Жаңа тарихи кезең: Қазақстан мен Қытай арасындағы тұрақты қарым-қатынас үлгісінің нәтижесі қандай?

2024 жылғы 3-4 шілдеде ҚХР Төрағасы Си Цзиньпин Шанхай Ынтымақтастық Ұйымына (ШЫҰ) мүше мемлекеттер басшылары кеңесінің отырысы қарсаңында Қазақстан Республикасының астанасына мемлекеттік іс-сапармен келді. ҚХР Төрағасының ШЫҰ-ға мүше басқа мемлекеттердің басшыларымен қатар қатысуы Қ. Қ. Тоқаев бастаған Қазақстанның халықаралық беделінің дәлелі болып табылады. Бұл дипломатиялық іс-шаралар екі жақты ынтымақтастықты тереңдетуге мүмкіндік береді.

ҚХР-мен ынтымақтастық Қазақстанның көпвекторлы сыртқы саясатындағы маңызды басымдық болып табылады және стратегиялық әріптестік мәртебесіне ие. Қазақстан мен Қытай көшбасшыларының жеке достық байланыстары — мемлекетаралық қатынастардың үздіксіз дамуының локомотиві. Сонымен қатар, екі елдің үкіметтері, парламенттері мен өңірлері арасындағы белсенді өзара іс-қимыл екіжақты қатынастарды нығайтуға ықпал етеді.

Келіссөздер барысында сауда-экономикалық, инвестициялық, көлік-транзиттік, ауылшаруашылық және мәдени-гуманитарлық ынтымақтастықтың жай-күйі мен болашағы талқыланды.

Екі ел арасындағы тығыз байланыс 1992 жылдың 3 қаңтарынан бастап жанданды. Осыған дейін ҚР Президенті Қасым-Жомарт Тоқаев пен ҚХР Төрағасы Си Цзиньпин 6 рет кездесті. Үкімет басшылары тұрақты кездесулер тетігінің 5 отырысын өткізді. 2015-2023 жылдары Үкімет басшылары орынбасарларының келіссөздерінің 21 раунды өтті.

30 жылдан астам уақыт ішінде екі ел арасында тиімді саяси дипломатиялық қатынас құрылды, сондай-ақ бірқатар бағыттарда ынтымақтастық жолға қойылды:

Сауда-экономикалық ынтымақтастық

ҚХР Қазақстанның әлемдегі ең ірі сыртқы сауда серіктесі болып табылады. 2023 жылдың қорытындысы бойынша екіжақты тауар айналымы 30% — ға өсіп, рекордтық 31,5 млрд-ты құрады.  2024 жылдың қаңтар-наурыз айларында ҚР-ҚХР тауар айналымы 6,3 млрд долларға, оның ішінде еліміздің экспорты 3,2 млрд, ҚР импорты-3,1 млрд-қа жеткен.

Инвестициялар

Қытай Қазақстан экономикасындағы топ-5 инвестордың қатарына кіреді. Соңғы 19 жылда Қытайдан жеке капиталдың жалпы ағыны 25 миллиард долларға өсті. 2023 жылы тартылған инвестициялар көлемі 1,7 млрд долларды құрады. Бүгінгі таңда 7 млрд. доллардан астам сомаға ондаған ірі басым жобалар сәтті іске асырылды. Олардың қатарында мұнай-газ, химия, металлургия, агроөнеркәсіп, тау-кен және басқа салалар бар. 2024 жылғы 1 маусымға дейін Қазақстанда шетелдік қатысумен 4 278 кәсіпорын тіркелген, оның ішінде 2 719-ы өз жұмысын жалғастыруда. Бірлескен меншік нысанымен 853 кәсіпорын тіркелген, 601-і қазіргі таңда дамуда.

Мәдени-гуманитарлық байланыстар

Екі мемлекеттің берік және ұзақ мерзімді қарым-қатынастарының негізі дәстүрлі түрде мәдени-гуманитарлық байланыстар болып табылады. Осы саланың өзара іс-қимылын үйлестіретін негізгі тетік Қазақстан Республикасы мен Қытай Халық Республикасының ҚК мәдени-гуманитарлық ынтымақтастық жөніндегі кіші комитеті болып табылады. Еске салатын жағдай, 2015 жылы ҚР Үкіметі мен ҚХР Үкіметі арасында мәдени-гуманитарлық ынтымақтастық туралы келісімге қол қойылған еді.

Осы тұста Қазақстан мен Қытай арасындағы білім алмасудың жоғары деңгейіне назар аударған жөр. Мәселен, 2024 жылғы қаңтардағы зерттеу бойынша Қытайда күндізгі және онлайн форматтарда 3897 қазақстандық студент оқиды, оның ішінде ҚХР үкіметтік гранты бойынша 452 азамат білім алуда. Сонымен қатар, Қазақстанның бес университеті-ЕҰУ базасында, ҚазҰУ,КазУМОиМЯ, ҚарМТУ, АГПИ-де Конфуций институттары жұмыс істейді. Ал 2015 жылдан бастап Пекин, Шанхай, Далянь, Сиань, Ханчжоу қалаларында орналасқан ҚХР жоғары оқу орындарында алты «Қазақстан орталығы» іске қосылған. Оның үшеуінде қытай студенттері «Қазақ тілі мен әдебиеті» мамандығы бойынша оқиды.

