканы јсуiнi, оны ёлеуметтiк ба№дарлауын кѕшейту маєсатымен
инвестиция тиiмдiлiгiн жо№арылату
2) Техникалыє жёне технологиялыє єайта жараєтандыруды сёйкесiнше ѕдемелi
жѕйелер енгiзумен тездету
3) Экономиканы басты салаларына јзара тиiмдi негiзде ТИШ-ларды тарту
4) Инвестициялыє климатты жетiлдiру жёне басєалар
Іолайлы инвестициялыє климатты тёжiрибеде отандыє жёне шетелдiк
инвесторларды экономиканы наєты секторына, ба№алы
єа№аздарына,консалтигтiк єызметтер жёне та№ы басєалар№а капитал салу
мѕмкiндiктерiн бiлдiредi.
Шетелдiк эксперттердi ойынша, барлыє орталыє азиялыє елдердi iшiнде
Казаєстанда либералды задылыє, жеткiлiктi дамы№ан банктiк сектор,
интенсивтi тѕрде дамитын єор нары№ы Казаєстанда№ы инвестициялыє климатты
ары єарай жетiлдiру ѕшiн Казаєстан Республикасыны Президентi тЅсында№ы
шетел инвесторларыны Кеесi, Казаєстан Республикасыны индустрия мен сауда
министрлiгi тЅсында№ы шетелдiк инвестициялар бойынша арнайы Комитет,
“Казинвест” инвестицияларына кјмек беретiн Казаєстандыє орталыє,
Казаєстанны Европалыє бизнес-ассоциациясы єызмет iстейдi, сонымен бiрге
инвестициялыє таластарды шешу механизмдерi јделедi, инвесторлар та№ы
басєалар ѕшiн єолайлы экономикалыє-саясаттыє жёне єЅєыєтыє факторлар№а
сѕйенедi.
Казаєстанда№ы ТШИ-лар кјбiнесе шикiзатєа ба№ыттал№ан, ол ТШИ єЅрылымы
динамикасында кјрсетiлген. ТШИ-ларды ѕлкен ѕлесi тау-кен јнеркёсiбiне
келедi: 2001 ж. — 67,8%, ал 2002 ж. – 51,72%, 2003 ж. – 47,61%-ды (оларды
iшiнде ТШИ-ларды 46%-ы шикi мЅнаймен таби№и газды јндiруге келедi) єЅрады.
ТШИ-ларды экономика салалары мен Казаєстандыє аймаєтары бойынша шикiзаттыє
ба№ыттары мен єолайсыз бјлiнуi проблемалары саєталуда, бiрає бiз тау-кен
јнеркёсiбiнде жёне јдеушi јнеркёсiпке жёне экономиканы басєа салаларына
єайта ба№дарлау ТШИ-лар ѕлесiнi тјмендеуiнi о тенденциясы байєалады.
Инвестициялар (Ѕлттыє, шетелдiк, тiкелей, портфельдi) Казаєстан
экономикасына тиiмдi жЅмыс жасауы ѕшiн басєа шараларымен бiрге жёне
инвестициялыє процестердi мониторингiн жѕргiзу мен ѕнемi талдау жасап
отыру керек.

II. Казаєстан Республикасында шетелдiк инвестицияларды

тартуды тиiмдiлiгi
2.1 Казаєстан№а шетелден инвестицияларды тартуды маыздылы№ы

Инвестицияларды шетелден тартуды себебi iшкi рынокты кеею кезiндегi
капитал єажеттiгi болып табылады. Оны тиiмдi пайдаланса, ол экономикалыє
јсу мен јндiрiстi жаартуды ммаызды кјзi болады. Инвестициялар сыртєы
єарызды кјбейтпейдi, олар жЅмыс орындарыны кјбеюiне, жаа
технологияларды келуiне, Ѕлттыє јндiрiстi модернизациялау№а, сыртєы
экономикалыє тиiмдi байланыстарды орнату процесiнжылдамдату№а ёсер етедi.
Инвестор-компания шетелдiк компанияны бiр бјлiгiн иемдену єЅєы№ыны орнына
технологияларды, мамандан№ан кадрларды жёне рыноктарды беруi мѕмкiн.
