Л. Колбергтің адамгершілік туралы теориясы

Тарих және ӘГП кафедрасы

РЕФЕРАТ
Тақырыбы:
Л.Колбергтің адамгершілік туралы теориясы

Орындаған: Әметова А.
Тексерген: т.ғ. д., Шинтемирова Б.Г.

Орал 2012ж.

Мазмұны:
І Кіріспе
ІІ Негізгі бөлім
1. Адамгершiлiк тәрбиесiнiң мәнi
2. Aдамгершілік тәрбиесінің дамуы туралы Л.Колбергтің пікірі
ІІІ ҚОРЫТЫНДЫ
Әдебиеттер тiзiмi

1. Адамгершiлiк тәрбиесiнiң мәнi

Қазiргi таңда әрбiр жеке тұлғаның құндылық қасиеттерiн дамытып, қалыптастыруға аса мән берiлiп отырғаны белгiлі, әсiресе ұрпақтан-ұрпаққа мирас болып келе жатқан салт-дәстүр, әдет-ғұрыптарын, тарихи-әдеби мұралар арқылы оқушылардың жеке бас қасиетiн дамыту мүмкiндiгiне барынша көңiл бөлiнгенiн ғылыми-зерттеу еңбектерден аңғарамыз.
Бастауыш сынып оқушысының есте сақтау мен танымдық қызығушылық қабiлетi жақсы болады. Егер балаға қызығушылығына қарай жүйелi мәлiмдемелер түсiп отырса, баланың даму үрдiсi шапшаңдайды. Бiз бұл жерде Л.В.Занковтың идеясын негiзге алдық. Ол баланы қоғамдық өмiрдiң әртүрлi жақтарымен еркiн араластыру керек, әртүрлі баланың дамуы үшiн туындайтын шегiнiстерден қашпауымыз керек, керiсiнше, баланың дамуына қандай дәрежеде ықпал еткенiн айқындай отырып, жүргiзу қажет деген ұсынысын зерттеуiмiзге басшылыққа алдық. Тарихи ескерткiш мұраларға жүргiзiлген саяхат-сабақтар мен экскурсиялар балалардың танымын қалыптастыруда негiзгi орын алатынын практика барысында айқын байқадық.
Әртүрлi жүргiзiлген саяхат жұмыстары бастауыш сынып оқушыларының ынтымақтастығын жетiлдере түседi. Бұл туралы психолог Л.С.Выготский: «Дербес жұмыс iстегеннен гөрi бала ынтымақтастықта күштiрек әрi ақылдырақ болып, ол өзi шеше алатын интеллектуалды қиындықтар деңгейi жөнiнен биiкке көтерiледi…», — дейдi.
Жалпы жеке тұлғаның бойындағы адамгершiлiк құндылықтарын қалыптастыруға байланысты арналған ғылыми зерттеу еңбектердi зерделеу барысында бастауыш сынып оқушыларының мәдени адамгершiлiк құндылықтарының қалыптасуы, олардың психологиялық дамуна байланысты арналған еңбектер сараланып, жүйеленгенiн байқадық.
Біздің жоғары технологиялар дамыған заманымызда жасөспірімнің адамгершілік тәрбиесі мәселесі елеулі орын алатыны сөзсіз. Тұлғаның адамгершілік қалыптасуы тікелей ата-анасына байланыстылығы бәрімізге мәлім. Ал адамгершілік тәрбиенің тұлға қалыптасуындағы маңыздылығы отбасындағы ата-ананың тәрбиесі арқылы анықталады, әсіресе бұл бала дамуының жасөспірімдік кезеңінде ерекше мазмұнға ие болары сөзсіз.
Біздің қоғамымызда мәдениеттілігімізді сақтап қалу үшін, рухани байлығымызды нығайту үшін адамгершілігімізді нығайту керек. Адамгершілігі жоғары адамдар қоғамдағы нормаларды сақтап, қоғамның елеулі орнына ие болады, ал адамгершілік қалыптасу дамуында шегеріліп қалса, онда қоғамға қарсы тұлғалар қалыптасып, олардың антигуманды әрекеттері біздің қоғамымызға зиян әкелетіні бәрімізге мәлім.
