Тарих қателікті кешірмейді

Қазақ өзінің түбі түркі екенін жақсы білгенімен, сол түркілердің қайдан және қашан шыққанын біле бермейді. Өйткені оның негіз­гі себебі − тәуелсіздігімізді ал­ғанға дейінгі төрт ғасырға жуық уақыт толассыз соғыстармен, отаршыл­дар мен Кеңес мемлекетінің халқы­мыз­дың жады мен тарихын бұрмалау мен оларды құртуға бағытталған жы­мысқы саясатымен өтті.

Сондықтан «мың өліп, мың тіріл­ген» халықтың тарих сахнасынан жоғалып кетпей, қысқа мерзімде есі мен етегін жиып, іргелі мемлекет құ­рып, әлемге танытып, бола­ша­ғы­на нық сеніммен қарайтын елге айнал­ғанына шүкіршілік етеміз.

Енді міне егемендігіміздің ар­­қа­­сында, жоғалып, шашылып, ұмыт болған, сан рет бұрмаланған тари­­хы­мызды түгендеп, ондағы ақтаң­­дақ­тардың орнын толтырып, жаң­ғыр­татын кезеңге де қолымыз жетті. Бұл жұмыстар ойдағыдай атқарылып, нәтижелі болатынына біздің сеніміміз мол. Өйткені Елбасымыз бұл мәселелерді шешуге бастамашылық жасап, өзінің «Ұлы даланың жеті қыры» атты мақаласында, халқымыздың санасын оятатын, ата-бабаларымыздың тарихына тікелей бет бұрғызатын, түркілердің адамзат өркениетіне қосқан үлесі мен орнын анықтауға арналған, «Рухани жаңғырудың» жалғасы болып табылатын бағдар­ламасын жариялады.

Осы ретте «Рухани жаңғыру» бағ­дар­ла­ма­сының аясында Халық­ара­лық Түркі академиясында жарық көріп, өткен жылдың 30 қарашасында Елбасымыздың кітапханасында таныстырылып, оқырманға жол тартқан Рашид ад-Диннің «Жамиғ-ат-тауарих» (Тарихтар жинағы) атты кітабының рөлі ерекше болады деп ойлаймыз. Олай дейтін себебіміз, жеті жүз жыл бұрын парсы тілінде шыққан, кезінде әлем оқымыстылары мойындаған және ортағасырлық энциклопедия ретінде танылған «Жамиғ-ат-тауарихта» түркілер тарихы мен солардың арасынан шыққан Шыңғыс (Шыңғыс хан деген ат оған 602 хижри жылында өткен Ұлы құрылтайда берілген. «Шың» түркі-қадымша сөзі, қазақ­шасы шыңдалған, күшті және берік дегенді білдіреді; «Шыңғыс» – «Шың» сөзінің көпше түрі, күштіден де күшті және Ұлы патша дегенді білдіреді) хан мен оның ұрпақтары туралы аса маңызды мәліметтер мен өте құнды деректер келтірілген.

Өкінішке қарай, ол деректерді біз­дің халқымыз осы күнге дейін біл­мей келген. Оның себебі жоғарыда айтылған «балапан басына, тұрым­тай тұсына» кеткен заманның, отар­шылдық пен тоталитарлық саясат­тың нәтижесі екені белгілі.

Бұл жерде айта кететін тағы бір мәселе – түркілердің тарихы жазыл­ған осындай аса құнды кітапты бізге дейін ана тілімізге ешкім аудар­ған жоқ. Өйткені «Жамиғ-ат-тауа­рих­тың» орысша аудармасында қателер, бұрмалаулар өте көп кездеседі. Мәсе­лен, Шыңғыс ханның шыққан тегі  мұғул өзгеріп, «моңғолға» айналып кеткен, сонымен қатар адам, жер, су атаулары да, көптеген сөздердің де мағынасы адам айтқысыз өзгерген. Соның салдарынан Шыңғыс хан мен оның ұрпақтары моңғол болып шыға келген. Бұл бұрмалау мен өзгертулер өз кезегінде көптеген қателікке, жаңсақ пікірлерге және пайымдауларға негіз болып келген.