Тiкелей инвестициялар ёлемдiк экономика№а жёне оны жѕрегi –
халыєаралыє бизнеске єатты ёсер етедi.
Шетелге дайые јнiм јндiру ѕшiн шетелдiк инвестициялар тѕрiнде јндiрiс
факторларыны халыєаралыє ауысуы жѕзеге асырылуда. Шетелдiк инвестициялар
шетелде меншiкке иелену мен јз елiне єара№анда жо№арырає пайда алу
маєсатымен жѕзеге асырылады. Капиталды шетке шы№ару арєылы елдер арасында
ты№ыз экономикалыє байланыстар єалыптасады.
Сјйтiп фирмалар ѕшiн, экономикалыє тЅр№ысынан єарастыр№анда, бЅл:
— јзi ѕшiн єалыпты рынокты єамтамасыз ету немесе ѕшiншi елдер рыногына
шы№уды бастамасы;
— ёр тѕрлi секторлары жекелеген елдерде орналасєан јзiндiк iшкi рынокты
єЅру;
— аймаєтыє жёне халыєаралыє дегейдегi мемлекеттiк єатынастар№а јзiнi
мѕддесiн єосу;
Єазiргi кезде тiкелей инвестицияларды ѕш полюстi глобальды єЅрылымы
туралы айту№а негiз бар. О№ан: АЄШ, Еуропа Ода№ы, Жапония кiредi. Осы ѕштiк
капиталды шетке шы№ару мен єабылдауды 45 бјлiгiн иеленедi. Жапонияда
капиталды сыртєы шы№ару єарєыны жо№арылы№ымен ерекшеленуде. Азия елдерi
(Жапонияны санама№анда) жаєын жылдары-ає тiкелей шетел инвестицияларын
тартудан Батыс Еуропа елдерiнен озады.
Тiкелей жёне портфельдiк инвестициялар ѕшiн е тартымды елдер болып
дамы№ан Солтѕстiк Америка мен Еуропаны елдерi болуда. Капиталды iрi
экспортерлерi мен импортерлерi болып болып, жо№ары дамы№ан елдер, оны
iшiнде АЄШ пен Еуропа Ода№ы кјрiнуде.
Азиялыє елдер iшiнде шетел инвестициялары ѕшiн е тартымды Єытай,
Сингапур, Малайзия, Индонезия, Гонконг, Тайланд, Тайвань, Отѕстiк Корея,
Филиппин елдерi болды. Ал тiкелей инвестициялар кјлемi бойынша iрiлерiне
Єытай, Сингапур, Индонезия кiредi.
Со№ан єарамастан со№ы жылдары Шы№ыс Еуропа мен КСРО-ны бЅрын№ы
республикаларыны шетел капиталын тарту процесi кѕшейдi. 1989 жыл мен 1996
жылдар арасында осы елдерге 31 млрд. доллардан астам инвестиция салын№ан.
Iрi капитал импорттаушылар№а бЅрын№ы социалистiк елдер мен Балтыє
республикалары енуде.

Инвестициялыє саясат елдi экономикалыє стратегиясыны маызды
элементi болып табылады жёне ол оны маєсатымен, мёселелерiмен аныєталады.
Шетелдiк инвестицияларды тарту келесi маєсаттар№а жету ѕшiн єажеттi жа№дай
болып табылады:
— барлыє мЅнай саласын єайта жараєтандыру, жаа јдеу технологиясына јту,
мЅнайды јдеу ѕшiн єажеттi базаны єамтамасыз ету;
— мЅнай јнеркёсiптерiн аумаєтарды инфраєЅрылымдыє ёлеуметтiк жёне
јндiрiстiк даму жобасын iске асыру;
— оны буындарыны даму базасын єамтамасыз етуге.
КР-ны статистика жјнiндегi агенттiгiнi мёлiметтерi бойынша 1993-97
жылдар арасында Казаєстан№а 15,6 млрд. долл. сомасында шетелдiк капитал
тiкелей инвестиция, коммерциялыє несие, халыєаралыє єаржы Ѕйымдарыны
єарыздары жёне ба№алы єа№аздарды портфелi тѕрiнде тартылды.