2023 жылдың мамыр айында Сиань қаласында өткен «Орталық Азия – Қытай» саммиті барысында Мемлекет басшысы ҚХР Төрағасы Си Цзиньпинмен бірлесіп Қазақстанда Лу Бан шеберханасын ашуға бастамашы болды. Айта кету керек, ежелгі қытай шебері Лу Банның атымен аталған бұл шеберханалар кәсіптік білім беру саласындағы халықаралық байланыс пен ынтымақтастыққа арналған алаң болып табылады. Осыған орай 2023 жылғы желтоқсанда Шығыс Қазақстан техникалық университетінің базасында автомобиль өнеркәсібі саласында халықаралық деңгейдегі кәсіпқойларды даярлауға бағытталған Қазақстандағы алғашқы Лу Бан шеберханасының ашылу салтанаты өтті. Шеберхананың бірегейлігі студенттердің практикалық дағдыларды игеру және автомобиль жүйелерін модельдеу сынақтарын өткізу мүмкіндігін иеленді. Сонымен қатар, ағымдағы жылдың наурыз айында ҚР Премьер-Министрінің ресми орынбасары – Сыртқы істер министрі М.Нұртілеу мен Қытай арасында ҚР-да жасанды интеллект және жаңа технологиялар саласында екінші «Лу монша шеберханасын» ашу туралы уағдаластыққа қол жеткізілді.

Бұдан басқа, Мемлекет басшысының 2023 жылғы мамырда «Орталық Азия – Қытай» саммитіне сапары кезінде әл-Фараби атындағы ҚазҰУ-да солтүстік-батыс политехникалық университетінің филиалын ашу туралы келісімге қол қойылды. 2023 жылдың қазан айында филиалдың ресми ашылуы өтті. Айта кету керек, ҚХР-дың алдыңғы қатарлы техникалық жоғары оқу орындарының ашулы елдің жетекші ЖОО-да филиалын құрып, қазақстандық жоғары білімнің әлемдік кеңістіктегі позициясын нығайтады, ҚазҰУ студенттерін сапалы халықаралық біліммен қамтамасыз етеді және ғылыми-техникалық бағыттың дамуына үлкен серпін береді.

Ағымдағы жылдың наурыз айында Астана Халықаралық университетінің базасында Бейжің Тіл және мәдениет университетінің (BLCU) филиалын ашу туралы келісімге қол қойылды. 1962 жылдан бері BLCU әлемнің 176 елінен 300 мыңнан астам шетелдік студенттерді дайындады. BLCU-дің танымал түлектерінің арасында 1983-1984 жылдары сол жерде оқыған мемлекет басшысын атап өткен жөн. Астанада BLCU филиалын ашу аясында «HSK орталығын» (қытай тілін үйрену және тестілеу орталығы) құру, сондай-ақ екі елдің студенттері үшін қос дипломды оқыту бағдарламаларын іске асыру жоспарлануда.

Сонымен қатар, ҚХР-ға ресми сапары аясында Мемлекет басшысы мен Си Цзиньпин 2022 жылы мәдени орталықтарды өзара құру туралы келісімге қол жеткізді. Осылайша, Қытайда Қазақстанның мәдени орталығы ашылады. Осыған ұқсас орталық Қазақстанда да жұмыс істейтін болады. Бұл қадам елдер арасындағы мәдени диалогты дамытудың маңыздылығын көрсетеді және екі жақтың да мәдениет пен өнер саласындағы ынтымақтастықты нығайтуға деген ұмтылысын көрсетеді. Орталық қызметінің негізгі бағыттарын мұражай және кітапхана ісі, музыка және кино өнері, тілдік оқыту және т.б.  қамтиды. Орталықтар екі ел халықтары арасындағы достықтың «көпіріне» айналады. Орталықтар Қазақстан мен Қытай арасындағы өзара түсіністік пен мәдени байланыстарды нығайтуға көмектесетін дәрістер, шеберлік сыныптары және фестивальдар сияқты тұрақты іс-шараларды өткізеді деп күтілуде.

2023 жылы Қытайда Қазақстанмен мәдени-гуманитарлық ынтымақтастықты тереңдетуге бағытталған көптеген іс-шаралар өткізілді. Сонымен, 2023 жылдың қазан айында Бейжің Тіл және мәдениет университетінде Әбу Насыр Мұхаммед әл-Фарабидің бюстінің ашылуы өтті. 2023 жылдың қараша айында Қазақстанның мәдениет фестивалі аясында «Цифрлық адамдар» – Қазақстан мен Қытай жастарының достығы жобасы іске қосылды». Соңғы 10 жылда алғаш рет Қытайдағы Қазақстанның мәдениет күндері аясында 2023 жылғы қарашада Р.Бағланова атындағы «Қазақконцерт» мемлекеттік концерттік ұйымы Қытай сахнасында шығармашылық ұжымының өнер көрсетуі өтті. Бұл бастамалар екі халық арасындағы мәдени байланыстар мен өзара түсіністікті тереңдетудің маңыздылығын көрсетеді, сондай-ақ Қазақстанның Қытайдағы мәдениетін белсенді ілгерілетеді.

