Бағалы қагаздар нарығының кәсіби мамандары

I.
Кіріспе … … … … … … … … … … … … … … … … ..
… … … … … … … … … … … 2
1.1. Қаржы нарығының жалпы
түсінігі … … … … … … … … … … … … … … … … —
1.2. Қаржының нарығының экономикадағы атқаратын
ролі … … … … … … ..3
II. Негізгі
бөлім … … … … … … … .. … … … … … … … … … .
… … … … … … … …-
2.1. Қазақстан Республикасындағы бағалы қағаздар нарығының механизмі.6
2.2. Банктер бағалы қагаздардың эмитенттері
ретінде … … … … … … … … ..8
2.2. Бағалы қагаздар нарығының кәсіби
мамандары … … … … … … .. … … … …11
2.3. Бағалы қагаздар нарығына басқа
қатысушылар … … … … … … … … … … 12
Қортынды … … … … … … … … … … … … … … … … … ..
… … … … … … … … … … …13
Пайдалынылған
әдебиеттер … … … … … … . … … … … … … … … … … ..
… … … ..14

Кіріспе

Кез келген экномикалық иглікке тек нарықтық экономика арқылы жетуге
болатынын дүниежүзілік тәжирибие көрсетіп отыр.
Қазақстан экномикасының шаруашылық жүргізудің нарықтық қатынастарына
көшуі сатып алу — сатудың нақты обьектісі ақшаның ролін арттыруды шұғыл
қажет етеді.
Ақшаның сатып алу-сату төлем қаражаттарынның, несие ресурстарының және
сан алуна бағалы қағаздарының ауқымы зор айналымдарына қызмет ететін нарық
шаруашылығының айрықша секторына пайда болуына себепші болады.
Қазақстан Республикасының қатаң түрде орталықтанған жоспарлы
экономикада жаңа, мемлекет тарапынан реттеліп отыратын нарықтық экономикаға
көшуі елімізде оған қызмет көрсететін барлық құралдармен бірге қаржы және
валюта нарығының құрылуын талап етті.
Жалпы, валюта нарығы дегеніміз шелетдік валютаны және шетелдік
валютадағы сату-сатып алу жөніндегі әлеуметтік-экономикалық және ұйымдық
қатынастар жүйсі.
Қазақстан Республикасының халықаралық нарыққа шығуына кедергі жасап
тұрған мәселелердің бірі – теңгенің айырбастымдылығы. Бір жағынан теңге
бірнеше валюталық шектеулері бар айырбасталатын валюта болып саналады.
Бірақ бұл шектеулер, Қазақтсанның дүние жүзілік валюта нарығының толық
құқылы қатысушы бола алмауна жеткілікті.
Мемлекетіміздің ішкі валюталық нарығы әлі қалыптасқан жоқ, ол
қалыптасу сатысында. Қазақстан нарығының жастығынан кез келген ірі қаржы
институты, соның ішінде шетелдік де, өзіне пайда түсіре алады. Еліміздің
комерциялық банктері сыртқы қарыздарын өтегенде нарыққа валютаның
айтарлықтай қаражат көлемін шығарады, бұл да теңгеге әсер етпей қоймайды.
Валюта тулары заңдар қарама-қайшы және толық емес. Еліміздің валюта
нарығының ерекшелігі, ол пайда болғанда үкімет теңгенің ішкі
айырбасталымдылық жолына тұру мен анықталады. Валютаны еркін алып-сату
отандық эономиканы долларландыруға әкеліп соқты.
Қаржы нарығында болып жатқан өзгерістер валюта нарығына тікелей әсер
етуде. Ең алдымен қаржы және ваюта нарығының мәні мен мазмұнын түсініп
жалпы айтсақ, валюта нарығын қаржы нарығының құрама бөлігі ретінде
қарастыруға болады, бірақ бұл тауарда жалпы макроэкономикалық деңгейден
қарарстырып отырғандығымыздан қаржы нарығына жалпы шолу жасап, ватюта
нарығын тереңірек зерттемекпіз, нарықтардың макроэкономикалық принциптер
бойынша құралымын анықтамақпыз.
Қаржы нарығы – құнды қағаздар айналымына байланысты экономикалық
қатынастар және мемлекеттің бүкіл ақша қорының жиынтығы. Ол нарық
қатынастарының құрамды бөлігі болып табылады және тауар, ақша, несие,
валюта, сақтық және т.б. капитал жұмыс күші, тұрғын үй, алтын нарықтарымен
байланысты болады. Қазіргі кезде дүние жүзінде АҚШ, Еуропа бірлестігі мен
Жапония қаржы нарығының ең үлкен қорларын иемденуде. Ал Қазақстанның
нарықтық экономикаға өтпелі кезеңінде оның қаржы нарығының қоры мол, өзінің
өркендеуіне жетеді деуге әлі ерте. Қаржы нарығы біріне-бірі толықтырып
тұратын, бірақ әрқайсысы өзалдына қызмет жасайтын үш нарықтан тұрады: қолма-
қол ақша нарығы, несиеге капиталының нарығы және бағалы қағаздар нарығы,
несие капиталының нарығы және бағалы қағаздар нарығы.
