Хақназар хан (1538-1580ж. ж. билік құрған)

Қасым ханның баласы Хақназар (Ақназар) хан тұсында қазақ хандығы қайта
бірігіп дами түсті. Хақназар қазақ хандығын 42 жыл биледі. Қазақ хандығының
300 жылдық тарихында Хақназардай ұзақ жыл ел билеген хан болған емес. Ол ел
басқару, қиын-қыстау, әскери-саяси істері жағында қажырлы да қабілетті
қайраткер болды. Оның үстіне аса күрделі сыртқы жағдайларда дипломатиялық
дарыны мол майталман екендігін көрсетті.

Хақназар хан таққа отырған соң хандық үкіметтің билігін нығайтуға және
күшейтуге қажырлы қайрат жұмсады. Өзінен бұрынғы Тапир хан және Бұйдаш хан
тұсында бытыраңқы жағдайға түскен Қазақ хандығын қайта біріктірді. 1523-
1524 жылдары жарыққа шыққан қазақ-қырғыз одағын үздіксіз нығайтты, тіпті
сол заманның тарихи деректерінде Хақназар хан «қазақтар мен қырғыздардың
патшасы» деп аталды. Ол осы қазақ-қырғыз одағына сүйене отырып, Моғолстан
хандарының Жетісу мен Ыстықкөл алабын жаулап алу әрекетіне тойтарыс берді.

Хақназар хандық құрған дәуірде қазақ хандығының сыртқы жағдайында аса
ірі тарихи оқиғалар туды. Бұл кезде батыста күшейе түскен орыс мемлекеті
шығысқа қарай ірге кеңейтіп 1552 жылы Қазан хандығын, 1556 жылы Астрахань
хандығын Россияға бағындырды. Осы жағдайға байланысты, Еділ мен Жайық
арасында ұлан-байтақ өңірді мекендеген Ноғай ордасы ыдырай бастады. Ноғай
ордасын билеген маңғыт мырзаларының арасында үкімет билігіне таласқан
феодалдық қырқыс үдей түсті, бұл қырқыстар халық бұқарасын қатты күйзелтіп,
жаппай наразылық тудырды, Ноғай одағы құлдырап, ауыр дағдарысқа тап болды.
Хақназар хан тұсында Қазақ хандығының күшеюі және халық өмірінің оңалуы,
Ноғай ордасына қарасты қазақ тайпаларын қызықтырып өзіне тартты. Ноғай
одағына қарасты көшпелі тайпалардың бір бөлігі қаңлылар, қыпшақтар тағы
басқалар Қазақ хандығына келіп қосылып жатты.

Оларды Хақназар хан қарсы алып отырды. Ноғай ордасы н билеушілерінің
бірі Ысмағыл мырза ішкі феодалдық қырқыста өз ағасы Жүсіп мырзаны өлтірді.
Жүсіп мырзаның балалары Ысмағыл мырзамен соғысты. Ноғай ордасында өзара
қырқысқан екі топ пайда болды. Ысмағыл мырзаның тобы Москва княздығына
қосылуды жақтады, оған қарсы топ Қазақ хандығына қосылуға бой ұрды. Бұл
жағдайды пайдаланған қазақ ханы Хақназар Ноғай ордасының көп ұлысын
(бұлардың көбі қазақтың кіші жүзі алшын одағына енген тайпалар) өзіне қосып
алды. 1557 жылы Ноғай мырзасы Ысмағыл орыс патшасы Иван IV ке: Менің
туыстарым қазір Жайықтың арғы жағында, бізден қалып қойып, қазақ патшасына
қосылып кетті деп арыз айтты. Хақназар хан Ноғай ордасының ыдырауын
пайдаланып Жайық жағалауындағы көшпелі тайпаларды қазақ хандығына қосып
алумен ғана тынбады, Ысмағыл мырза бастап, батысқа қарай ауған ноғайларға
қуалай шабуыл жасап, оларды одан әрмен ығыстырып, ірге кеңейту әрекетін
жасады. Орыс патшасы Иван IV-нің ноғай арасына жіберген елшісі Семен
Мальцев 1569-жылы орыс патшасына: Хақназар патшаның, Шығай ханзаданың,
Шалым ханзаданың қазақ ордалары, ал олармен қоса 20 ханзада ноғайға келіп,
ұрыс болды деп хабарлаған.

Кейбір зерттеушілердің айтуына қарағанда, жоғарыдағы шабуылдар батысқа
қарай ауған ноғай тайпаларының Еділ мен Жайық өңірін тастап, Дон
сахараларына қарай кетуіне себеп болған көрінеді. Бұл жөнінде тарихшы Ахмет
Заки Уәлиди: 1969-жылы Шығай, Хақназар, Шалым сұлтандар бірлесіп,
Ысмағылдың баласы Орыс сұлтанға шабуыл жасады, осыдан соң ұзақ тұрмай ноғай
мырзалары ақырындап елдерін Жайық пен Еділдің батыс жағына, Дон
сахараларына көшіруге, башқұрт елдерін тастауға мәжбүр болды дейді. Бұл
жеңіс Қазақ хандығының жерін кеңейтіп, күш-қуаты мен беделін арттырды,
тарихи деректемелерде қазақ ханы Хақназарды қазақтар мен ноғайлардың ханы
деп атаған.

XVI ғасырдың ортасында ауыр дағдарысқа ұшыраған Ноғай одағы ішкі
феодалдық қайшылықтар мен қырқыстардың және халық бұқарасының феодалдық
үстемдікпен қанауға қарсы күрестерінің нәтижесінде бордай тозып, 1569-
жылдан соң мемлекет … жалғасы