Ұлттық код және жаңа әліпби

Әлбетте, біз ең алдымен төл дәстүріміздің өміршең тұстары дегенде, бар дәстүрімізді, жал­пы мәдениетімізді, тұтас ұлты­мызды сақтаушы ана тілімізді айтамыз. Жаңа жаһандану зама­нында тіліміздің ұлтты сақ­тай­тын қоғамдық һәм руха­ни құралы ретіндегі бар­лық алғы­шарттары мен мүмкін­дік­тері бар. Біріншіден, ол өзінің сөздік қорынан, бейнелі­лігі­нен, стилистикалық мүм­кін­діктерінен құралған үлкен әлеуетке ие. Екіншіден, қазақ тілінде сөйлеушілердің саны сан миллиондап саналады, айталық қазір әлемде 16 миллионға жуық қазақ бар десек, соның кем дегенде 11-11,5 миллионы өзі­нің ана тілін біледі. Яғни, бұл тілді қажет ететіндердің саны қазір­гі ғаламдық өлшеммен ал­ғанда жоғары. Үшіншіден, қазақ тілі – Конституция бойын­ша мемлекеттік тіл. Бұ­ларға қо­сымша қазақ тілі қоғам­ның барлық саласында қол­да­­ны­лады, яғни білім мен ғы­лымның, қоғамдық қатынастың, бизнес пен биліктің тілі. Осын­дай мүмкіндігі зор тілді сол қоғам­ның барлық саласында жетек­ші тілге айналдыру мәселесі тұр.

Бұл реттен келгенде, тіліміз өз елінде әлі де осындай жетек­ші функцияға айналды деп ай­та алмасақ керек. Рухани жаң­ғы­­ру­­дың өзегі – қоғамдық са­на­­ны­ жаңа сапаға көтеру десек, он­да тілдің осындай үлкен мақ­сат­ты шешетін әлеуетін назардан тыс қалдыруға болмайды. Тіл – тек қарым-қатынас құралы бол­са, онда өркениетті әлемде оған онша мән де, мақсат та үсте­ме­ле­­мес еді. Тіл тек – қа­ты­нас құ­ралы­­нан да жоғары құ­бы­­лыс. Тіл­ді сақтау ұлтты сақ­тау­­дың ті­­ке­­лей кепілі екенін Ах­мет Бай­­­­тұр­­сынұлы бастаған Алаш зия­­­л­ы­­лары, кешегі Бауыр­жан Мо­мыш­­­ұлы сияқты ұлт тұл­ғалары сан рет айтты, сол үшін күресті де.

Ахаң ХХ ғасырдың таңында: «Өз тілімен сөйлескен, өз тілі­мен жазған жұрттың ұлт­тығы еш уақытта адамы құры­май жо­ғал­майды. Ұлттың сақ­талуы­на да, жоғалуына да се­беп болатын нәрсенің ең қуат­тысы – тілі», десе, кеңестік ұлт­сыз­дандыру тұсында: «Тіл дегені­міз қай халықтың болмасын кешегі, бүгінгі ғана тағдыры емес, бүрсігүнгі де тағдыры», деп жазған болатын. Ұлт қайрат­кер­лерінің осы пікірлері әлі күнге дейін өзекті. Себебі тіл – қашанда ұлтты сақтаушы һәм танытушы маңызды құрал. Егер тіл осындай орасан қызметке ие болса, онда ол сол ұлттың барша болмысын танытатын да құбылыс. Бұл жөнінде Елбасы: «Ғасырлар бойы қазақтың ұлт ретіндегі мәдени тұтастығына ең негізгі ұйытқы болған оның ғажайып тілі», деп жазды.

