Шығыс Жерорта теңіздік мәдени әлем

КІРІСПЕ

1-БӨЛІМ. ЕуразияшылдыҚ – интеграциялыҚ тӘсІл ретІнде

2-бӨлІм. Тмд-ныҢ маҢыздылыҒы мен маҚсаты

3-БӨлІм. ТМД-НЫҢ ДАМУ ПЕРСПЕКТИВАЛАРЫ ЖӘНЕ ОЛАРМЕН БАЙЛАНЫСТЫ МӘСЕЛЕЛЕР

ҚОРТЫНДЫ

ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ

КІРІСПЕ

Осы жұмыстың актуальділігі келесі факторлардан туындайды:
нарықтық экономикаға көшу кезеңде бұрыңғы КСРО елдерінің арасында ыдырап кеткен экономикалық қатынастардың маңыздылығы күрт арта түсті, себебі тек бірлісіп қана біз әлемдік аренада лайықты орын ала аламыз;
бұрыңнан қалыптасқан өндірістік жүйелерді қайта құра отырып біз банкротқа ұшыраған көптеген зауыт пен фабрикаларға жаңа тірлік бере аламыз;
Қазақстан Республикасында тұрып жатқан жоғары маманданған орыстардың, татарлар мен белорустардың кетіп қалуын тоқтату үшін біз ТМД елдерінің арасындағы арақатынатарды дамытуымыз қажет.
Еуразиялык Одақ күру идеясының өзекті болатын себебі, бүкіл ТМД елдері өте ауыр жүйелі экономикалық дағдарысты бастан кешіріп отыр. Тек элсуметтік-экономикалык интеграция ғана тезірек өтпелі кезеңнен шығып, кажетті саяси-экономикалық реформаларды жүзеге асырып, калыптасқан киыншылыктарды жеңуге мүмкіндік береді. Достастық елдерінің өзара экономикалық жәие саяси талап, шағымдарыыың көп болуы ссбепті, ТМД мүше мемлекеттерінің экономикалык ынтымактастығына тиімді әсер ете алмады. Еуразиялық интеграция — бүл мүмкін болатын геосаяси апаттар мен әлеуметтік-саяси шүғыл өзгерістерден кепілдік. Еуразиялық Одақ (ЕАО) үшін Еуропаның, араб және латынамерика мемлекеттерінің, АТР жәае баскаларының тәжірибесі үлгі болып есептелінеді.
Еуроазиялық Одак идеясына ашык түрде карсы шыккан ксңес доуірінсн кейінгі кеністікте жылдам интеграциялауды жақтаушылардан бастап, КСРО-ны калпына келтіруді қолдаушылармен аякталған әр түрлі күштсрдіц әрекетіне карамастан, еуразияшылдық идея орасан зор Еуразия кеңістігінде интеграциялық процестсрдің шынайы моделі екендігін танытты.
Ресей «Еуразия» жерлерінің негізгі кеңістігін жайлайды. Оның жерлері екі материктің арасында бөлшектенбей, дүрысында үшінші және жеке материкті кұрайды деген қорытындының тек географиялык мағынасы бар деу жаңсақтык. Сондай-ак «Еуропа» және «Азия» түсініктеріне кейбір мәдени-тарихи мағына беруді нақты «еуропалық» және «азиаттық-азиялық» мәдениет деп түсінеміз, сонда «Еуразия» белгісі сығымдалған мәдени-тарихи сипаттама мағынасыиа ие болады.1

1-БӨЛІМ. ЕуразияшылдыҚ – интеграциялыҚ тӘсІл ретІнде

Еуразияның тарихында бүгінгі күнге дейін маңыздылығын жоймай, әр кезеңде мемлекеттің өткені мен болашағын саралаған сәтте, сын сағаттарында еске оралатын қоғамдық ойлардың бірі еуразияшылдық идеясы екендігі анык. Бірде-бір орыс ойшылы оны айналып өткен емес, ол жайлы әр елдің заңғар жазушылары қалам тартты, кейде бір-біріне кереғар да келіп жататын әр денгейдегі ТМД-ның саясатшылары және мемлекет қайраткерлерінің сөздері мен қүжаттарында да бүл идея көрініс беруде, кең ауқымды саяси немесе тарихи-философиялық мәселелерге катысы жоқ мамандық иелері де осы жайлы айтып қалуға өуес-ақ.2
Қоғамдық мүдделер мен саяси пікірталастар алаңынан ешқашан ғайып болмай, осы идея әрдайым Ресей қоғамының өтпелі кезеңдерінде, дағдарыс замандарында, елді одан әрі қалайша дамыту шешімі жайлы мәселе қойылғанда, әлеуметтік және саяси қүрьшымдарды түбегейлі өзгертуге кажеттілік туған сәтте өзіне ерекше назар аудартып, жаңаша мөнге ие болады.
