Мұндай істер күрт артты – Назгүл Рахметуллина алқа билер соты және онлайн-трансляция жайында

— Қуандық Бишімбаевқа қатысты атышулы қылмыстық іске дейін Қазақстанда алқабилер соты жайында білетіндер көп бола қойған жоқ. Елімізде бұл институт бұған дейін қаншалықты жиі қолданылды әрі бүгінде ол қалай дамып жатыр?

— Иә, тақырып қоғамымыз үшін және бүкіл әлем үшін өте қызықты. Ең алдымен, алқабилер сотының істерді қарауы — жалпы әлемдік тәжірибе екендігін айтқым келеді. Көптеген елде бұл институт ғасырлар бойы жұмыс істеп келеді. Бізде ол, салыстырмалы түрде айтар болсақ, әлі жас. Бұл құқықтық институт неліктен аса қажет екендігі туралы айтатын болсақ, алқабилер сотының болуы мемлекеттің демократиялық екенін көрсетеді. Өйткені, мемлекетте қабылданған заң азаматтарға мемлекеттік биліктің бүкіл тармағы жұмысына, оның ішінде сот билігіне қатысуға және жұмысқа жай ғана араласып немесе оны көруге емес, шешім қабылдауға құқық береді.

Егер әлемдік тәжірибе туралы айтатын болсақ, АҚШ-ты айналып өте алмаймыз. Онда жыл сайын алқабилер сотының қатысуымен 120 мыңға жуық процесс өтеді. Істердің өте кең спектрі қарастырылады. Бұл әлемдегі барлық процестердің 90 пайызын құрайды. Онда алқабилер сотының “классикалық» моделі жұмыс істейді. Ол штатқа байланысты ерекшеленеді. Дегенмен ортақ ұстаным қолданылады.

Істі тыңдауды айыптау және қорғау тараптары таңдаған 12 алқабиден тұратын шағын қазылар алқасы жүзеге асырады. Алқабилердің қатысуымен өтетін сот тергеуі бәсекелестік, айыптау функциясын қорғаудан бөлу қағидаттарына негізделген. Егер сіз бұрын америкалық процестерді көрсеңіз немесе қатыссаңыз, онда судьялар тек төреші ғана саналады. Олар дәлелдемелерді зерттеуге белсенді қатыспайды. Барлығы тараптарға беріледі.

Судья тек жүргізу процесін реттеп отырады. Одан кейін үкім шығаруға келетін болсақ, 12 алқаби кеңесу бөлмесіне судьясыз өтеді. Олар сотталушының кінәлі немесе кінәсіздігі туралы шешімді дербес қабылдайды. Содан кейін алқабилер құрамының төрағалық етуші мүшесі судьяның және сотталуышының қатысымен өздері қабылдаған үкімді жария етеді. Соған орай егер үкім айыптау түрінде болса, онда судья жаза тағайындайды.

Алқабилер сотының тағы бір моделі бар. Ол — француздық, «аралас» немесе «құрлықтық» модель деп аталады. Онда істі қарауға үш судья мен тоғыз алқаби қатысады. Мұнда сот тергеуі ағылшын-америкалық модельден де ерекшеленеді. Бұл ретте судья процесс барысында белсенді рөл атқарады. Ол сотталушыдан, куәгерлерден жауап алады. Сотталушыны айыптайтын және ақтайтын сауалдар қояды. Прокурор процестің белсенді бөлігін атқарады. Содан кейін судьялар да, алқабилер де кеңесу бөлмесіне шығарылады. Олар мұнда барлық мәселені – кінәлі не кінәсіздігін және жаза тағайындау мәселесін шешеді. Содан кейін судья қабылданған үкімді жариялайды.

Ал елімізде алқабилер соты 2007 жылдан бастап енгізілді, 15 жыл жұмыс істеп тұр. Елімізде алқабилер сотын құрудың бастапқы нүктесі соттың осы аралас «құрлықтық» моделі болды. Бізде істі 1 судья мен 10 алқаби қарайды. Алқабилер сот тергеуі кезінде қатысады. Олар төрағалық етуші судья арқылы жауап алынатын адамдарға, жәбірленушілерге, куәгерлерге, сарапшыларға және басқаларына сұрақ қоя алады. Содан кейін шешім қабылдау үшін кеңесу бөлмесіне судья мен 10 алқаби өтеді. Олар кеңесу бөлмесінде мынадай негізгі ссауалдарға жауап береді — бұл іс болды ма, сотталушы оны жасады ма және ол бұл іске кінәлі ме? Алқабилер де, судья да бірлесіп, жаза тағайындау мәселесін шешеді. Шешім көпшілік дауыспен қабылданады. Әрқайсысының бір дауысы бар, оның ішінде судьяның да. Судья дауысының артықшылығы жоқ. Яғни, бұл әдеттегі дауыс беру арқылы шешіледі.