Жалпы, ұлтымыздың барша қасиетін, әлеуетін таныту мен ашуға күш-жігерін арнап келе жатқан Президентіміз жоғары­да аталған дәуірлік еңбегінде ұлт­­тық код мәселесін көтерді. Осы еңбегінде: «Әжептәуір жаң­ғыр­ған қо­ғамның өзінің тамыр-тари­хы­ның тереңінен бастау ала­тын рухани коды бар. Жаңа тұр­патты жаңғырудың ең басты шар­ты – сол ұлттық кодыңды сақ­тай білу әрі дәріптеу қажет. Онсыз жаңғыру дегеніміздің құр жаң­ғы­рыққа айналуы оп оңай» – деді.

Ұлттық код дегеніміз – ұлт­тық қасиет, оның мәдениеті, әде­биеті. Ең бастысы, ұлтты ұлт ететін ұлттың жаны, ұлттық коды – тілі. Қазіргі қазақ қоға­мын­да қазақ тіліне бетбұрыс өте жақсы. Ата-аналар өздері қазақша білмесе де балаларын қазақ тілді мектепке беріп жатыр. Білім беру мекемелерінде Елбасы берген тапсырма бойынша үш тілде сабақ беру жүйесі енгізіліп кетті. Президент 2006 жылы қазақстандықтардың үш тіл білуі керектігін айтқан еді. Бірақ қазақ тілі үш тілдің бірі емес, ол – негізгісі Һәм ма­ңыз­дысы, ол мемлекеттік тіл екені де баса айтылды.

Дегенмен, бүгінгі таңда отбасында, балабақшада, мектепте сыныптан шыққан соң да балалар бір-бірімен орысша сөйлеседі. Бұл жағдайда орталық және жергілікті атқарушы билік бірінші қамқоршы болатын тіл мемлекеттік тіл болуы тиіс.

Ұлттық кодтың жиналатын, сақталатын, ұрпақтан-ұрпаққа берілетін қоры да, қазынасы да, тасымалдаушысы да оның осы тілі. Ендеше, тіл – біздің барымыз. Сондықтан жаһандану тұсында ақпаратпен, киномен, тұтынатын тауармен, музыкамен, біліммен, қазақ еліне келіп жатқан барлық құбылыстар мен құралдардың баршасында тілдік деректер бар дейтін болсақ, онда олар қазақтың са­на­сына орнығып та жатыр. Әл­бетте, шетелден келген дү­ние­­лер тартымдылығы, қызық­ты­лығы жағынан елімізде өнді­рі­летін сондай заттардан не­месе басқа да ақпараттық дү­ние­лерден артық болуы мүм­кін. Бұл, әсіресе, жастары­мызды баулиды. Ол біздің сана­мыз­ға, сезімімізге күн сайын мыс­қал­дап енеді. Содан күн­дердің күнін­де өзінікінен айни­тын, өз­ге­нікін жоғары қоятын ұр­пақ қалыптасады.

Оның бастапқы жемістері қазір де көрініп жатыр. Жаңа жаң­ғыру дәуірі қай халықтан бол­са да дамуды һәм сақтана оты­­рып дамуды қажетсінеді. Бұл – сол әр халықтың келе­шег­і­нің қамы. Ол бүгіннен бас­т­а­лады. Қазақтың жері, тілі өзі­ні­кі. Тұр­мысымызда, жалпы өмірі­­мізде өзгелердің жасаған дү­ни­есін көбірек қолданатын заман­да тұрмыз. Дүние бүтіндей ара­­лас­ты, тұтастай сабақтасып, ол үр­діс осылай қарай жүре де бер­е­тіні байқалады. Елбасы мақа­ласы – осындай әлемдегі қазақ­тың, Қазақстанның алды­мен өзін сақтау, содан барып өр­кен­деу барысын көрсету ние­тінен туған еңбек. Одан сабақ алу, оның міндеттерін жүзе­ге асыру баршамыздың мін­деті­міз десек, жалпылап кетер едік, дұрысы – ел басқарған, әсі­­ре­се жас ұрпаққа тәрбие мен білім берудің басында тұр­­ған аза­мат­тардың парызы. Осын­­дай елдік борыш – қазақ ата-ана­сының да ең басты әрі маңызды міндеті.

