Патша заманынан жеткен жиһаз

Мұндағы бір ғана Серке Қожамқұлов ұстаған қамшының өзі неге тұрады? «Асауға тұсауда» Шәкен Аймановтың Пет­ручио рөлінде киіп, жуыла-жуыла жұқарып, жыртылып кеткен шалбары, кейінгі актрисалар «жолын берсін» деп ырымдап бір кигеннен кейін әспеттеп орнына қайта қоятын Сәбира Майқанованың көлдей ки­мешегі, өнер майталмандарының қолжазбалары, күнделіктері, 1930 жылдардағы спектакль афишалары, тізе берсең, таусылмайтын бұйым­дардан тұтас бір музейді та­бан ас­тында жасақтап қоюға театр­дың мүмкіндігі әбден жетеді. Осылардың ішінде «Ымырттағы махаббат» ат­ты спектакль қойылған сайын ыңыршағы шықса да, сахнада «өз рөлін ойнап тұратын» айрықша көне жәдігер көзімізге ыстық тартады. Көрген сайын өзімізге қоятын бір сұрағымыз тағы бар. «Өткен ғасырларда ақсүйектер ғана тұтынған ағашы да, сүйегі де асыл, қымбат жиһаз қазақ театрының сахнасында қайдан жүр?» Түйсігіміз алдамапты, камод, диван, үстелі, төрт креслосы, барлығы жеті бұйымнан тұратын жиынтық жәдігердің тарихын көп жылдар бойы театрдың бас суретшісі болған Есенгелді Тұяқов тамылжытып тұрып айтып берді.

– Бұл жиһазды дәл қазір аук­ционға қойып сатсаңыз, миллиард тұ­ратынына кепілдік бере аламын. Бір орындығының өзін осы саланың мықты мамандары еш қиналмай 100 мың доллардан артық бағалайтыны анық. Өйткені бұл – баға жетпес раритет. 1980 жылдардың тұсында театр «Шоқан Уәлихановты» сахналайтын болды. Мен патшаның салтанатын асыратын, заманына лайық жиһаз іздей бастадым. Себебі Шоқанның патшамен кездесетін сахнасы бар еді. Сол заманды паш ететін патша палатасына ғана тән ақсүйектік әдемі жиһаз керек болды, ал оны ағаш шеберіне тапсырыс беріп жасатсаң, қарабайыр болып шығатыны белгілі және мұны залда отырған көрермен міндетті түрде аңғаратын еді. Қайтпек керек?

Бір күні Есенгелді ағамыздың көк­тен іздегені жерден табылады. Театрға сүйегіне ілінген арық, таяғына сүйеніп аяғын әрең сүйретіп басатын орыс кейуанасы келіп суретшіні сұрайды. Жөн сұрасқан соң әлгі қария шаруасын айтады. «Білесіз бе, менің үйімде өте көне, тарихи жиһаз бар еді. Сіз соны көресіз бе? Себебі ол қымбат бұйым­ның бағасын бір білсе, осы өнердің маңайында жүрген адамдар ғана біледі. Менің әжемнің көзіндей әулеттік асыл мұраны басқа ешбір жанға сеніп тапсыра алмаймын. Мен қартайдым, бұл жақта ет жақын ешкімім қалған жоқ, Одессаға, еліме кетемін» дейді…

Тұяқов пәтерге кіріп барғанда, талып түсе жаздайды. Оның алдында ХVІІІ ғасырдың жақұтқа бергісіз жәдігері тұр еді.

1730 жылдары Петербургте әй­гі­­лі желтоқсан оқиғасы болып, кө­те­ріліске шыққан декабристердің үл­кен бөлігі Қиыр Шығысқа жер аударылады. «Бастан құлақ садақа» деп жүріп кету қайдан оңай болсын, ит арқасы қиянға күйеулерінің артынан іздеп барғанда, қу дүниені көзі қимаған әйелдері үй жиһазына дейін арқалай шығады. Солардың бірі аязда қалды ма, әлде аштық себеп болды ма, Владивостокқа дейін жете алмай, жолда жиһазын сатып кетуге мәжбүр болады. Ал сатып алған адамы – әлгі кейуананың арғы әжесі екен. 

Бұл жиһаздың бірегейлік маңызы сон­да, онда бір отбасының өмірі тұ­тас­тай ағаш бетіне ойылып салын­ған. Есігінде құлақкесті құл мен күң ға­на емес, арыстанға дейін ұстаған қо­­жайынның үстемдігін, жеміс жеп, жү­зімнің ғана шарабын ішкен аса бақуаттылығын қолөнер шебері айнытпай ағаш тілімен сөйлетеді. Ал жиһаздың өзі судың астында 300 жыл жатып, кептірілген ағаштан жасалған. Мұны және жиһаздың жасалған жылын Эрмитаж мамандары анықтаған. Себебі қария алдымен Ленинградтағы Эрмитажбен хабар­ласады. Олар Ал­матыға келіп жиһаз­ды алып кетуге уә­де етеді, бірақ әлдеқандай себептермен кешеуілдей береді. «Менің күтіп оты­руға уақы­тым жоқ, Одессаға тезірек ке­туім ке­рек» деп сексеннен асқан қарт әжей амалының жоқтығынан театрға бар болғаны 1500 долларға, жай ғана символикалық бағаға есептеп бере салады. «Мен бұл жиһазды сіз­ге өзімді және өз жүрегімді сеніп тап­­­сырғандай сеніммен тапсырамын. Мұның бағасын сізден бас­қа еш­кім білмейді, аялап ұстап, көз­дің қарашығындай сақтаңыздар» дейді әулеттің қимас мұрасын қалдырып бара жатқан қария… 

Айгүл АХАНБАЙҚЫЗЫ,

«Egemen Qazaqstan»

АЛМАТЫ