Еуразия кеңістігіндегі саяси бөліністің негізгі желісі, бір жағынан, «еуразияшылдар», «мемлекетшілдер», «үлтшыл-коммунистер» және, екінші жағынан, «ұлтшылдар», «панславистер», «монархистер» арасынан өткені белгілі. Пікірталастардың негізгі белгісі мен орталык тақырыбы мемлекет пен этностың қарым-қатынасы жайлы мәселе болып табылады. Бүгінгі күні оппозиция қатарлары коммунизмге, дінге, марксизмге катынасы бойынша емес, жоғарыда айтқан мемлекет пен этносқа қатынасы бойынша бөлшектенуде. Екі жақта да тым оңшыл көзқарастағылар (антимарксистер, православиеліктер, фашистер), сондай-ақ тым солшылдар (бүрынғы парт-аппараттың мүшелері, коммунистер, социалистер) жетерлік. «Еуразияшыл — мемлекетшілдер» мемлекеттің әрдайым этностың үстінен карап, жоғары түруын жақтайды. Олардың үлтшылдығының ашық империялық, супер-этникалык, гео-саяси сипаты байкалады. Бүл қанат үшін КСРО-ның таралуы «абсолютті зұлымдық» болып табылады, ал мүндай жауыздық жасаған билеушілер тек үлттық қылмысксрлер саналуы тиіс, сол себепті олармен ешқандай келісім, бәтуаластық болуы мүмкін емес. Нағыз «келіспейтін, радикальды оппозиция» дегеніміз осы, олардың жүйемен соңына дейін айқасатын қайтпас саяси табандылығы бар. Бүл күресте «еуразияшылдар» өздеріне мондиализмге қарсы күресте көмекке келе алатын және империяның кайта орнына келуіне мүмкіндік тугызатын Шығыс пен Батыстың кез келген үлттық діни және геосаяси күштерімен одақтасуға дайын. Геосаяси терминдерді қарастыратын «мемлекетшілдер» негізгі жауы ретінде мондиализм мен талассократиялық АКШ-ты санайды. «Үлтшылдар» өз жағынан «этникалык фактордың алғашкылығын» көлденең тартады. Бүл лагерь өзіне екі полюсті жинақтаған: біріншісі — моноэтникалық мемлекет қүруды үсынған «этникалық минимализм» полюсі, екіншісі — КСРО-ны қайта қалпына келтіруді көздейтін «этникалық максимализм» полюсі. «Үлтшылдар» егер ашык түрдегі русофобтар мен орыс емес халық өкілдерінің әсерлері шектелетін болса, мемлекетпен ынтымақтастыкқа барып, келіссөздер жүргізу мүмкін екендігін жасырмайды. Барлық жағдайда олардың негізгі жауы бүратаналар болып табылады. Геосаяси фактор олар үшін екінші орында және таза қолданбалы мәнге ие.
Еуразияшылдар — жаңаша ойлау мен өмірдегі жаңа бастаманың өкілдері, олар соңғы онжылдықтарда бастан кешкендерді, өмірдің мәнін анықтайтын мәселе мен қарым-қатынастарға жаңа көзқарас негізінде жүмыс істейтін қайраткерлер тобы. Еуразияшылдар өздеріне дейін үстемдік еткен көзқарастар мен өмір күрылысын түбірімен қайта күруға да жаңа бір қырынан келіп, өзінше дүниетаным қалыптастырды. Сонымен бірге еуразияшылдар бүкіл әлем жайлы жаңа географиялық және тарихи түсінік қалыптастырып, өздері оған «еуразиялық» деп атау берді, оның мәні Ескі әлем жерлерінің негізгі орнында, яғни бұрынғы гсография екі материк — «Еуропа» мен «Азияны» айыратын жерде, олар үшінші — ортадағы материк «Еуразияны» бөліп алып, осыдан өз аттарын шығарды. Еуразия идеясы олардың еңбегінде ғылыми және философиялық негіздеуге ие болды, белгілі бір дәрежеде нақты ғылыми материалмен бекітілген ережемен байланысты теориялар, жүйелер мәртебесін калыптастырды. Еуразияшылдықты дүииеге жана көзқарас, доктрина, жаңа тарихи-философия және мәдениеттің жаңа онтологиясын, сонымен бірге оны күрушылардың пікірінше, большевизмге қарсы түра алатын жаңа үлттық идеологияны дүниеге әкелген мектеп әрі қоғамдық-саяси қозғалыс деуге болады.
Еуразияшылдықтың идеология болғаны анык, дегенмен, көптеген зерттеушілерді осы бір бүлтартпас айғак еуразиялық доктринаның мәні мен нағыз мағынасын анықтауда киыншылықтарға үрындырады. Өте білімді және өз заманының кемеңгер ойшылдары болғанымен, осы идеяны дүниеге келтірушілер апат окиғалардың арқасында Отанынан шеткері кетуге мәжбүр болған, туған жерінен көз жазған, бірақ туған мәдениетінен ажырамаған эмигранттар еді .