Шетелдiк компанияларды инвестициялыє єызметiнi бiрiншi этабында
(1992-1993 ж.ж.) аз №ана жар№ылыє капиталымен ѕлкен мјлшерде бiрлескен
кёсiпорындар єЅрыла бастады. Екiншi этабында (1993-1995 ж.ж) экономиканы
либерализациялау нётижесiнде Казаєстан экономикасыны маызды салаларына
шетелдiк инвесторлар кiре бастады. Ѕшiншi этап барысында жёне єазiргi (1995-
2004 ж.ж.) шетелдiк капиталды тарту кезiнде iрi кёсiпорындар
жекешелендiрiлдi.
Тiкелей шетелдiк инвестицияларды е кјп тартыл№ан кезi 1993 жёне 1997
жылдар болды.
Инвестиция єЅрылымында 49% — тiкелей шетелдiк инвестициялар№а, 1%
-портфельдi инвестициялар№а, 28% — несие єЅралдарына, 22% — халыєаралыє
єаржы Ѕйымдарыны єарыздарына келедi.%%
Тiкелей шетелдiк инвестицияларды тартуды тиiмдiлiгi белгiлi. Оларды
тиiмдi, орынды пайдалану кезiнде олар Ѕзає мерзiмдi бюджетке ауыртпалы№ын
тѕсiрмей, ол Казаєстанны экономикасы ѕшiн маызды јндiрiстердi
инвестициялау ѕшiн айтарлыєтай єаржы ресурстарын алу№а мѕмкiндiк бередi.
Мысалы, КР-ны Мемстатком-ыны мёлiметтерi бойынша 1997 жылды 1
єатарында тiкелей шетелдiк инвестицияларды кјлемi 3,45 млрд. долл.
єЅрады (мамандарды ойынша 86,5%). Тiкелей инвестициялау кезiнде алыс
шетелдерден резидент еместер тартылды. Ба№алау нётижесiнде тiкелей
шетелдiк инвестицияларды салу кјлемi бойынша лидер АЄШ-ты ѕлесi тiкелей
шетелдiк инвестицияларды жалпы кјлемiнен 51,2%-ды єЅрайды, екiншi орынды
12,4%-бен Отѕстiк Корея алады, ал ѕшiншi орынды 6,7%-бен Ѕлыбритания,
кейiн кемiмелi ретпен Тѕркия (6,6%), Франция (5,2%), Жапония (2,9%), Италия
(2,3%), сонымен бiрге Канада, Чехия, Норвегия, Голландия та№ы басєа елдер
алады.
Казаєстан№а шетелдiк инвестицияларды а№ымы бiрлескен кёсiпорындар,
еншiлес кёсiпорындарды єЅру, шетелдiк капиталды єатысумен мемлекеттiк
кёсiпорындарды жекешелендiру, шетелдiк фирмалар№а iрi јнеркёсiптiк
кёсiпорындарды жёне банктiк секторды басєару№а беру арєылы жѕзеге асады.
Республика№а тiкелей инвестицияларды тартуды негiзгi формасы болып
бiрлескен кёсiпорындар (БК), азырає дёрежемен 100%-дыє шетелдiк капиталмен
еншiлес кёсiпорындар табылады. КР-ны Ѕлттыє статистикалыє агенттiгiмен
1997 ж. 995 шетелдiк фирмалармен бiрiккен кёсiпорындар тiркелген.
Тiкелей шетелдiк инвестициялар єЅрылымында бiрлескен кёсiпорындарды
акционерлiк капиталы 12%-ды єЅрап, 406 млн. долл. єЅрады. Акционерлiк
капиталды ѕлкен мјлшерi – бЅл єЅрал-жабдыєтар тѕрiндегi бiрлескен
кёсiпорындарды жар№ылыє єорына салымдар. Оларды ѕлкен мјлшерi Тѕркиямен,
Ресеймен, Єытаймен, Германиямен, АЄШ-пен, Италиямен, Отѕстiк Кореямен,
Ѕлыбританиямен жёне басєа да елдермен Ѕйымдастырыл№ан.