Қаржы нарығының ұғымы көбінесе кең түрде, оған ақша, несие, валюта
нарықтары қоса түсіндіріледі. Мұның өзі қаржыны ақшаға тең санад ретінде
қарастыратын дүниежүзлік практиға байнысты.
Қаржы нарығынан айырмашылығы ақша нарығы төлем қаржаттарының нарығы
болып табылады, ол қолма-ақшаны ғана емес, сондай-ақ қолма-қол емес төлем
қаржаттарының, оның ішінде қысқа мерзімді банк несиесін қамтыды.
Несие нарығы банктердің орташа және ұзақ мерзімді несие жөніндегі
банктік несие операцияларына байланысты, бұған коммерциялық несие де
жатады.
Қаржы нарығы негізінен зақ мерзімді сипаттағы міндеттемелер немесе
куәліктер нарығы болып табылады. қаржы нарығын кейде қор нарығы деп те
атайды. Ақша мен несие нарықтары әдеттегідей айналым активтердің
қозғалысына қызмет етеді.
Қызмет жағынан алғанда қарды нарығы – кәсіпорныдардың, банктердің,
мемлекеттің құнды қағаздар сату арқылы халықтың уақытша бос қаржысын жинап,
қайта бөлуді қамтамасыз ететінарықтық қатынастар жүйесі.
Нарықтардың барлық түрлерінің өзара байланысты қаржы нарығының
болуының шарттарын айқындайды. Оларға мыналар жатады:
1. реттелген тауар нарығының болуы, яғни тауарлар мен қызметтің кезкелген
түрлері мен арнаулы бойынша сұраныс пен ұсыныстың тепе-теңдігі;
2. ұлттық банк тарапынан ақша айналысын дұрыс реттеу; бұған қолма-қол
және қолма-қол емес айналым эмиссиясына бақлау жасаутады;
3. несие нарығын жандандыру, оны толық коммерцияландыру, яғни несие
ресурстарын еркін нарыққа орналастыру: несие ресурстарының қозғалысын
Ұлттық банк тағайындайтын пайдық есептік мөлшерлемесін, коммерциялық
банктердің міндетті резерв нормасын белгілеу ақша нарығында
операциялар жүргізу арқылы реттеледі.
Қаржы нарығы қызметінің алғы шарттары мыналар болып табылады:
1. бәсекені дамытып, монополиялық үстемдекті шектеу мақсатымен меншіктің
барлық формасындағы, соының ішінде мемлекеттік сектордың, материалдық
өндіріс саласындағы кәсіпорындардың басттапқы шаруашылық буындарына
неғұрлім кеңдербестік беру;
2. қаржы ресурсын қайта бөлуде мемлекеттің ролін қысқарсту; өндірістік
күрделі жұмсалымдарды орталықтан қаржыландыруды азайту, кәсіпорындар
арасындағы қаражаттарды ведомстволық қайта бөлуді жою;
3. шаруашылық субъектілері мен халықтың құнды қағаздарға сатылатын
ақшалай табыстарының өсуі;
4. бюджет тапшылығын қаржыландыру үшін несие қорын пайдалануды доғару;
республикалық және жергілікті бюджеттердің тапшылығы мемлекеттік
зайымдар шығрау арқлы жабылады.
Қаржы нарығының маңызы бос ақша қаражаттарын алып, оларды қайта бөлу
есебінен ұдайы өндіріс ықпал етуінен ғана айқындалып қоймады. Оның қызметі
ресурстарды тікелей бөлуге мүмкіндік береді, тікелей қозғалыс барысында
қаржы ресурстарын қайта бөлу кәсіпорындар арасында тікелей байланыс
орнайды. Мұның өзі кәсіпорындардың, салалардың, тұтас халық шаруашылығының
қаржы жағайын қаржына неғұрлым маңызды обьетілермен салаларға аудару арқылы
жақсартады.
Қаржы нарығы инфляцияны тежейді, өткені бюджет тапылығын жабу үшін
үкіметақша эмиссиясын пайдаланбайды, керісінше, құнды қағаздар шығарады,
олар нарықта еркін жүреді және қамтамыз етумен айқындалады.