Эмигранттық басылымдарда Еуразия идеясын қатты соккыға алып, жас зиялыларды ақтар қозғалысы идеясына сатылғандар, келісімпаздар дсп айыптады. Бірак «ақтар козғалысы өз алдына бір жеке тұтас козғалыс емес, оны бөлшектеп тастау керек», — деп тойтарыс берді еуразияшылдықтың ірі өкілі Н. Трубецкой.
Төңкеріске дейінгі жағдайды қалпына келтіруге негізделген иедологиялық әрекет әлсіз, өлжуаз болып шыкты. Сол себепті еуразияшылдар большевизмге қарама-қарсы жаңа ұлттық идеологияны қоюды шешті, ол орыс зиялы қауымының төңкеріске дейінгі еуропалык қалыптарға бағыт алуын жоққа шығарып, таза орыстық тарихи сананы, яғни оның еуразиялык мақсатын кайта өркендетуге бағытталды.
Жаңа идеология өзінің мәні жағынан «коммунизмді жеңу жайлы ұлы мақсатқа» сай келуі қажет еді, коммунистік идеяға әскери күшті емес, одан да маңызды, өміршең идеяны қарсы қоюы керек болды. Еуразияшылдық идея төңкеріске кек түту емес, оған творчестволық жауап ретінде дүниеге келді.
Ресейде XX ғасырдың басында-ақ өзін өзі көрсетуге жаппай белсенділік байкалды, яғни «тарих Ресейді өз кезегі келгенде әлемдік аренаға шақырады» деген үміт пайда болды. Болылевиктер осы жаппай жанталасты пайдаланып қалды. Ендігі жерде «кеңдігі мен ендігі жөнінен большивиктік майданнан кем түспейтін және оған қарсы түратын майданды калпына келтіру қажет еді, ол канатын кең жайып, түтастай шабуылға шығуы тиіс». Еуразияшылардың алдында орыс зиялы кауымының идеялық мақсаттарын түбегейлі өзгертіп, мүлде басқа үлттық идеология жасау міндеті түрды.
Дегенмен, бастапкыда еуразиялық доктринаның идеологиялық
жағы басым болғанымен, оның негізгі мәнін баска айғақтар анықтап берді. Еуразияшылдықты бүкіл әлемдік дағдарыс түрғысынан, бүкіл еуропа мәдениетінің қирауы, батысшылдық
принциптері мен негіздерінің дағдарысы, «Еуропа күлдырауы» түрғысынан алып қарастырған жөн. Осы аталғандардың барлығы бірінші дүниежүзілік соғыстан кейін еуропалык зиялы қауымды қамтып, мәдениеттің қорқынышты жабайылыктың жаңа түріне ене бастағанын байқатты.
XX ғасырдағы еуропалыктар классикалық батыс мәдениеті
мен философиясының принциптері түгесіліп, Еуропа
үстінде еуропа адамдарының тамаша сәттері аяқталғанын
білдіретін азалы коңырау үні естілгенін түсінді. Ендігі жерде
философия Батыс пен Шығысты жақындастыратын жаңа онтологиялық принциптерді іздеуі керек болды. Бұл түрғыдан алғанда, постклассикалық философиялық парадигма және оның негізгі идеялары мына бағытта жасалады: әмбебап прогрессті сынау; тарихи процесстің бір ізді емес сипатын бекіту; мәдени-тарихи түрлер теориясын негіздеу; еуропацентризмнен алшактау және мәдени дамудың көп варианттылығы
принципін дайындау; әлеуметтік-экономикалық қайта қүрудың орнықтылығы жайлы бүрынғы рационалистік үміттермен коштасу және әлеуметтік мәселелерге бой үру, яғни батыс мәдениетін
оны анықтайтын билік принципімен бірге сырткы және
ішкі табиғаткд қатынасы бойынша кайта ой-електен өткізу. Еуразияшылдыкты, біздің ойымызша, постнеоклассикалық философиялык ізденістер түрғысынан карастырған жөн, сонда ғана оның мәдени жаңашылдықтарының мәнін түсінуге мүмкіндік болады, оның бастапкы қағидаларын мүлде баскаша өзгертулерге үшыратуға жағдай жасалады.