Егер цифрларға, осы жылдардың ішіндегі алқабилер жұмысының нәтижесіне келер болсақ, 2007 жылдан 2023 жылға дейін алқабилер соты 1 856 іс қарады. Бұл дерек айтарлықтай десек те болады. Яғни, нақты нәтижелер бар.

— Меніңше, шын мәнінде, алқабилер сотының қатысуымен өткен осынау істер тек ашықтықты ғана емес, сонымен қатар мұндай процестердің қажеттілігін де көрсеткен сияқты. Алқабилердің қатысуымен қаралған басқа да күрделі сот процестерінен мысал келтіре аласыз ба?

— Бастапқыда алқабилер сотының қарауына өмір бойына бас бостандығынан айыру немесе өлім жазасы көзделген аса ауыр қылмыстар туралы істер енгізілген еді. Соған орай істердің саны да аз болды. Алғашқы үш жылда орташа есеппен – 50 іс. Мысалы, 2007 жылы алқабилер соты тек 36 істі қарады. Содан кейін соттылық өзгеріп, бір кездері артты, содан кейін кеміп отырды.

2023 жылғы қаңтардан бастап алқабилер сотында аса ауыр қылмысқа жататын барлық іс қаралады. Олар үшін санкция 12 жылдан астам бас бостандығынан айыруды көздейді. Өмір бойы бас бостандығынан айырудың бар-жоғына байланысты емес. Бұл қылмыстық істердің едәуір үлкен көлемін қамтиды. Әрине, белгілі бір шектеулер бар, оны айту керек. Мысалы, алқабилер соты соғыс уақытында, төтенше жағдайда жасалған кісі өлтіру, террористік және экстремистік қылмыстар, қылмыстық топ құрамындағы қылмыстар туралы істерді қарамайды. Бірақ, соған қарамастан, бұл соттылықтың кеңеюі оң нәтиже берді. Мұндай істердің саны күрт артты. Егер 2007 жылы не бәрі 36 іс болса, 2023 жылы 147 іс қаралды.

2024 жылдан дан бастап соттылық тағы да кеңейтіле түсті. Алқабилер сотының қарауына қазірдің өзінде ауыр қылмыстардың кейбір түрлері және тіпті орташа ауырлықтағы қылмыстар кіреді. Қазір алқабилер сотының қарауына азаптау туралы істер, абайсызда екі немесе одан да көп адамның өліміне әкеп соқтырған жол қозғалысы ережелерін бұзу туралы істер, сондай-ақ ол мас күйде жасалған істер жатады.

Болжамымыз бойынша соттылықты кеңейту осындай істердің санын арттыруға мүмкіндік береді. Бұл істерді Қылмыстық істер бойынша мамандандырылған ауданаралық соттар қарайды. Аталған соттарда алқабилер қатысатын осындай істердің үлесі шамамен 69 пайызды құрайды. Салыстыру үшін айтар болсақ, барлық осы өзгерістерге дейін олардың саны 3 пайыздан сәл асатын. Мұндай істердің айтарлықтай өсуі болады.

Егер кейбір жария болған істер жайында айтар болсақ, олар өте көп. Алматыдағы ер адамның әйелдің басын кесіп тастаған оқиға, сонымен қатар Алматыда заңгер әйелді өлтіру ісі бар. Кроссовка бауымен жасөспірімді буындырып өлтіру, Қарағанды облысында қоғам белсендісін өлтіру оқиғаларын да атауға болады. Соттылықтың кеңеюіне байланысты тыйым салынған заттарды сатуға қатысты да алқабилер соты көптеген істі қарайды. Бұл істер саны да ай сайын артып келеді.

— Сіздің ойыңызша, Бишімбаев ісін трансляциялағаннан кейін болашақта алқабилердің қатысуымен дәл осындай форматта істерді қарауға сұраныс арта ма? 

— Алқабилер сотының қатысуымен істерді қарау заң бойынша сотталушының өтініші бойынша жүзеге асырылады. Яғни, тағдырын кімге сеніп тапсыру керектігін тек сотталушы ғана шеше алады — кәсіби судьяға немесе алқабилерге. Соған орай алқабилер сотының соттылығы неғұрлым кең болса, соғұрлым олар осы тәртіппен көп істі қарайды. Сотталушылардың нақты бір бөлігі дәл осындай тәртіпті таңдайды.