Қоғамға жат қылықтар адамдар арасында сынға түседі, осының барысында ол қоғам қабылдамаған адам болып шыға келеді. Қазіргі кезде болсын, осыдан 10-20 жыл бұрын болсын, мұндай қауіпті топтар қатарына жасөспірімдер жатады. Сондықтан да жасөспірімнің адамгершілік тәрбиесін қалыптастыру қазіргі қоғамның маңызды ережелерінің бірі болады.
Адамдармен көптүрлі қатынаста дамитын балалар міндет, ар-намыс, мейірімділік, қатыгездік, әділеттілік туралы түсінігі қалыптасып, әртүрлі адамгершілік нормаларды игереді. Адамгершілік көзқарастардың, ой-тұжырымдар мен мұраттардың қалыптасуы адамгершілік нормаларды таңдау шартында қалыптасады. Бұл таңдау -өзінің мінез -құлқы мен іс-әрекетінде анықталады. Оның адамгершілік тұжырымдарында адамгершілік нормаларын білумен қатар, оған деген қатынасы көрінеді.
Отбасында, мектеп қабырғасында дұрыс ұйымдастырылған адамгершілік тәрбие жасөспірім бойында қажетті мінез-құлық қалыптастырып, қоғамға пайдалы әрекет етуді, оның алдағы өмірде жағымды кейіпкер болуын қамтамасыз етеді. Қазіргі дамуы қарқынды өтіп жатқан заманымызда кейбір ата-аналардың балаларына қатынасы әлі де болса ескі көзқараста қалып қойып отыр, сонымен бірге олар баласының психологиялық даму ерекшеліктерін де біле қоймайды. Ал осының салдарынан адамгершілік және де басқа тәрбие түрлері де дұрыс ұйымдастырылмай, ата-ана назарынан тыс қалады.
Жаңа заман өз талабына сай жаңа адамгершілік тұжырымдар мен нормаларды қалыптастырады. Әрине, бұл міндетті түрде жасөспірімнің адамгершілік қалыптасуына әсер етпей қоймайды. Жасөспірімнің адамгершілігі, саналылығы оның қоршаған адамдармен, отбасы мүшелерімен дұрыс қарым-қатынас орнатуға ықпал ететін елеулі фактор. Жасөпірімнің тұлғалық қалыптасуында адамгершілік қалыптасуы негізгі, шешуші роль атқарады. Осыған орай, адамгершілік санасы нормадан ауытқып қалыптасқан жасөспірімнің басқалармен қарым-қатынасы өзге механизм желісінде қалыптасады. Ата-аналар дер кезінде балаға адамгершілік тәрбие беріп, баланың қате ұстанымдырын уақытында дұрыстап отырса, соғұрлым жасөспірімнің тұлғалық қалыптасуы тиімді жүзеге асып, адамгершілік саналылығы да жоғары болады. Ал адамгершілік тұжырымдары мен саналылығы жоғары жасөспірім өз алдына қоғам дамуына елеулі үлесін қосады деп болжай аламыз.
Қыз балалар мен ұл балалардың адамгершілік тұжырымдарында ерекшеліктер бар.