Осы тақырыптың төңірегіндегі тарихи шындықты анықтау мақса­тында біздің жасаған әрекеттері­міз нәтижелі болды. Алдымен біз «Жамиғ-ат-тауарихтың» дүние жүзі тілдеріне (француз, ағылшын, орыс және қытай) аударылған нұсқа­ларымен таныстық. Салыстырып көргенде, олардың бір-біріне ұқса­май­тынына, әрқайсы әртүрлі нұсқа­лар­дан аударылғанына және олар­дың толық емес екеніне көзіміз жетті. Ең бастысы – мұғул сөзінің моңғол­ға айналғанының саясаттан басқа да себептерін таптық. Ол, көпші­лік біле бермейтін, парсы мен араб тілдері әліппесінің өзгешеліктеріне және түркі тіліндегі сөздердің парсы тілінде айтылуы мен жазылуын­дағы өзіндік ерекшеліктеріне байланыс­­ты болып шықты. Жоғарыда атал­ған тілдерге аударылған нұсқаларда парсы әліпбиіне тән «ч,г,ж,п» әріп­тері мен сөздерді дәл оқу үшін қойы­латын арнайы «замма, фатха, касра сүкун» деген белгілердің болмағаны дәлелденді. 

«Жамиғ-ат-тауарихтың» парсы тіліндегі түпнұсқасының дәлме дәл көшірмесі болып саналатын 1994 жылы Тегерандағы «Ал-Барз» бас­пасы шығарған 4 томдық кітапты біз Иран мемлекетінің Ұлттық кітап­ханасынан таптық,оны елге алып келіп, қазақшаға аудардық. Кі­тап­тағы әрбір сөзді, сөйлемді, де­рек­терді, жер, су атаулары мен адам ат­­тарын ана тілімізге мүмкіндігінше толық әрі дәл жеткізуге тырыстық. Бұл талаптарды мейлінше сақтап, кітаптың бір де бір сөйлемін қал­дырмауға, толық және сапалы етіп аударуға тырыстық, қажет болған жағдайда түсініктемелер мен сілте­мелер жасалды, түркі-мұғул сөз­дері­нің түсіндірме сөздігі мен аудар­маға кітаптың парсы тіліндегі факси­милесі де қоса берілді.

Аталған кітап барша оқырманға әлі жете қойған жоқ, өйткені оның таралымы тым аз − бір мың дана ғана. Ол кітап оқырманға жеткен күнде де, көлемі өте үлкен бол­ған­д­ықтан, оны оқып шығып, ой елегі­нен өткізуге және пікір айту­ға бір шама уақыт керек. Дархан Қыдыр­әлінің тұсаукесердің алдын­да шыққан шағын мақаласы кітап­тың толық сырын аша алмайтыны белгілі. Сондықтан Академия басшысы «Egemen Qazaqstan» газетінің оқырмандарына кітап­та келтірілген деректердің ең маңыз­дыларын жет­кізуді жөн көрдік, олар:

Түркілердің кіндік жұрты тек Алтай ғана емес, негізінен Алатау мен Қаратау, өйткені түркілердің атасы Абулжа (Яфес) ханның ата қонысы Алатау мен Қаратаудың қой­науындағы Талас пен Сай­рамның аралығы болған; қазіргі кез­де әлем­нің түкпір-түкпірінде өмір сүріп жатқан түркілер сол жерден тара­ған; Аллаға (Тәңірге) сенім де алғаш рет сол жерде пайда болған; осы ай­мақ­тарда ол заманда өте көне және үл­кен қалалар орналасқан (Сайрам, Тараз, Инанж және Жаңакент); сол төңіректе Түркібасы, Түркістан, Тәңіртау, Қарақорым, Ханқорған, Мыңбұлақ деген жер, су, тау атаулары сол заманнан қалған; Арыстан баб, өзге де сансыз бабтар, Қожа Ахмет Ясауи сол өңірде өмір сүрген; Хан­дары­мыз,билеріміз бен батырларымыз сол Түркістанда жерленген.