Еуразияшылардың пікірінше, таза географиялык мағынада «Еуропа» түсінігі батыс және шығыс Еуропаның жиынтығы ретінде мағынасыз және қисынсыз. Батыста, егер географиялык суреттеме жағынан алсақ, жағалауларының дамуы өте бай, күрылықтың түбекке айналуы байқалады; Шығыста түтастай қүрылыктык, алап, ол теңіз жағалауларына бөлшектеніп қана тиіпкашып косылады; Батыста — тау, жота, ойпаттардың күрделі үйлесуі білінеді; Шығыста — негізінен орасан жазық, тек қана шет жағынан таулармен шектескен, климаты жағынан — батыста теңіздік климат, жаз бен қыстың арасында аз ғана айырмашылық бар; шығыста бұл айырмашылық бірден байқалады: ыстық жаз, қытымыр қыс. Шындығына келгенде, еуразияшылдар «беломор-кавказдық» деп атайтын шығыс-еуропалық жазық өзінің географиялық табиғаты жағынан батыс Еуропаға карағанда шығысырақ жатқан Батыс Сібір және Түркістан жазықтарына жақындау. Аталмыш үш жазықтың өздерін бір-бірінен бөліп түрған қыраттармен бірге (Орал таулары және Арал-Ертіс су айырығы) және оны шығыстан, оңтүстік-шығыстан және оңтүстіктен (орыс Қиыр Шығысының, Шығыс Сібірдің, Орталык Азияның, Парсының, Кавказдың, Кіші Азияныц таулары) көмкерген таулармен ерекше бір өлемді көз алдыңа әкеледі, бүл өзінің батысы, сондай-ақ оңтүстік шығысы мен оңтүстігінде жатқан елдерден географиялық жағынан бөлек, біртүтас әлем. Егер оның біріншісіне «Еуропа», екіншісіне «Азия» атын телісек, онда ортадағы аралык, әлемге «Еуразия» атын берген жөн. Ескі әлем жерлерінің негізгі алабынан бүрынғыдай екеу емес, үш материкті бөліп алу еуразияшылдар үшін «жаңалық» емес, ол жөнінде ертеде орыс географтары өз еңбектерінде айтып өткен. Еуразияшылдар бүл түжырымдаманы шиеленістіріп жіберді және қайтадан «көрінген» материкке, яғни бүрында Ескі әлемнің барлық жерлерінің негізгі алабына, ескі «Еуропа» мен «Азияға» жататын жерлерге жаңа ат койды.
Ресей «Еуразия» жерлерінің негізгі кеңістігін жайлайды. Оның жерлері екі материктің арасында бөлшектенбей, дүрысында үшінші және жеке материкті кұрайды деген қорытындының тек географиялык мағынасы бар деу жаңсақтык. Сондай-ак «Еуропа» және «Азия» түсініктеріне кейбір мәдени-тарихи мағына беруді нақты «еуропалық» және «азиаттық-азиялық» мәдениет деп түсінеміз, сонда «Еуразия» белгісі сығымдалған мәдени-тарихи сипаттама мағынасыиа ие болады.
Бүл белгілеу Еуразия халыктарының мәдени түрмысына өзара тең дәрежеде әртүрлі мәдениеттің элементтері кіргенін байкатады.
Мұндайда Шығыс негізінен шығысқа тән сипаттамаларымен көзге түседі. Мәселен, монғолтатар мемлекеттігінің (Шыңғыс хан және оның мүрагерлері) белгілі бір тарихи кезеңде Ескі әлемнің орасан бөлігін жаулап алып, билеп түруы айтарлыктай үлкен және онды роль ойнады, Ресейге және далалық шығыстың түрмысына айтарлықтай әсер етті. Осы әсер, әсіресе, XIII ғасыр мен ХҮ ғасырдың арасында қатты байқалды. Соңғы ғасырдың аяғынан бастап еуропалық мөдениеттің әссрі күшейіп және өзінің шырқау шегіпе ХҮІІІ ғасырдың басынан көтерілс бастады. Ескі әлемнің «еуропалық» және «азиаттық-азиялық» мәдениетке бөлінуінің нағыз мәнін көрсететін категориялардан еуразиялықтың оиың ексуіне де жатпайтынын байқаймыз. Ол екеуінің де кейбір элеметтерін бойына біріктіріп, екеуін де бірлікке үндейтін мөдениет. Сол себепті, жоғарыда айтылған мәдениеттердің бөлінуі түрғысынан алғанда, «еуразиялық» мәдениетті жіктеу баскаларға карағаңда осы қүбылыстың мәнін анықгауды білдіреді… Өйткені мөдениеттер ішінде бізге белгілі әрі жанжакгы мәдениетгерінің «еуразияшылдығы» басым болғаны екеу тұғын, оның бірі — эллиндік, ол өз бойына эллиндік «Батыс» пен ежелгі «Шығыс» элементтерін жинактай білді және екіншісі — оны жалғастырушы византиялык. мәдениет, кең мағынасыңда алганда, ол соңгы антикалык пен ортағасырлықтағы (екеуінің де өркендеу аймағы негізгі орыс облыстарының тарихи өзегінен тура овдүстікте жатыр) Шығыс Жерорта теңіздік мәдени әлем. Орыс мәдениетін Византия мәдеииетімен арластыратын тарихи байланыстардың мәні өте жоғары.
Еуразияшьшдар да көбінесе өз идеяларында дәстүрлі орыс философиялық және тарихи ойларының жалғастырушылары екендігін байқатады. Аталмыш дәстүрлер XIX ғасырдың 30-40-шы жылдарына сай келеді, дәл осы кезде славянофильдер өз кызметтерін бастаған еді. Кең мағынасында алғанда, осы дәстүрге ежелгі орыс жазбасының біркатар шығармаларын косу керек еді, оның ішіидегі көнелерін ХҮ ғасырдың соңына және ХҮІ ғасырдың басына жатқызуға болады. Тарихта белгілі болғандай, Царьградтың қүлауы (1453 ж.) орыстардың санасында олардың Православиенің қорғаушылары әрі византиялық мәдени мираскорлыққа ие ұлт ретіндегі сезімдерін шиеленістіріп жіберді, Ресейде кейбір мағынада славянофильдік және еуразиялықтың жалғастырушысы болып саналатын идеялар туыңцады.