Тілдің осындай ерекше ма­­ңызын ұғынған Елбасы мақа­ласында қазақ тілін латын әліп­биіне көшіруді бірін­ші мін­дет ретінде қойды. Өйт­кені бү­гінгі нағыз халық­ара­лық таңбалар жүйесіне айнал­ған латын әліпбиі елімізді, хал­қы­мызды қазіргі жаһандану дәуі­рінде жаңа биіктерге бастай­тын қадам болмақ екендігін мы­на де­рек­терден анық аңғарамыз. 

Әлем халықтарының 80 па­йы­зы латын графикасын мең­геріп, игілігіне пайдаланып, әлем­дік ақпараттың 70 пайызын осы таңбамен таратуда. Қазіргі таң­да әлем халықтарының ішін­де латын әліпбиін пайдаланатын халықтар саны 1,5-2 миллиардқа жуық. Кириллицаны ұстанып отырғандар 300 миллионды құрайды. Сондықтан Қазақ елі білімнің, ғылымның, IT техно­логияның төріне, өркениеттің өріне жетелейтін төте жолға түсуі керек. Бүгінгі таңда кириллица жазуын әлемнің 12 мемлекеті ғана пайдаланса, қалған мемле­кет­тердің көбі латын әліпбиін қол­данады. Әлемдегі ең дамы­ған 30 мемлекеттің 22-сі латын әліпбиін пайдаланады, ең мық­ты экономикасы бар 10 мем­лекеттің – 7-еуі, әлемдегі ең бай 20 мемлекеттің 18-і латын әліп­биін тұтынады. Дүние жүзінде бизнес жүргізуге ең қолайлы 30 мемлекеттің 25-і де латын әліп­биін қолданушы елдер.

Тағы бір дәйек, 2005-2015 жыл­дары 12,5 миллион мақала шық­қан екен, соның 55-75%-ы латын қарпінде жазылыпты. Ең көп сілтеме жасалатын ғылыми мәтіндердің 61 пайызы латын, 2,7 пайызы кирилл қарпінде екенін ғалымдар мен сарапшылар алға тартып отырғаны қай-қайсымызды да ойландырса керек. Сонымен бірге физикадағы бірліктер жүйесі, химиядағы эле­менттердің периодтық жү­йе­сі, математикадағы, геог­ра­фия­­дағы, биологиядағы және та­­ғы да басқа ғылымдардағы таңбалар, шартты белгілер осы латын әліпбиінде. Ендеше, қазір оқып жүрген оқушылар мен сту­денттер бұл әліпбиді жақ­сы біледі. Мектептің өзінде оқу­шы­ға латын әліпбиінің таңбалары күнделікті бірнеше пәнде кез­деседі. Ересектерге келсек, біз де химияны, физиканы, математиканы оқыдық, яғни бұл әліпби бізге де бейтаныс емес.

Оған қоса, латын әліпбиі көше­лер мен дүкендердегі жар­нама­­ларда, тауарларда тұр. Қал­­та­мыздағы құжатымыз да, теле­фонымызға күнделікті дер­лік келіп жатқан ауа райы туралы мәліметтер де тағы тұр. Тұр­мысымызда тұтынатын тех­ни­калық заттардың барлығы шетел­дікі, ендеше оларда да латын жазуы – негізгі жазу. Ай­налып келгенде, латын таңба­лары біздің тұрмыстық және қоғамдық өмірімізге әлдеқашан енген. Сондықтан ол қазаққа жат, тосын жазу емес. 