Экономикалық реформа үрдісі барысында қор нарығының қалыптасып, жұмыс
істеу экономика дағдарысынан және онымен қабаттасқан инфляциядан болған
қиындықтарға кезігуде.
Инфляция елеулі әсер ететіндіктен, құнды қағаздар қысқа мерзімді әрі
құны түспейтін болуы тиіс. Баға ұдай өсіп отырғандықтан, инвесторлар ұзақ
мерзімге қаржы салмайды. Инфляция жағдайында ұзақмерзімді инвистициялар
тауарға, валютаға, жылжымайтын мүлікке салынады. Құнды қағаздарға салу
тиімсіз. Қаражаттын жетіспеуі қысқа мерзімді несиелер мен дипозиттердің
пайыздық мөлшерлемелерінің өсуіне жеткізеді. Нәтижесінде құнды қағаздар
банктердің ақша несие операциялармен бәсекелесе алмайды. Экономикалық
кеңістіктегі саяси тұрақтылық қаржыны жандандыруы мүмкін. Мұндай
жағадайларда құнды қағаздардың бастапқы нарығы дамиды, екінші (биржа)
нарықтық жағдайы саяси экономикалық эағдай тұрақтанғанға дейін анық
болмайды.
Инвистиция институттары, қор биржалары, биржадан тыс сауда, дипозит
мекемелері түрінде құрамында элементтерді қамтитын ұлттық қор жүйсін
қалыптастырумен қатар жүреді. Ең алдымен сан алуан акционерлік қоғамдар
құрылады.
Валюта нарығы. Басқа да қаржы нарықтары сияқты валюта нарығы
комерциялық қажеттіліктерді өтеу үшін пайда болды. Банктер өз клиентері
үшін мәмілелер жасайды (яғни халықаралық саудаға тартылған фирмалар үшін).
Өз жұмыс барысында олар шетел валютасын жинақтайды да, айырбастау бағамының
тұрақсыздығына байланысты тәуекелге ұшырай бастайды. Осы тәекелді төмендету
үшін олар операцияларды көбінесе өз шоттарынан жүргізуге тырысады.
Халықаралық сауда мен валюта нарықтарынның айналымдарына шығуда 1995 ж.
сәуір айында орташа күрделікті сауда айналымы 1,3 трлн. доллар құрады, 1989
ж. Сәуір айындағы 650 млрд. Долларға қарағанда, бұл күндік көлемі көп
мемлекеттердің жылдық ЖІӨ-нен асып түседі. Бұл ЕО орталық банктерінің
жиынтық валюта қорынан едәуір (385 млрд. экю) асып түседі.
Шетел валютасы шетел ақшасы мағынасын береді. Ақшаның көп бөлігі
дипозит түрінде болғандытан, яғни коммерциялық банктік жүйнің өтімді
пассивтері түрінде, валюта нарығынан талап етілгенге дейінге дипозиттер
түріде болғандықтан, яғни коммерциялық банктік жүйенің өтімді пассивтері
түрінде, валюта нарығынан талап етілге дейінгі дипозиттер бейнесінде
сипаттауға болады. Оны негізгі қатысушылары комерциялық банктер және
банкаралық мәмілелер көлемі жиынтық көлемінің 90%-ын құрайды.
АҚШ доллары de facto дүниежүзілік валютаға айналады. Егерде бір
саудагер Зимбабве долларын Канада долларына аударғысы келсе, онда ол екі
операция өткізу керек. Біріншіден, ол Зимбабве долларын АҚШ долларына
аударып, екіншіден АҚШ доларына Канада долларын сатып алады. Басқа ұлттық
қор биржаларына қарағанда валюта нарығы белгілі бір орында орналаспаған,
қатысушылардың тікелей сол жерде болуы талап етілмейді. Мәміленің көбі
телефон немесе бір-бірімен электрондық жүймен байланысқан экран
терминалдары арқылы жасалады. Коммерциялық банктермен қатар валюта
нарығының негізгі қатысушылары әртүрлі мемлекеттердің орталық банктері.
Олардың рөлі ерекше, өйткені олар мәміле затты, яғни валютаны жасайды.
Кейбір мемлекеттерде олар күрделікті саудада пайда болған ауытқуларды
теңестіру үшін белсенді қатысып отырады. Мұнда нақты қатысудың жоқ
болғандығы, акционер де жоқ, ешқандай айғай-шу сияқты әрекеттердің болмауы
басқа биржалардан гөрі артықшылығы болып саналады. Шынында сауда биржа
негізінде жүргізіледі. Шынында сауда биржа негізінде жүргізіледі. Кез-
келген уақытта екі түрлі баға бар: сұралатын – сатып алғысы келетін және
ұсынылатын – сатқысы келетін баға.