Германияда айтылған (Шпенглер) көзқарастарға тәуелсіз,
мөлшермен соның пайда болған кезінде еуразияшылдар жаңашыл
«еуропалық» (яғни, жай терминология бойынша батыс еуропалык)
мөдениеттің «абсолюттігі» жайлы қағиданы жокка шығарды, оның
сапасы осы уақытқа дейін өткен өлемнің мәдени эволюция
процесінің «шыңы» болып есептелді. Соңғы уақытка дсйін
дәл осы «еуропа» мәдениетінің «абсолюттілігі» мен сапасы жайлы пікір «еуразиялықтардың» санасына қатты сіңіп қалды, осы
сенім «еуропаланған» халықтардың қоғамының таққа
мінерлеріне, жекеше алғанда, орыс зиялы қауымының
көпшілігіне мықтап үялады. Бүл ойға еуразияшылдар «еуропалық»
сананьщ кейбір жекелеген идеологиялық және рухани
жетістіктері мен түғырнамаларының толыққанды емес екендігін
қармақарсы дәлел ретінде қойды. Еуразиялыктардың байқауынша, еуропалыктар өздерінің жеке бастарынан төмен дәрежеде
түрғандарды кейбір объективті белгілері бойынша «жабайы» немесе «артта қалған» деп атап қана коймай, өздеріне, яғни «еуропалыктарға» қызмет етуі үнамағандарды да соларға теңейді. Егер жаңашыл ғылым мен техниканың кейбір салаларының жетістіктері мен артықшылыктарын объективті түрде әлемдік тарихтың баска кезеңдерінде болған жетістіктермен салыстыра отырып дәлелдей алсаң, ал идеология мен адамгершілік мәселелерінде мүндай дәлелдеу мүмкін емес. Философиялық сенім түрғысынан алғанда, «еуразиялык» түжырымдарға байланысты идеология және адамгершілік саласында негізгі
белгі болып есептелетін жаңашыл батыс еуропалық сана жоғары
емес, қайта, керісінше, «ескі» немесе «жабайы» және «артта қалған» халықтардың жетістіктерінен де төмен тұрғандығы белгілі болады. Еуразиялық түжырымдама мәдени-тарихи «еуропацентризмнен» түбегейлі түрде іргесін аулақ салуды білдіреді, бүл кандайда бір көтеріңкі көңілкүйден шыккан емес, сондай-ак белгілі бір ғылыми және философиялық алғышарттардан шыкқан бас тарту… Соңғыларының бірі жаңа «еуропалық» түсініктерде үстемдік ететін мәдениетті әмбебап кабылдауды жокқа шығару… Дәл осы әмбабап кабылдау еуропалыктарға бір халықты мәдениетті деп, екіншілерін «мәдениетсіз» деп балағаттай бөлуге мүмкіндік береді. Әлемдегі мәдениеттің даму барысында «мөдени орта» немссе «мөдсниет» деген түсінікті кездестіруге болады, олардың бірі үлкен табыстарға жетсс, екіншілерінікі аздау соғып жатады. Әрбір мәдени ортанын қандай жетістікке жететініи, тек қана оны мәдени салаларға мүшелеп, бөлу аркылы білуге болады. Мәдениеттің бір саласында төмен түрған мәдени орта, басқа бір салалардың кай жерінде болсын, жоғары тұруы мүмкін. Үлы теніздегі Пасха аралының ертедегі тұрғындары казіргі күнгі ағылшындардан эмпирикалық білім мен техниканың көптеген салаларынан «артта» қалғаны анық, бірақ бүл оларға өздерінің скульптурасында ерекше қолтаңба, творчестволық табыс шыңдарын бағындыруга кедсргі кслтіре алмады, ал қазіргі Англияның оған әлі де қол жеткізе алмайтыны белгілі. Мәскеулік Русь ХҮІ-ХҮІІ ғасырларда Батыс Еуропадан көп салаларда артта калды; оның ссесіне көркемдік күрылыстың «бастапкы» дәуірін қалыптастыруда, «бедерлі» жонс «мүнаралы» ерекше шіркеулердің түрлерін ойлап табуда олар бүкіл әлемде алдында жан салмады, сол ксзецде көркемдік күрылыста көптеген батысеуропалық елдерден Мәскеулік Русьтің жоғары түрғанын әлсм мойындады. Сондайақ бір «мәдени ортада» жекелеген «дәуірдің» өмір сүруінде де осындай күбылыс байқалады. Маскеу Русі ХҮІ-ХҮП ғасырларда храмдық күрылыстың «бастапқы» дәуірін дүниеге әкелді, бірак оиың икон жазуындағы жетістіктері ХІҮ-ХҮ ғасырлардағы Новгородтың және Суздальдың жетістіктерімен салыстырғанда күлдырау кезеңін бастан кешіруде болатын…
Мәдениет айғақтарының барлык, жиынтығы айқындайтындай, салаларға жіктелген мәдениетті қарастыра отырып кана оның даму эволюциясы мен сипатын толықтай тануға жакындай аламыз. Осылайша қарастыру негізгі үш түсінікпен байланысты, олар: «мәдени орта», оның өмір сүру «дәуірі» және «мадениет» салалары. Барлық карастырулар белгілі бір «мәдени орта» мен белгілі «дәуірге» арналады. Олардың арасындағы шекараны калай белгілеу мәселесі зерттеу мақсаты мен көзқараска тәуелді. Солардан мәдениетті «салаларға» бөлшектеп бөлудің дәрсжесі мен сипаты айкындалады.