Қазір әлемдегі түркі халық­тарының саны шамамен 200 млн дейтін болсақ, солардың 55,5 пайызы латын әліпбиінде, 25 па­й­ызы араб жазуында, 17 пайы­зы ғана кирилл таңбасында, қалғандары әртүрлі әліпбилерді қолданады екен. Өз алдына дербес Әзербайжан, Түркия, Қазақ­стан, Қырғызстан, Өзбек­стан, Түрі­к­менстан сияқты мемлекет­тер болса, соның екеуі ғана, яғни біз бен Қырғызстаннан бас­қа­сы латын әліпбиінде. Алтай, Баш­құрт­стан, Қабарда-Балқар, Қара­шай-Шеркеш, Татарстан, Тыва, Хақас, Чуваш, Якут сияқ­ты автономияларға кінә қоя алмай­сыз, өйткені олар Ресейдің ішін­де. Қалған түркі халы­қ­тары­ның автономиялық құры­лым­дары жоқ, олар әртүрлі мем­ле­кет­­тер­дің ішінде жүр. Мол­до­ва­­ның құрамындағы Ға­ғауыз ав­то­­но­миясы латын әліпбиіне көшкен. 

Енді жаңа әліпбиді үйрену­ге келейік. Әлбетте, қоғамдағы мем­­лекет тарапынан жасалатын реформаның қайсысы болсын көпшілікті ойландырады. Бұл – табиғи, қалыпты жағдай. Елбасы бекіткен әліпбиде 32 әріп бар. Солардың жиырмаға жуығы  бәрімізге белгілі әріптер. Белгі­сізі үштен бірі ғана. Ендеше, осын­ша әріпті үйреніп алуға әб­ден болады ғой. Бұл арада мәсе­ле ниетте және оған үлкен мән берушілікте. Мұндай мән беру­шілік әр қазақтың елшіл санасымен тікелей байланыс­ты. Себебі жаңа әліпбиге көшу – Қазақстанның болашағымен сабақтас. Егер Елбасы бастамасы болашақпен сабақтас болатын болса, онда біз неге 10-15 әріпті үйренуге уақытымызды бөліп, шын ниеттеніп, келешегіміздің қамын ойламасқа?! Барлығы санамызды даярлауда. Бабамыз әл- Фарабидің: «Дүниені өзгерткің келсе, алдымен өзің өзгер», деген даналық сөзінің мәнісі де осы емес пе?!

Елбасы латын әліпбиіне өту қазақ тілінің қолданыс аясын кеңейтетініне сенім білдіре­ді. Егер олай болмаса, латын әліп­биіне өтудің қажеттілігі туын­дамас еді. Алдымен әліпби арқылы, оның емле ережелері арқылы кезінде бұрмаланған тіл табиғатына тән қажеттіліктер қалпына келтіріледі. Әліпбимен бірге жазу реформасы жасалады. Тілдерді дамыту мен қол­дану­дың мемлекеттік бағдарла­масының үшінші бағытында «Қазақ жазуын жетілдіру» деп көрсетілген. Мұндай жетілдіру жұмыстары санаға серпіліс береді. Осындай серпіліс қазақ­тар­дың ана тіліне деген қажет­тілігін арттырады. Жаңа әліпби таңбалардың жай жиынтығы емес, өмірді танудың һәм оны бағалаудың жаңаша қатынасы деп ұғынамын. «Латыншаға көшу­дің терең логикасы бар. Бұл қазіргі заманғы технологиялық ортаның, коммуникацияның, сон­дай-ақ ХХІ ғасырдағы ғылы­ми және білім беру үрдісінің ерекшеліктеріне байланысты»,  деді Мемлекет басшысы.

Латын әліпбиіне көшу – қазақ халқының алға жылжуы­на, жаңа заман талабына сай өсіп-өркендеуіне, болашақта еліміздің жан-жақты дамуына үлкен үлес қосады. Бұған мысалды әлемдік тәжірибелерден күнделікті жақсы аңғарып жүрміз. Оның мемлекетіміздің елдігін сипаттауға, ешкімге еліктемей, ұлттық кодымызды одан әрі нық қалыптастыруға да септігін тигізері кәміл.

Оразкүл АСАНҒАЗЫ,

Мемлекет және қоғам қайраткері