Бұл қалай іске асады? Мысалы, Барклейс банкі өзінің британдық
клиентінің шотына 10 млн. Доллар сатып алғысы келеді. Бұл үлкен сома және
ол клиентке жедел керек, сондықтан банк ұтымды бағымды күтіп отыра
алмайтындығынан қысқаша мерзім ішінде ұтымды мәміле жасауы тиісті. Хабар
қысқа мерзім ішінде жайылып кетіп отырады.

Қазақстан Республикасындағы бағалы қағаздар нарығының механизмі

1. Бағалы қагаздар нарығының пайда болуы және оның құрылымы
Бағалы қағаздар нарығының кейбір элементтері 20-жылдары КСРО-да жаңа
экономикалық саясат кезінде болған. Ал қазіргі егемен Қазақстанда бағалы
қағаздар нарығының алғашқы нұсқалары Кеңес Одағы заңдарының негізінде 90-
жылдардың басынан бастап пайда бола бастады.
Бағалы қағаздар нарығы тек әдеттегі тауар-ақша қатынастары және меншік
қатынастары жағдайында дамуы мүмкін. Мемлекеттік меншікті жаңа нарықтық
қатынастарға сай өзгерту тек оны жекеменшіктендіру арқылы ғана іске асады.
Соңғы 10 жылдықта дүниежүзінің көптеген елдерінде жекеменшіктендіру жүрді.
Әсіресе, Англияда ол шапшаң карқынмен өтті. Бірақ Батыс Еуропа елдерінде
жекеменшіктендіру өркендеген нарық экономикасы жағдайында жүрді. Сондықтан
жекеменшіктендірілген кәсіпорындардың акция саны қанша көп болса да
өркендеген нарық жағдайында оларды орналастыру өте оңай болды. Ал тәуелсіз
мемлекеттер достастығындағы (ТМД) елдердің жайы мүлде өзгеше.
Бұл елдерде бағалы қағаздар нарығы жаңадан қалыптасып келе жатқан
жағдайда мемлекеттік кәэсіпорындарды жекеменшіктендіру оларды акцияландыру
арқылы жүргізіледі. Себебі, көптеген кәсіпорындар да, халық та осындай жаңа
құбылыстар арқылы нарыққа кең көлемде қатынасуға мүмкіндік алады.
Жекеменшіктендіру бағалы қағаздардың жаңа түрі -жекеменшіктендіру чектерін
(купондарын) өмірге келтірді. Бұл мемлекеттік бағалы қағаздардың бір түрі.
Олар өз иесіне мемлекеттің иелігінен алып, жекеменшіктендірілген меншіктің
бір бөлігін қайтарымсыз пайдалануына құқық береді.
Ірі және орта кәсіпорындарды жекеменшіктендіру оларды акционерлік
қоғам ретінде қайта кұрудан басталды. Акционерлік қоғамның иесі
-акционерлер, олардың меншік құқы акция берумен куәландырылады.
Жекеменшіктендіру чектеріне кез келген жекеменшіктендірілген
кәсіпорынның акциясын сатып алуға болады. Ал жекеменшіктендірілген
кәсіпорын ұжымының мүшелері өздері қызмет істеп жүрген кәсіпорнының акциясы
жеңілдікпен сатып алуға құқы бар. Ондай сатып алуды да жекеменшіктендіру
чегімен төлеуге болады. Жекеменшіктендіру чегіне басқа акционерлік қоғамға
айналған кәсіпорындардың акциясын сатып алу аукциондарда жүргізіледі.
Аукцион өтетіні туралы алдын ала ақпарат құралдарында жарияланады. Сонымен
бірге жекеменшіктендіру чегіне арнаулы инвестициялық қорлардың да акциясын
сатып алуға болады. Ондай қорлар чектерді өздерінде көптеп шоғырландырып,
оған басқа акционерлік қоғамдардың акцияларын сатып алады. Инвестициялық
қорлардың акцияларын сатып алушы сол қордың иемденушісінің біреуі болып
есептеледі. Қор оған өз пайдасының бір бөлігін төлейді. Инвестициялық
қорлар — жеке ұйым. Мемлекет инвестициялық қорларға салған чектерге
кепілдік бермейді
Осы айтылғандардан басқа, жекеменшіктендіру чегін мұра етіп
қалдыруға, сыйлық ретінде беруге және сенімхатпен басқа адамға беруге де
болады. Біздің елімізде мемлекеттік меншікті жекеменшіктендіру және
жекеменшіктендіру чегіне акция сату 1994 — 1995 жылдары өтті. Ол кездерде
көптеген инвестициялық қорлар ашылып, халық ол қорларға чектерін
тапсырғанымен олардың орнына акция алғандары … жалғасы