Ал егер еуразияшылдық идеясы интеграциялык тәсіл ме деген сүракка келер болсақ, бүгінгі заман талабына сай алғаш рет ТМД-ның маңызды әлеуметтік-экономикалык интеграциясы жайлы мәселені Н. Назарбаев өзінің Үлыбританияға барған сапары барысында көтерге болатын. Корольдік халыкаралык, қатынастар институтында сөйлеген сөзінде ол былай деп мәлімдеген еді: «Кеңес дәуірінен кейінгі кеңістіктің дамуы екі бағытпен айқындалады: бір жағынан, үлттық мемлекеттіліктің қалыптасуы жүріп жатыр, екінші жагынан, ТМД елдерінің интеграция бағыты байқалады. Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығының өзін рсформалау кажеттілігі пісіпжетті, мүның өзі осы аймақта түрақтану бслдеуі мен қауіпсіздік орнатуды қамтамассыз етер еді және саяси эволюцияны болжаудың дәрежесін жоғарылатуға мүмкіндік беретіні кодік».
Еуразиялык Одақ идеясы соңгы үш-төрт жылдың ішінде
ТМД елдерінің интсграциялык процесстеріпің катализаторына
айналды. Оның жарқын үлгісі ретінде Қазақстанның үсынысымен Достастыктың интеграциялық комитеті күрылғанын айта
аламыз. Мүндай органдардын пайда болуы кол жсткізген
келісімдерді жүзегс асыруға, орындалуы міндстті экономикалык реформаның біріккен бағдарламаларын қабылдауға көмектеседі. Себебі, өмірдің өзі достастық елдерінің халықаралык карым-қатынастарының кандай саласьшда болмасын өзара бірге әрекет етуінің біртүтас жұйесін қүрудың қажеттігін көрсетіп отыр, бүл әрбір елдің теңдігі мсн егемендігін міндетті түрде сақтай отырып жүзегс асырылуы қажет.
Еуразиялык Одақ күру идеясының өзекті болатын себебі, бүкіл ТМД елдері өте ауыр жүйелі экономикалық дағдарысты бастан кешіріп отыр. Тек элсуметтік-экономикалык интеграция ғана тезірек өтпелі кезеңнен шығып, кажетті саяси-экономикалық реформаларды жүзеге асырып, калыптасқан киыншылыктарды жеңуге мүмкіндік береді. Достастық елдерінің өзара экономикалық жәие саяси талап, шағымдарыыың көп болуы ссбепті, ТМД мүше мемлекеттерінің экономикалык ынтымактастығына тиімді әсер ете алмады. Еуразиялық интеграция — бүл мүмкін болатын геосаяси апаттар мен әлеуметтік-саяси шүғыл өзгерістерден кепілдік. Еуразиялық Одақ (ЕАО) үшін Еуропаның, араб және латынамерика мемлекеттерінің, АТР жәае баскаларының тәжірибесі үлгі болып есептелінеді.
Еуроазиялық Одак идеясына ашык түрде карсы шыккан ксңес доуірінсн кейінгі кеністікте жылдам интеграциялауды жақтаушылардан бастап, КСРО-ны калпына келтіруді қолдаушылармен аякталған әр түрлі күштсрдіц әрекетіне карамастан, еуразияшылдық идея орасан зор Еуразия кеңістігінде интеграциялық процестсрдің шынайы моделі екендігін танытты.
ТМД шеңбсрінде мемлекетаралык экономикалык және интсграциялық комитсттің кұрылуы — бүл Орталық азиаттық және кедендік одактың қалыптасуы мен кызмет етуі денгейіне шығудын карсаңы, сондай-ак ол Еуразиялық достастыкка барар жолдағы белгілі бір кезен де бола алады. Осыған байланысты, ТМД шеңберінде Орталык-азиаттык экономикалык, саяси жоне әскери кедістіктің кұрылуы ЕАО идеясын жүзеге асырудыц практикалык кезеңі болып саналады, мүның өзі кеңес дәуірінен кейінгі кеңістіктегі мемлекеттердің экономикалық жоие саяси өмірінде елеулі роль ойнап отырған ТМД-ны да жокка шығармайды.