Ғылыми жаңашылдығы: Жасөспірімнің адамгершілік тәрбиесі мәселесін Отандық психологтардың ішінде Марьенко И.С., Боровский М.И., Болдырев Н.И. қарастырған.. Олардың еңбектерінде баланың тұлғалық қалыптасуындағы адамгергішілік тәрбие маңыздылығы ерекше аталып, адамгершілік тәрбие берудің маңызды шарттарын анық көрсетіп отырады, жасөспірімнің тұлғалық дамуының адамгершілік тәрбиемен маңыздылығын теория арқылы дәлелдеген. Ал адамгершілік тұжырымдардың қалыптасу ерекшеліктерін Жан Пиаже, Л. Колберг эксперимент жүргізу барысында көрсетіп өткен. Жан Пиаже қыздар мен ұлдардың адамгершілік тұжырымдардың ерекшелігін көрсетсе, Л.Колберг адамгершілік тәрбиенің детерминациялығын эксперимент арқылы дәлелдеп өткен. Жан Пиаже баланың адамгершілік тұжырымдары баланың ұстанатын адамгершілік баға беруіне байласныстылығын атап өтеді. Дегенмен бұл аталған ғалымдардың адамгершілік тәрбие жайлы қарастырған мәселелері теориялық негіз болғанымен, қазіргі заман дамуынан ерекшеленеді. Сондықтан, адамгершілік тәрбие мәселесінің бұрыннан қалыптасқан теориясын негізге ала отырып, қазіргі заман жасөспірімінің адамгершілік тәрбиесін зерттеу өте маңызды. Тұлға қалыптасуындағы адамгершілік тәрбиенің маңыздылығының теориясы аз қарастырылған мәселелердің бірі.
Л.Колбергтің пікірі бойынша, жеткіншектер ересектігінің дамуындағы жалпы бағыт әр түрлі: біреулері үшін — өмірде ең бастысы кітап пен білім болса, екіншілері, сабаққа деген қызығушылығы төмен, ал үшіншілері, ересектіктің сыртқы көріністері онша қызықтырмайды, бірақ ол шешесінің сүйеніші, өзін ерлік қасиеттерге тәрбиелейді. Бұл ой ғалым В.А.Крутецкийдің еңбектерінде тұжырымдалады: Жеткіншектік кезең — бұл баланың өмірге деген өз көзқарастарының, сенімділігінің қоғам принциптері мен идеалдарының өз іс-әрекетіне басшылық жасайтын кезеңі болып есептеледі.
Сонымен, ғалымдардың ой-пікірлерін былай түйіндесе болады: жеткіншектік кезеңнің даму ерекшеліктеріне сәйкес, эстетикалық тәрбие беруді аса қажет ететін кезең болып саналады. Бұл қажеттілік жеткіншек өмірінде біріншіден, адамгершілік, азаматтық, көркем шығармашылық — рухани сезімдерінің белсенді дамуымен; екіншіден, өзіндік санасының дамуына байланысты эстетикалық талғамының тұрақтылығымен; үшіншіден, сана-сезімі мен өзіндік санасының даму деңгейіне байланысты эстетикалық талғамы, көзқарасы, бағдары және қажеттілігі біртұтас жүйе болып қалыптасады деп айтуға болады. Осыдан, жеткіншектер өмір салтының мәні мен басты құндылығы — әсемдік пен әдемілікті сезіну болып табылады.

2. Aдамгершілік тәрбиесінің дамуы
туралы Л.Колбергтің пікірі
60-80 жылдар мектеп және жоғарғы оқу орындарда оқитын жастарды тәрбиелеу теориясы мен практикасы сияқты жұмастарында Ф.Кумбс, Г.Нинв, Дж. Вильсон, Дж. Брунер, Х. Беккер, Ч. Зильберман, Дж. Анкс, К. Кенистон, Х. Лэш, Ч. Рейс, Т. Роздан, Ф. Кармел және т.б. әйгілі мамандар бір ауыздан қоғамда және ең бастысы оқу орындарда жастарды тәрбиелеу дағдарысқа ұшырағанын мойындады.
Л. Колбергтің айтуы бойынша келешекте өзінің қызметі мен функциясын атқарып қоғамның алға басуға жағдай жасап, әділ қоғам құру үшін, жастарға мектептер мен жоғарғы оқу орындар көмектесу қажет.