2.2 Казаєстанда№ы шетелдiк инвестицияларды
динамикасы мен єЅрылымы

Халыєаралыє инвестициялыє теория мен практикада тiкелей шетелдiк
инвестицияларды нётижелiлiгiн ба№алауда, тек єана оларды єаржылыє
(коммерциялыє) нётижесi (эффект) емес, сонымен бiрге материалдыє емес
сипатта№ы (мысалы, денсаулыє саєтау№а кеткен шы№ындар, бiлiм беру,
квалификациясын жо№арылату жёне кадрларды єайта дайындау, экологияны
жаєсарту, јмiр сѕру сапасыны јсуi) єо№амдыє єЅндылыєтар мен олар№а кеткен
шы№ындарды єоса єо№амдыє жалпыЅлттыє маєсаттарын есептейтiн ёлеуметтiк
экономикалыє нётиже де аныєталады.
Бiздi елiмiзде єаржылыє – экономикалыє ба№ыттылыєєа єара№анда
ёлеуметтiк – экономикалыє векторларды ба№ыттылы№ы аныє кјрiнбейдi, бiрає
ол ендi №ана ашылып, кјрiнiп келедi. Мысалы, Бiрлескен кёсiпорын ЖШС
“ТенгизШеврОйл” екi iрi жобаларды єЅрылысы ѕшiн мамандарды мамандыє-
техникалыє дайындау бойынша оєу орталы№ын ашты.
Корпорацияны басшылы№ы оєу курсы кезiнде ал№ан бiлiмi Казаєстан
жЅмысшыларымен басєа жобаларда єолданылуы мѕмкiн. №имаратты
реконструкциясы мен орталыєты жараєтандыру№а 4 млн. долл. инвестицияланды.
ТШИ оєу ба№дарламасына 36 млн. доллар№а дейiнгi сомада єаржы салуы керек.
Казаєстанда ТШИ – ларды тиiмдi єызметiн ба№алау ѕшiн мыналарды есепке
алу керек: ёлемдiк инвестициялауды негiзгi ережелерi жЅмыс iстейдi ме?
Олар№а мыналар жатады: 1) кiру єЅєы№ы – транс Ѕлттыє компания№а рёмiздi
мемлекеттi терреториясында филиалын ашу№а рЅєсат бередi, егер оны єызметi
экономикалыє єауiпсiздiкке єауiп келтiрмесе жёне оны єабылдаушы елдi
задарына єайшы келмесе:
2) ёдiлеттi жёне дискриминациондыє емес режим шетелдiктер ѕшiн де, Ѕлттыє
инвесторлар ѕшiн те єЅєыєты бiлдiредi
3) келiсiм-шартты тоєтату – ТЅК-ны филиалын Ѕлттандыру кезiнде
кёсiпорынны нарыєтыє єЅнына сёйкес келетiн компенсация тјлеуге кепiлдiк
берiледi;
4) инвестициялыє таластарды реттеу келiсiмдер арєылы , ал ол болма№ан
жа№дайда таластар сол елдi сотымен немесе ёлемдiк арбитраждыє сотымен
шешiледi.
БЅл барлыє ережелер Казаєстан Республикасыны “Инвестиция” туралы
2003 жылды 8 єатарында шыєєан жаа заында кјрсетiлген. Шетелдiк жёне
Ѕлтттыє инвесторлар ѕшiн бiрдей жа№дай замен бекiтiлген, инвестициялыє
єызметтi объектiлерi, Ѕлттандыру жёне реквизия кезiнде болатын шы№ындарды
тјлеуге инвесторларды єЅєы№ына кепiлдiк беру жёне инвестициялыє
таластарды шешу шарттары аныєтал№ан. ТШИ-ларды экономикалыє ёсерi 2
категория№а: обьекттi ёсерi мен субьектi ёсерi болып бјлiнедi.
Обьектi ёсерi – Казаєстанны экономикалыє наєты секторы ТШИ – ларды
єызметiнен алатын на№ыз ёсерi. Субьекттi ёсерi – Казаєстандыє нарыєта јз
капиталын орналастырудан ТШИ- ларды нётижесiн бiлдiредi.
Жо№арыда айтыл№ан ТШИ – ларды нётижелерiнi тѕрлерiн бiз о жёне
терiс деп классификациялаймыз. Тiкелей шетелдiк инвесторлар мен Казаєстан
экономикасыны арасында№ы … жалғасы