Қазақ халқының ұлттық Тоғызқұмалық ойыны

Жас мемлекетіміздің спорттықмүмкіндігі зор екендігін биік жеңістерге
жол салған сайыпкырандарымыздың көптігімен дәледей аламыз. Мұның айғағы
спорт және дене тәрбиесіне аса көңіл бөліп, Жетісу өңірін спорттық аймаққа
айналдыруға ден қоюы.
Қазақстан спорты Кеңес үкіметі тұсында мүмкіндігінше тұншықтырылып
келді. Әсіресе, әлем спортшылары қатысатын Олимпиада ойындарына қазақ
жігіттері өте аз жіберілетін. Еліміз тәуелсіздік алғалы құдайға шүкір,
қазақтың баһадүр жігіттері әлемнің шаршы алаңдарында жеңімпаз атана
бастады. Қазақстанның споршылары ірі-ірі жетістіктерге жетіп жүргені де
жасырын емес.
Сол жеңістерге түре жол салған сайыпқырандардың ішінде жетісулықтардың
үлес салмағы басым. Талдықорған қаласының Жетісу өңірі спортының
талбесігіне және да Қазақстандағы халықаралық жарыстар өткізетін шаһарға
айналары һақӨткен жылы бұл бағытта үлкен жұмыстар атқарылды. Айтулы бірнеше
спорт түрлері бойынша ұлттық құрамалар өздерінің үлкен сайыстар алдындағы
оқу-жаттығу жиындарында осы қаланы таңдауда.Олардың барлығы да әлемдік,
құрлықтық додаларда бокс,күрес, ауыр атлетика бойынша жоғары биіктерді
бағындырды.Ал сондай ақ әлемдік талаптарға сай салынып жатқан Спорт
сарайында алдағы уақытта жалауын көтеретін додалы жарыстардың куәсі
боларымыз да сөзсіз.
Күрес
Жұдырықтасуымызға қарағанда күресіміз әлсіз болып тұрған секілді.
Себебі, соңғы линцензиялық турнирлер қазақстандық күрестің бұрынғыға
қарағанда нашарлаған көрсеткен сыңайлы. Дегенмен, қоржынымызда жолдамалар
жоқ емес, бар. Енді, соларды сапаға айналдыра алсақ болғаны.
Қазақ халқының ұлттық “Тоғызқұмалық” ойыны
Тарихтың терең қойнауынан бастау алған,шығу және пайда болу мерзімі әлі
толық дәрежеде зерттелмеген,яғни ғылыми түрде тұжырымдамс
айқындалмаған,ұлтымыздың асыл қазыналарының бірі-тоғызқұмалақ.
Оның ерте замманан келе жатқанына дәлел боларлық тастарға қамшалып
қалдырған.
Тоғызқұмалақ тақтасының бейнелері:
Қазақ дене тәрбиесі институтының кафедра меңгерушісі, профессор
М.Т.Тәникенов өзінің “Қазақстандағы дене тәрбиесінің тарихы атты оқулық-
нұсқамасында: ”Архелогтар 1970 жылдары Оңтүстік Қазақстан облысынан біздің
ғасырға дейінгі ІV ғасырдағы екі мекен жайдан арнайы жасалынған ойын
шариктерін танытты.Осы шариктер тоғызқұмалақ ойнына пайдаланғаны жөнінде
ғалымдар тұжырымдар жасап отыр”, -деп жазады.
Біріншіден, неге ойыншының әрқайсысы тоғыз отаудын шектелген? ”Тоғыз”
деген санның киелі сан екні белгілі.
“Тоқсан ауыз сөздің” тобықтай түйіні”, ”Тоғыз жолдың” торабы”,
”Білгені” бір тоғыз, білмегенің тоқсан тоғыз”
“Екі жіп есіледі,үш жіп өріледі,ал тоғыз жіп тоқылады” деген секілді
сөз тіркестерінде де тоғыз саны тіркелмеленіп келеді,
Уақыт есебінде де тоғыз санының орнына ерекше.
Жыл есептеудің (тышқан, сиыр, барыс, қоян, ұлу, жылан, жылқы, қой,
тауық, мешін, ит, доңыз) тоғызыншы мешін жылы. Бір ғажабы сол мешін жылдары
ғана он екіге қалдықсыз бөлінеді екен.
Қазірге таңда Талдықорған қаласында да жоғарғы оқу орындар мен мектеп
оқушыларының арасында жыл сайын “тоғызқұмалақ”жарысы өтіп тұрады.
Қысқаша айтқанда ұлтымыздың асыл мұраларының бірі тоғызқұмалақтың
қысқаша даму жолдары осындай.

Жаңылтпаш ойыны. Бұл ойыңды әуелде тілінің мүкісі бар, әр әріпті,
дыбысты дұрыс айта алмайтын балалар үшін пайдаланған халық педагогикасының
бір саласы. Кішкене кезіңце «р»-дың орнына «и» дыбысын ауыстырып айтуға
байланыты халық үні, әуені әдемі, өлеңдетіп:

Дегеңде, ей, Тайқарбай, өй, Тайқарбай,
Қойынды мол жусанға жай, Тайқарбай,
Тайқарбай, Майқарбайлар толып жатыр,
Әй, Тайқарбай, дегенің қай Тайқарбай?
— деп балаларға әр дыбысты өз орындарында айтуға дағдыландыру арқылы тіл
мүкісін түзетуге көмектескен — ойын түрі. Халық ойнатып отырып, ойланып
сөйлеуге баулыған.

«Соқыр теке» ойыны. Оның шарты қатысулардың әр қайсысына мал аты
қойылады. Ең соңғы аталған бала «Тентек теке» болады:
Бұзау, бота, құлыншақ
Тоқты, серке, тай торпақ,
Тана, тайлақ, құнан, дөнен, бесті бар.
Малдың жасын айыра біл, естіп ал,
Бұқа, бура, айғыр, қошқар, теке бар
Сүзегенсің, тентек теке, жеке қал.
Көзін байла, теке-теке «бақ-бақ»
Соқыр теке қайдан бізді таппақ.
Ойын үлкен шеңбер ішінде ойналады. Ойынды бастаушы … жалғасы