Л. Колберг басқаларға қарағанда алысырақ кетті, олар өнегелі тәрбиелеуде өсіп келе жатқан ұрпақтарда мектептер мен оқу орындарында өткізілетін адамгершілік тілі — жақсылықпен жамандықтың айырмашылығын, әділеттілік ұғымын, бостандық, шындықтар, адамгершілікті силау және т.б. тақырыптарға байланысты әңгіме және пікірсайыс әдістері басты рольды атқарады дейді.
Тәрбиеленушілерде қоғамдық армандарға лайықты мінез-құлықтар болу үшін, тәрбиеші мақсатқа бағытталған жігерінен тәрбиеленушіде жеке адам аралық көңіл қалыптастырып, өздігінен оның идеясы мен өнегелі мәнін табуға итермелеу керек. Тәрбиелеу үрдісі мен адамды социализациялауда бұл формула ең негізгісі деп айтуға болады. Адамның өзі жасаған іс-әрекет үрдісінен шыққан сезімдер, эмоциялар және орынды нәтижелер арқасында дәлеті жиналады.
Сондықтан студенттердің өзін-өзі басқару тәрбиелеу үрдісінің күшті фактор ретінде қабылданады.
Қазіргі замандағы педагогикада (әсіресе психологияда) тәрбиелеуде тұлғаның құрылуына таңдаған идеалға мақсатты бағытпен жетуден көрі, тұлғаның дамуына шарттарды жасауда көрінеді.
Тәрбиелеудің ең басты тәсілі — адамды қалқысыз бағаламай, ол адам қандай болса, солай жай қабылдау.
Оқытушының ең басты міндеті — баланың, жасөспірімнің, бозбаланың өмірлік тәжірибенің шектелгеннің, білімнің аздылығынан және бүкіл мәдени байлықты меңгермегеннен ашылмаған тәрбиелеушінің алдынан кең алаңын көрсету. Осындай кең алаңды көрсеткенде тәрбиелеуші қандайда бір таңдауға өзінің бағалау көңілің жасыра алмайды. Әрқашан тәрбиеленушінің өз бетімен таңдау жасауға құқығынан айырмау керек.
Келесі қажетті міндет — тәрбиеленушінің дара қызмет және қатынас стилін, өмірлік стилін таңдауға көмектесу. Студенттік ұжымында қоршаған ортаның қолайлы жағдайы, студенттің қалыпты тұлға ретінде дамуға көмектеседі. Оқытушы-куратор топтағы үрдістердің заңдылықтарын түсініп, олардың қалыптасуына қолайлы әсер көрсету керек. Студенттік топтың жастары (әдетте жас айырмашылықтары 5 жылдан артық емес) бір мөлшерде болуы, назарлардың, мақсаттардың ұқсастығы, психологиялық ерекшеліктері сияқты, топты біріктіруіне жағдай жасайды. Студенттік топтың басты әрекеті — оқу болғандықтан, өндірістікке қарағанда, оқу ұйымдасқандық едәуір әлсіз болады, сондықтан кейбір кезде біріккен ұжым салынбайды, әркім өз бетімен журеді. Студентік топта ұжымдық көңіл-күй (ұжымда, қоршаған әлемде болатын оқиғаларға ұжымның эмоционалды реакциясы; ұжымның көңіл-күйі ұжымның қызметін ынталандыра алады немесе керісінше бұзалады, соның салдарынан қанағаттанбаушылық, оптимистік, парықсыз көңіл-күй көрінеді), ұжымдық пікір (ұжым өмірінің сұрақтарына пікірдің ұқсастығы, көзқарастары, оқиғаларды, топ мүшелердің қылықтарының мақулдау немесе ұялту), еліктеу құбылыстары, иланушылықтың немесе жарыс құбылыстары (табысқа жетуге ұмтылуға адамдардың өзара әрекеттесу түрі, өз қызмет нәтижелеріне қызу ынталары жатады) әлеуметтік-психологиялық құбылыстар байқалады.