2-бӨлІм. Тмд-ныҢ маҢыздылыҒы мен маҚсаты

Қазақстанның Елбасы Н.Ә. Назарбаев ұсынған ЕАО жобасы ТМД-ның басым жактарын дамытуға бағытталған, яғни «бүл дегеніміз — әлеуметтік-экономикалық құрылым мен экономиканың жоғары дәрежедегі интеграциялануы және жалпы тарихи-мәдени дәстүрлерді, тұрғындардың ділін дамыту». Еуразиялык, Одақ — ТМД-нан мүлде баскаша одақ. Өйткені Еуразиялық Одақтың негізінде экономикалык, қорғаныс, сырткы саясатты реттеуді мақсат тұтқан халыкаралық органдарды күру жатыр. Стратегиялық мәселелерді талқылау үшін ЕАО үкіметі мен мемлект басшыларының кеңесін күру жоспарланып отыр, сондайақ Еуразиялық Одаққа кіретін елдердің заң шығару кызметін қадағалайтын жалпы парламентке тікелей сайлау өткізу де басты назарда. Осының өзінде Еуразиялық Одаққа мүшелік кайсы бір екіжақты қарым-қатынастардың үшінші елдермен орнатылуына еш кедергі келтірмейді. Үсынылып отырған Одақтың негізгі принципі — теңдік, мемлекеттердің егсмендігі мен тәуелсіздігін, әрбір мемлекеттің жекелігі мен түлғалык күкығын сыйлау.
Әскери салада қорғаныс министрлігінің Ксңесі баскаратын әскери-корғаныс кешенін қүру көздслген, сыртқы саяси қызметті реттеу сыртқы істер министрлігі Кеңесіне жүктеледі. Күнделікті жүмыстарды аткару үшін Еуразиялык Одақтың мемлекетаралық атқарушы секратариаты күрьлуы мүмкін, ол түрақты нсгізде жүмыс істемек, оның күрамын мемлекет басшылары айқындайтын болады. Бүл орган БҮҮ мен ОБСЕ-да бакылаушы мәртебесін иемденуі кажет.3
Аткарушы секретариаттың күрамы акпараттық бюроға маңызды орын беруі мүмкін. Үлттық азшылыктардың қүқыктарын корғау мен жүзеге асыру және келісілген білім саясатын қалыптастыру мақсатында білім, мәдениет жәые ғылым Кеңесін қүру келелі істердің бірі. ЕАО-ның қүрылуы осы Одақтың барлық мүшелері үшін жалпы қүжат пен азаматтықты кіргізуді, сондай-ақ экономикалык реформалардың келісілген міндстті бағдарламаларын жасауды, халыкаралық валютаны кабылдауды көздейді.4
Қазақстан Елбасы Нұрсүлтан Назарбаев 1993 жылы Біріккен Үлттар Үйымының 47-ші Бас Ассамблеясында сөйлеген сөзінде: «Біздің достастыктың іргелі шаңырағы әзірге Еуразияның осы бөлігіндегі халықтар мен елдердің өзара әрекет етуінің ғасырлар бойғы дәстүрлерін толығымен есепке алмай отыр. ТМД-да еркін нарық экономикасы мен демократияға өту процессі әлеуметтік-экономикалык және саяси тұрақсыздыктың өсуімен, қазіргі даудамайлардың өршуімен және жаңаларының тууымен ерекшеленеді», — деп атап өтті. Сонымен катар 1994 жылы Н. Назарбаев ұсынған «Мемлекеттердің Еуразиялық Одағын күру туралы» жобасы ТМД-ны қүртуды білдірмейді, себебі, жобада көрсетілгендей: «ТМД мемлекетаралық бірлестік ретінде оған кіретін мемлекетаралық қатынастардың күкықтық дайындалуында үлкен роль атқарады. ТМД-ның мүмкіндіктері олі тұгесіле қойған. жоқ». Мүның үстіне, Еуразиялық Одакка мүше-мемлекеттер ТМД-мен қатар баска да интеграциялық бірлестіктерге қатыса алады, сонымен бірге ассоциациялык немесе түрақты мүшелік негізінде бакылаушы мәртебесіне де ие.
Еуразиялык Одақ — бүл кеңес дөуірінен кейінгі кеңістікте
түрақтылыкты және міндеткерлікті, әлеуметтік-экономикалық жақсартуларды нығайту максатына бағытталған интеграцияның жаңа түрі. Еуразиялык, кеңес дәуірінен кейінгі кеңістік үшін ХХ-ХХІ ғасырлар арасы жаңа мемлекеттердің тәуелсіздік пен егемендік алуындағы тарихи дәуір ғана емес, сондай-ак әлеумсттік-экономикалық түрактылықтың жаңа түрін іздеу кезеңі болды.