Бастапқыда Қуандық Бишімбаев сот процесін ашық режимде және алқабилердің қатысуымен өткізуді талап еткенде, көпшілік оның алқабилерге қысым көрсетуі мүмкін деп долбар жасады. Алқабилер сотын қолдану қаншалықты пайдалы? Бұл әрқашан шешімдердің объективтілігін қамтамасыз ете ме?

Бұл ауқымды мәселе. Алдымен мен осы алқабилер институтының жағымды жақтары туралы айтып берейін. Біріншіден, алқабилер қандай да бір мерзімінен бұрын ішкі нұсқаулықтан, жағдайды біржақты қабылдаудан ада деп айтуға болады. Мұның сыры неде? Алқабилер қылмыстық іс материалдарымен таныспайды. Кәсіби судья сот кездесуін, тексеруді бастағанда, ол қылмыстық іс материалдарын алдын-ала тексеруге міндетті. Яғни, ол сот тергеуін бастағанда, жәбірленушінің не айтқанын, куәгердің тергеуде не айтқанын, сараптама, заттай дәлелдемелер және тағы басқалары. туралы біледі. Алқабилер іс материалдарымен таныспайды. Соған орай олар істің мән-жайлары туралы тың түсініктерге ие болады.

Содан кейін сот талқылауында сотталушының бұрынғы соттылығы туралы, оның денсаулық сақтау ұйымдарында есепте тұрғаны, мысалы, кейбір психикалық мінез-құлық бұзылыстары, алкоголизм, нашақорлық және басқа да мәліметтерді жариялауға тыйым салынады. Алқабилердің теріс пікірін тудыруы мүмкін кез келген басқа ақпарат жарияланбайды. Яғни, мұндай жағдайда олар тек істің мән-жайына ғана назар аударады.

Содан кейін алқабилерге жол берілмейтін дәлелдер зерттеуге ұсынылмайды. Олар жинау немесе тіркеу кезінде алынған мәліметтердің дұрыстығына әсер еткен қылмыстық іс жүргізу заңының нормалары айтарлықтай бұзылған дәлелдер. Егер судья істі тек кәсіби түрде қараса, онда ол барлық дәлелді, оның ішінде рұқсат етілген, рұқсат етілмеген дәлелдерді зерттейді. Әрине, содан кейін ол қайсысын дәлел ретінде қабылдайтынын, қайсысын қабылдамайтындығын бағалайды. Ал, алқабилер бастапқыдан-ақ мұндай дәлелдерден қорғалған. Яғни, нәтижелері күмән тудыратын дәлелдер алқабилерге бұл шын мәнінде объективті шешім болуы үшін ұсынылмайды

Алқабилер де өз жауаптарын ынталандырмайды. Егер сіз алқабилердің қатысуымен шығарылған және кәсіби судья шығарған үкімдерді көрген болсаңыз, олардың айырмашылығы не? Алқабилер қатысатын үкімде тек сипаттама бөлігі бар. Демек, қылмыстың мән-жайы немесе айып тағылғаны сипатталады. Содан кейін алқабилердің мұндай шешім қабылдағаны туралы мәлімдеме бар. Егер кәсіби судья барлық айғақты баяндап, өз дәлелдерін келтіріп, бір жерде тараптардың дәлелдерімен келісуі керек болса, яғни бұл ынталандырушы бөлік жеткілікті көлемді болса, онда алқабилер мұны жасамауы тиіс. Олар осы күрделі құқықтық процедуралардың бәрінен босатылады. Олар тек ар-ождан мен заңды басшылыққа ала отырып, сұраққа өздерінің ішкі сенімдері бойынша жауап береді, болды. Олардың қандай да бір кәсіби, арнайы білімі жоқ екені ескеріліп, объективті, бейтарап үкім шығаруы үшін осы сұрақтарға жауап беру жеткілікті.

Содан кейін, егер сіз процеске қатыссаңыз, істің трансляциясын көрген болсаңыз, онда, әрине, тараптардың процеске қатысу сапасы әр түрлі болады. Назар аударған болсаңыз, алқабилер қатысатын процестерде тараптар белсендірек. Олар барынша эмоционалды, әсіресе тараптардың пікірталастары және басқа да сәттерде. Кәсіби судьяның қатысуымен өтетін процестер неғұрлым қалыпты түрде. Өйткені тараптар судьяның кәсібилігіне баса назар аударады. Сондықтан алқабилер сотының қатысуымен болған процестерде тараптардың бәсекелестігі шынымен де болатындығын айту керек. Олар өз жұмыстарын белсенді орындайды. Тараптардың жұмыс сапасы мемлекеттік айыптау да, қорғау да өте жоғары.