Қауымдастық — тұлғалық мәнді мақсаттарынан өзара қатынастар тұрғызылған топ (достардың, таныстардың тобы).
Кооперация — бұл топ нақты жұмыс істейтін құрылыммен ерекшеленеді, жеке тұлғаның көңілі іскерлік мінез-құлықты көрсетеді, бағыныштылардың нақтылы мақсаттың орындалуына қойылатын нәтижеге жетудің қызметтің айқын түрі.
Бірлестік — ішкі мақсаттармен біріккен топ, топталған мақсаттарға жету үшін әр қилы жағдайға қарамай, немесе басқа топты пайдалану арқылы.
Кейде топталған эгоизмге жеткенде, еңбек немесе оқу топтарда бірлестік рухқа ие болады.
Ұжым — ұақытқа турақты топтың ішіндегі адамдардың басқару органдарымен байланысы, әлеуметтік-пайдалы қызметпен және топтың ішіндегі адамдарды формалды (іскерлік) және формалды емес қарым-қатынастағы мақсатпен біріккен. Оқу ұжымы екі құрылымнан турады: бірінші, бұл оның көптеген ерекшелліктерін анықтайтын педагогтармен кураторлардың мақсатты әрекет етулері; екіншеден, оқу ұжымы — әлеуметтік-психологиялық заңдылықтарына бағынатын салыстырмалы түрде өз бетімен дамитын құбылыс.
Адамгершiлiк тәрбиесi: ереженi түсiндiру және оны санамен қабылдау, оны бекiту және өмiрде, мiнез-құлқында оны қолдану сияқты белгiлi бiр кезеңдерден тұрады екен деп ойлап қалуға болмайды.
Ереженi жай игеру адамгершiлiктiң дамуына, адамның жетiлуiне жағдай жасамайды. Баланың қоршаған орта, түрлi өмiрлiк жағдайлар ықпалында болатындығын мектеп ескерiп отырады. Балалардың өмiр процесiнде қалыптасқан адамгершiлiк тәжiрибесi бұл жөнiндегi мектептiң мақсатымен сәйкес келе бермейдi, ол кейбiр жағдайда қарама-қарсы қайшылықта болуы мүмкiн. Сол себептi мектеп тәрбие жұмысын баланың адамгершiлiк тәжiрибесiн негiзге ала құрады және бiздiң қоғамымызда қабылданған моральдық принциптердi бекiте түсуге тырысады.
Сондай-ақ жек адамның адамгершiлiк тәрбиесi бiр ақтылы процесс емес, ұзақ процесс, ол тәрбиешiлердiң сыртқы ықпалымен бiрге, т„рбиеленушiнiң өзiне жүргiзетiн жұмысын қамтиды.
Адамгершiлiк тәрбиенiң басқа ерекшелiгi — үлкен концентризм де осымен тығыз байланысты. Әр қилы адамгершiлiк қасиеттерiн қалыптастыруға оқудың барлық кезеңiнде қайта оралып, балалар ұғымын жаңа, тереңiрек мазмұнымен байытып отырамыз. Түсiнiктерi байып, адамгешiлiк санасының өсуiмен қатар, оқушылар мiнез-құлықтың жаңа дағдылары мен әдеттерiн игередi.
Сөйтiп, балалардың өмiрiн ұйымдастыруды жан-жақты адамгершiлiк теориясын иерумен ұштастыру — жас ұрпақты адамгершiлiк жағынан шынықтырудың негiзгi жолы.
Адамгершiлiк тәрбиесi күрделi де қайшылыққа толы процесс. Тәрбие iсiнде тұқым қуалаушылықтармен, орта және тәрбиешiлер талаптары арасындағы қайшылықтармен есептесуге тура келедi К.Д.Ушинский «Бiз табиғи бейiмдiлiгiмiзге сәйкес келетiннiң бәрiн жеңiл де, оп-оңай меңгеремiз, ол оған қайшы немесе жат нәрселердi қиыншылықпен қабылдаймыз, ойда нашар сақтаймыз, тек ұзақ уақытқа күш-жiгердiң арқасында ғана өз табиғи мiнезiмiзге айналдырамыз» — деген болатын. Бұл ойдың дұрыстығына әрбiр тәрбиешi өз тәжiрибесiнен көз жеткiзедi. Мiне-құлықтағы қалыптасқан дағдыларды жоғары жаңа талаптар негiзiнде қайта құру әрқашан қиындықпен iске асады.