Көліктік ынтымақтастық және транзиттік жүк тасымалы

Қазақстан ҚХР Төрағасы Си Цзиньпин ұсынған «Бір белдеу — бір жол» жобасы шеңберінде өзара байланысты көлік желісін қалыптастыру жөніндегі практикалық шараларды қолдайды. ҚР өңірлік интеграцияны дамыту және экономикалық өсуді ынталандыру үшін үлкен перспективаларды көріп отыр.

Оған дәлел мына статистика: 2023 жылы ҚР мен ҚХР арасындағы теміржол жүк тасымалының көлемі 28,3 млн тоннаны, 2024 жылғы қаңтар-ақпанда ҚР мен ҚХР арасындағы жүк тасымалдау көлемі 4 719,8 мың тоннаны құрады.

Ауыл шаруашылығы

Қазақстан жоғары сапалы және органикалық ауыл шаруашылығы өнімдерін өндірудің зор әлеуетіне ие және оны электрондық сауда платформалары арқылы экспорттауға дайын.

ҚР Сыртқы істер Министрінің 2024 жылы 29 наурыздағы ҚХР-ға ресми сапары барысында М. Нұртілеу Қытай тарапына қазақстандық құс және ет өнімдерін ҚХР-ға экспорттық жеткізу бойынша шектеулерді алып тастағаны үшін алғысын білдіріп, қытайлық кәсіпкерлерді Қазақстанда ауыл шаруашылығы өнімдерін өндіру және терең өңдеу, оның ішінде өндірістік кооперация қағидаттары бойынша бірлескен жобалар ұйымдастыруға шақырды.

2023 жылы елдер арасындағы ауыл шаруашылығы өнімінің тауар айналымы 1,29 млрд-қа жетті. Қазіргі уақытта 1 718 қазақстандық ауыл шаруашылығы кәсіпорны өз өнімдерін Қытайға экспорттауға құқылы.

Авиациялық ынтымақтастық

2023 жылғы қарашадағы өзара визазыс режимнің күшіне енуі екіжақты байланыстарды жан-жақты тереңдетуге деген сенім дәлелі болып табылады. Өзара визасыз режим және «Қазақстанның Қытайдағы туризм жылы» туристік ағымдардың өсуіне, іскерлік және адамаралық байланыстарды нығайтуға қуатты ынталандыру болады.

Көпжақты ынтымақтастық

Қазақстан Қытайдың жаһандық даму, қауіпсіздік және өркениет бастамаларын жоғары бағалайды, оларды іске асыру әлемдегі тұрақтылыққа, қауіпсіздік пен сенімге қол жеткізуге ықпал етеді, сондай-ақ орнықты даму мақсаттарына қол жеткізуді жеделдетеді.

Қазақстан бүгін де көпжақты тетіктер – ШЫҰ, АӨСШК, «ОА – Қытай» шеңберінде Қытаймен одан әрі тығыз ынтымақтасуға дайын.

Мемлекеттік сапар барысында Пекин Тіл және мәдениет университетінің Астанадағы филиалының ашылу салтанаты, сондай-ақ екі елдің мәдени орталықтарының ашылу салтанаты өтті. Қазақстандық тарап Қазақстанда Қытайдың озық жоғары оқу орындарының басқа да филиалдарын ашуға қызығушылық танытты.

Бүгін де Қазақстан мен Қытай арасында екіжақты өзара іс-қимылдың көптеген бағыттарын қамтитын 200 құжаттан тұратын шарттық-құқықтық база құрылған. Біздің қарым-қатынасымыз достықтың, ортақ тарихтың және тату көршіліктің берік байланыстарына негізделген.

Еске сала кетейік, жыл басында Egemen Qazaqstan газетіне берген сұхбатында Қазақстан Президенті Қ. К. Тоқаев Қытаймен ынтымақтастық перспективаларын атап өтті. Президент бүгінде Қазақстан мен Қытай қарым-қатынасы достық, тату көршілік, стратегиялық әріптестік рухында белсенді дамып келе жатқанын айтты. Қытайдың «Синьхуа» агенттігіне берген сұхбатында Президент алдағы келіссөздер екі ел халықтарының игілігіне жұмсалатынына, ал қол жеткізілген уағдаластықтар мемлекетаралық қатынастарға қуатты серпін беретініне, өзара іс-қимылдың жаңа перспективаларын айқындайтынына және қазақ-қытай жан-жақты стратегиялық әріптестігінің кезекті табысты бетін ашатынына сенім білдірген еді.