Егер олардың объективтілігі, қабылдаған үкімі қалай қамтамасыз етілетіні туралы айтатын болсақ, алқабилер сотын қайта қараудың белгілі бір рәсімдері, шешімдері бар. Егер кәсіби судья шығарған үкімде үкімді қайта қарауға болатын өте үлкен тізім болса, ал алқабилер сотына қатысты – тек кейбір процедуралық сәттер ғана. Судьялар алқабилердің қатысуымен шығарылған үкімдерге прокурордың шағымдарын, өтінішхаттарын қараған кезде олардың үкімді дұрыс шығарғанын талдауға құқылы емес. Мүмкін ол жерде алқабилер қателесті, жазықсыз адамды айыптады немесе керісінше қылмыс жасағаны үшін кінәсіз адамды ақтады. Демек, судья бұл жайында мүлдем сөз қозғай алмайды және бұл бөлікте олар сараптамалынбайды. Тек қайта қаралуы мүмкін процедуралық сәттер ғана.

— Бүгінде Қазақстанда кім алқаби бола алады және кандидаттарды қалай іріктейді?

— Қазір заңда алқабилерге кім кандидат бола алатындығына қатысты нақты регламент бар. Ол 25 жасқа толған адам. Мұндай шеке заңды түрде таңдалды. Алқаби белгілі бір білімі, өмірлік тәжірибесі бар және өз бетінше шешім қабылдай алатын адам бола алады. Алқабилер құрамын объективті таңдауға мүмкіндік беретін талаптардың толық тізімі де бар.

Айталық, өтелмеген және алынбаған соттылығы бар адамдар, психикалық және мінез-құлық бұзылыстары бойынша денсаулық сақтау ұйымдарында есепте тұрған адамдар алқабилер құрамына кіре алмайды. Судьялар, прокурорлар, құқық қорғау органдарының қызметкерлері алқаби бола алмайды. Соған орай тараптардың туыстары саналатын адамдар және басқалары, 65 жастан асқан адамдар сот ісін жүргізу тілін білмейтін адамдар алқабилер құрамына кірмейді. Тізім барынша үлкен. Бұл таңдауды дұрыс жүргізуге, бәрін объективті түрде қамтамасыз етуге мүмкіндік беретін логикалық тізбек.

— Отандық сот төрелігі тарихында алғаш рет сот процесін онлайн трансляциялау практикасы қолданылды. Айтыңызшы, бұл тәжірибені кеңейтуді жоспарлап отырсыздар ма?

— Біріншіден, сіз айтып отырған процесс шындығында тараптардың өтініші бойынша жүзеге асырылды. Айта кету керек, сотталушының өзі хабар тарату туралы өтініш білдірді. Отырыс ашық болды. Соған орай ашықтық кез-келген адамның сот залына кіріп, сот отырысының басынан соңына дейін қатыса алады дегенді білдіреді. Бірақ нәрсе, әрине, бұл аталған істегідей ниет танытқандардың бәрін кіргізу әрдайым мүмкін емес.

Трансляция, әрине, әрбір іс эфирге шығатындай жаппай сипатқа ие бола алмайды. Біріншіден, бұл өте көп еңбекті қажет етеді. Соттарда мұндай материалдық-техникалық база жоқ. Негізінде, бұл соттың басты мақсаты емес. Біздің басты міндетіміз — сот төрелігін жүзеге асыру.

Дегенмен сот процестерін одан әрі трансляциялау қажет пе, жоқ па дегенге келер болсақ, Кеңес заманында да, қазір де бар екендігін еске саламын — соттар оқу орындарында, еңбек ұжымдарында көшпелі сот процестерін жүзеге асырды. Бұл не үшін жасалады? Себебі сот істі шешумен шектеліп қана қоймай, құқықтық түсіндіру жұмыстарын жүргізеді. Заң бұзушылықтардың, оның ішінде қылмыстардың жасалуының алдын алу шараларын қабылдайды. Егер осы тұрғыдан айтар болсақ, онда кейбір өзекті тақырыптарға қатысты процестерді трансляциялаудың мәні бар. Мәселен, есірткі және психотроптық заттардың заңсыз айналымына байланысты істер бойынша. Бұл бүгінде қоғамымыз үшін өте өзекті мәселе. Өкінішке орай, көптеген жастар мен жасөспірімдер осындай қылмыстық әрекетке тартылып жатыр. Міне, осындай көшпелі сот процестері мен трансляциялар өскелең ұрпақ пен ересек отандастарымыздың бұл қылмыс екенін түсінуіне және қоғамды сауықтыру мақсатында қатаң жаза көзделетіндігін түсінуіне бағытталады.