Адамгершiлiк тәрбие процесiнде мектеп оқушыларының мұраттары мен моральдық тәрбиелiлiк дәрежесi арасындағы қайшылықты есепке алудың мәнi зор. Алайда оқушының моральдық мұқтажы мен осы қанағаттандыру мүмкiндiктерi мен тәсiлдерi арсындағы қайшылық негiзгi қайшылық болып табылады. Осы кезге дейiн адамгершiлiк тәрбие процесiн талдау жасағанда негiзгi назар тәрбиешiнiң берген сипаттамасына аударылды да, ал тәрбиеленушiлердiң моральдық мұқтаж — мүдделерi жете бағаланбай келдi. Алайда бала үлкендердiң талап — тiлегiн жай ғана орындай салмай, ықыласпен өзi қалаған жағдайда адамгершiлiк тәрбие оқушының адамгершiлiк тұрғыдан өсуiн бағыттай алатыны мәлiм. Бұл тiптi кiшкентайлардың адамгершiлiк тәрбиесiнде жетекшi роль атқаратын елiктеу барысында көрiнiс табады. Егер бала жақсы өнегеге елiктесе оның дамуы жемiстiрек болады. Тәрбиеленушiнiң қолданған әрекетi мен қажеттiк арасында сәйкессiздiк — оқушыны кездескен қиындықты жеңуге, сөйтiп мақсатқа жетуге мәжбүр ететiн күштi туғызады.
Тәрбиешiлердiң бәрi бiрдей оқушы мүддесiн байқап, оны көтермелеп, қанағаттандырып отырмайды.. Балалардың көптеген тiлегiне типтi жауап — аларға тыйым салу. Жазаланудан қорыққан бала өз тiлегiнен уақытша бас тартуы мүмкiн. Бiрақ бұл тәсiлмен қайшылық жойылмайды. Жаза сейiлгенде, бала өзiнiң тiлегiн қанағаттандыруға көшедi. Үлкендердiң өз тiлек мүддесiне қатынасын сезген тәрбиеленушi ендi құдыққа, әккiлiкке, екi жүздiлiк салады. Ол үлкендерге былай деп жауап берсе, ал iс — жүзiнде басқаша iстейтiн болатын. Сөйтiп, бiрте — бiрте өзiнiң төңiрегiндегiлердiң алдауға үйренедi. Мұндай мiнез — құлық кейде тәрбиеленушiнiң моральдық бейнесiнде ауыр кемшiлiктерге әкелiп соғуы мүмкiн.
Қайшылықты шешудiң басқа, ең ең қауiптi тәсiлi баланың бар тiлегiн екi етпейорындау. Ж.Ж.Руссо «Баланы бақытсыз етудiң сенiмдi жолы — оны «болмайды» естiмеуге үйрету» деген болатын.
Тәрбиешi баланың тiлек мүдделерiн басқаша басқара бiлуi, яғни оның стихиялы түрде пайда болатын тiлектерiн ақылмен қанағаттандырып, саналы түрде жаңа мүдделерiн қалыптастыра бiлу керек.
Өзiнiң адамгершiлiгiн жетiлдiруге, адамгершiлiк тұрғындаөзiн — өзi тәрбиелеуге ұмтылудың үлкен мәнi бар. өзiн — өзi тәрбиелеу мына жағдайда табысты болатындығын соңғы жылдар зерттеулерi көрсеттi:
— оқушылар өз жеке басын жетiлдiруге ұмтылса;
— … жалғасы