Абулжа ханның ұрпақтарынан әр дәуірде көптеген патшалар шыққан, олардың Селжұқ деп аталатын әулеті Тұран, Иран мен Мысырдың алыс аймақтарынан Қытай шекарасына дейінгі халықтарды төрт ғасырдан артық билеген. 

Әлемді үш ғасырдан астам билеген алып империяның негізін салушы Ұлы қаған Шыңғыс хан түркілердің Ергенеқондағы өсіп-өнген мұғул атты руының Қият атты тармағынан тарайды.

Ғалымдардың бір бөлігі Ергене­қонды Алтайда, екіншілері Тувада, үшіншілері Еділ-Жайықта және басқа жақтарда деп санайды.

Сол Ергенеқон мен Берел деген алқаптың Iле мен Шу және Талас өзен­дерінің аралығында орна­лас­қан­­дығы туралы деректі біз 1789 жылы Нюрнберг қаласында шыққан Ф.Л.Гюссфельдің көне картасынан жақында ғана тауып алдық. Бұл дерек Шыңғыс хан мен оның ата тегі­нің тарихына басқаша көзбен қарау керектігін дәлелдейді.

Бұл ретте «Жамиғ-ат-тауарих­тың» 2-ші томының 189-190 бет­терінде мынандай бір өте құнды дерекке назар аударған жөн: «Шыңғыс хан тәжіктер елінен өзінің ата жұр­тына қайта оралып, өзінің негізгі қонысы мен ордаларының шекарасына жеткен кезде, оның алдынан он бір жастағы Құбылай хан және тоғыз жастағы Хұлағу хан шықты. Дәл сол кезде Құбылай хан қоян­ды, ал Хұлағу хан киікті ұйғырлар уәлая­тына жақын жердегі наймандар уәлаятының шекарасындағы Мата­мил Қужинға жақын маңдағы Хила (Iле) өзенінің арғы жағындағы Айман hүй (Айман үй) мекенінде атып алған еді».

Осы деректерден Шыңғыс хан­ның ата қонысы мен ордасы Iле өзе­ні­­н­ің сол жағалауында болған­ды­ғын көреміз.

Iле, Шу, Талас өзендерінің Жетісу өңірінде орналасқанын жұрттың бәрі біледі. Ал дәл осы өңірде және оған жақын аймақтарда Қаңлы мемле­кеті, эфталиттер патшалығы, Батыс Түрік қағанаты, Қарахан мен Қазақ хандығы пайда болғандығы тарихтан белгілі. Ал 1970 жылы Iленің сол жағалауындағы Есік қорғандарының бірінен Қазақстан Республикасының ұлттық символына айналған «Алтын адам» табылғаны әлемге әйгілі.

Бұл деректер «Жамиғ-ат-тауа­рих­тағы» мәліметтерді мемлекет дең­гейінде терең зерттеудің қажет еке­нін көрсетеді. Жетісу аймағына, Түркі­стан және Жамбыл облыстарына арнайы экспедиция шығарып, он­дағы бұрыннан белгілі қорғандар мен көне қалалардың орындарында археологиялық қазбалар жүргізіп, архивтерден,көне кітаптардан, көне карталардан және басқа да деректерден тың мәліметтер жинап, оны сараптап, тарихты қайта жазу керек деп ойлаймыз.

Елбасының мақаласынан туын­­дайтын және «Рухани жаң­ғыру» бағдарламасының аясын­да атқа­рылатын жұмыстар­дың ауқымы өте үлкен. Оған бүкіл түрік дүниесін және көптеген елдер­ді жұ­мыл­дыру қажет. Жер-жер­де қазы­лып, табылып жатқан тарихы­мызға қатысты аса құнды жәді­гер­лерді де сақтап, зерт­тейтін орта­лық­тың да қажеттігі туын­дайды. Осы және бас­қа да жұмыс­тарды жүйелі түр­де ұйым­дастыру үшін арнайы министр­лік құрылса дұрыс болар еді деп ойлаймыз.

Ержан ИСАКУЛОВ, 

саяси ғылымдар докторы, 

Зәріпбай ОРАЗБАЙ, 

Қазақстан мұсылмандары діни басқармасы Ғұламалар кеңесінің мүшесі