Тәуелсіздік Мемлекеттер Достастығы саяси, әлеуметтік-экономикалық мақсаттарды шешу барысында ғана емес, сонымен катар экономикалық интеграция моделін таңдау мәселесінде де шым-шытырыққа, түйыкқа тірелді. Кецес дәуірінен кейінгі мемлекеттердің саяси зиялылары әуелі қазіргі өркениеттің және үлттык дәстүрлердің қүндылықтарына негізделген жаңа қоғамдык сананы калыптастырмаса, мемлекеттік қүрылысты қүрудағы кез келген бастамалардың тиімсіз болатынын дүрыс түсінеді.
Кдзақстан да дәл Ресей секілді Еуразияның орталыгы, ендеше, ол да геосаяси базисті таныта отырып, болашақтағы Еуразиялық Одақтың кұрылымдары айналып түратын алтын діңгек болып табылады. Бүл қүрылымдар алғашқыда әлеуметтік-экономикалық интеграцияның аймақтық орталықтары болып есептелінеді, олар болашақта қуатты саяси-экономикалық бір одаққа бірлесе алады, осылайша экономикалык бүкіл әлемдік және аймақтық экономикалық интеграция (әлемдік дамудағы негізгі бағыттар болып есептелінеді) түрғысынан алғанда әлем тағдырында орасан роль атқаруы мүмкін.
Жаңа тәуелйз мемлекеттер әлеуметтік-экономикалык интеграция мәселелерін шеше отырып, ортақ бір мақсатқа жұмылған, оны мыналар анықтайды:
— XXI ғасыр басында түрақтануды қамтамасыз ету, одан әрі экономикалык өсуге қол жеткізу;
— инфляцияның жылдық қарқынын төмендетуді жалғастыру;
— қаржы секторы мен өнеркәсіптерді реформалау;
— өндірістік инфрақүрьшымды жаңарту;
— құрылымдык-институционалдық реформаларды жалғастыру, тиімдігілі жоғары бәсекелік мүмкіндігі мол өндіріс орындарына тура инвестициялар ағынын күятын және инвестициялық белсенділіктің өсуін ынталандыратын жағдай жасау;
— іскерлікті колдаудың мемлекеттік саясатын нығайту, бірінші кезекте үсақ және орта бизнесті қолдау;
— мемлекеттік билік институттарын, заңдылық пен тәртіпті, төлем және каржы тәртібін нығайту, экономиканы мемлекеттік реттеу механизмдерін жетілдіру;
— жергілікті мекемелерге орталық мекемелердің кейбір баскару міндетін тапсыруды күшейту, жергілікті органдардың атқару биліктерінің кызметін нығайту мен кеңейтуге бағытталған реформаларды жүзеге асыру.
Еуразиялык интеграцияның өте күрделі жол таңдағаны анық, бүл жерде табыска жүз процент қол жететініне кепілдік жок, тек қана прагматизм, жалпы игілік үшін ынтымақтасудың кажеттігін
түсіну жөне шыдамдылық ТМД-ға өтпелі кезеіщі ауыздықтап, өз
мемлекеттерінің жалпы өркендеуіне қол жеткізуге
көмектеседі.
Қазіргі халықаралық қатынастарда интеграция көп қырлы, жан-жақты және кешенді процесс. Интеграция бірігуші елдердің жалпы және арнайы ерекшеліктерін есепке алуы қажет. Мемлекет ішіндегі және мемлекетаралық интеграциялардың айырмашылықтары бар, осы екі процесс диалектикалык жағынан бір-бірімен матаса отырып, жекелеген елдердің, мемлекет топтарының, аймактық қоғамдастықтардың және жалпы халықаралық қатынастардыд жүйесінің қьізмет етуін сипаттайды. Соғыстан ксйінгі жылдары қалыптаскан үлттық, экономикалык және саяси жүйелердегі бүкіл олемдік бірігу және халықтардың туыстық араласу процесстерінің белсене жүзеге асуына байланысты объективті өзгерістер халықаралык қатынастарда пайда болған күбылыстарды концептуальды түрде ойлау кажет екендігін байкатады. Саясатшылар мен ғалымдардың арасында дүниеге келген интеграция идеясы теориялык қалыптасу мсн ғылыми болжауды кажет етеді.
Әртүрлі мектептердің шеңберінде пайда болған интеграцияның көптегеп саяси теориясы осы көпкырлы процесстің ерекшеліктерін айкындауға тырысты. Соган карамастан, бүгінге дейін мемлекетаралық интеграцияның түтас түжырымы жасалған жоқ. Мүмкін, ол аталмыш процесстің әлемнің әртүрлі бөлігінде объективті арнайы ерекшеліктерімен отіп жатканына байланысты болар.

3-Болым. ТМД-НЫҢ ДАМУ ПЕРСПЕКТИВАЛАРЫ ЖӘНЕ ОЛАРМЕН БАЙЛАНЫСТЫ МӘСЕЛЕЛЕР

Кеңес Одағының әлі аяқталмаған дезинтеграция процесстерімен үштасып жатыр. … жалғасы