— Ал ашық режимдегі сотқа техникалық дайындық қалай өтті? 

— Білуімше, істі қараған сотқа бұқаралық ақпарат құралдары көмек көрсетті. Себебі, бұған дейін айтқанымдай, бізде мұндай материалдық-техникалық база жоқ. Бізде барлық процесте, олар ашық немесе жабық болса да, сот талқылауын аудио бейнетіркеу жүргізіледі және жазбалар іс материалдарында сақталады. Әрине, бұл трансляция үшін өте қолайлы емес және бұқаралық ақпарат құралдарымен өзара байланыстың нәтижесінде мүмкін болды.

Егер трансляция туралы айтатын болсақ, ашық режимдегі процестердің көпшілігі қарастырылады, бұл заң бойынша. Жабық процестерді, әрине, трансляциялау мүмкін емес. Бұл — кәмелетке толмағандардың жыныстық қол сұғылмаушылығымен байланысты процестер, кәмелетке толмағандар жасаған қылмыстар. Тіпті, ашық режимде де барлық процесті трансляциялауға болмайды. Неліктен? Өйткені, мұнда заңдардың талаптары ғана емес, сонымен бірге ар-ожданның кейбір нормасы бар. Мысалы, жас баланы өлтіру. Жәбірленуші тарап трансляциямен келіспеуі мүмкін. Яғни, осы нюанстардың барлығын ескеру қажет. Әрине, соттың басты мақсаты — құқықтық түсіндіру жұмысы және халықтың құқықтық сауаттылығын арттыру. Өздеріңіз де білесіздер, судьяның өтініштерге қалай рұқсат бергені және басқалары көрсетілген жоқ. Меніңше, бұл адамдарға пайдалы. Әрине, сот жүйесінің ашықтығын да біле түседі. Ертең мүмкін азаматтарымыздың көпшілігі алқаби ретінде қатысып қалар. Сонда олар үшін мұндай процестер мүлдем бейтаныс жайт болмайды.

— Бүгінде қазақстандық қоғам алқабилер сотына қаншалықты дайын деп ойлайсыз? Жалпы, азаматтарымызды соттарға алқаби ретінде қатысуға дайындау керек пе?

— Меніңше, қоғам толықтай дайын. Оған қосымша уақытта қажет емес. Елімізде барлық адам негізгі міндетті білім алады, адамдар әлеуметтік жағынан да белсенді. Жастарымыз, жалпы халық интернет-ресурстар арқылы кез-келген ақпаратқа мейлі ол істерді қарау тәртібі туралы болсын, қандай да бір құқықтық білім алғысы келсін, бәрі қолжеткізе алады. Сондықтан толықтай дайын деп ойлаймын. Демек, ол үшін арнайы дайындық қажет емес. Неге?

Өйткені, біріншіден, сот процесінде судья барлық құқықтарды, міндеттерді, дауыс беру тәртібі қалай жүріп жатқанын және басқасын түсіндіреді. Егер біз қандай да бір арнайы дайындық туралы айтатын болсақ, алқабилер сотының мәні — бұл сот ісін жүргізуден алыс адамдар, жалпы құқықтық жағдайды, істің мән-жайын тың, жаңа қабылдау.

Сондықтан заңда үміткердің әлеуметтік, мүліктік жағдайы, білімінің болуы, жоғары білім бағыты, оның жұмыс істеуі немесе істемеуі, отбасының бар немесе жоқ екендігі, яғни бұл қағидамен ешқандай кемсітушілік болмауы қажеттігі жазылған. Азамат сәйкес келуіне қатысты негізгі талаптар ғана бар. Меніңше, мүлдем басқа дайындықтың еш қажеті жоқ.

— Соңғы сауалым болсын. Бүгінде соттарға алқабилер ретінде қатысқан немесе қатысып жатқан азаматтар қаншалықты қорғалған?

— Қылмыстық іс жүргізу кодексінде қауіпсіздік шаралары қажет болған жағдайда қабылдануы мүмкін екендігі көзделген. Яғни, белгілі бір шешім қабылдау үшін алқабиге қысым жасау мақсатында қандай да бір қауіп немесе зорлық-зомбылық белгісі болған жағдайда. Бірақ айта кету керек, осындай кейбір төтенше шаралардан басқа, заңнамада алқабилердің қауіпсіздігін қамтамасыз ететін тетіктер қарастырылған. Мен кейбіреуіне тоқтала кетейін.

Мәселен, кінәлі және кінәсіздік мәселесіне келгенде алқабилер жасырын әрі жазбаша дауыс береді. Бұл нені білдіреді? Яғни, олар бір-бірінің қалай дауыс беретінін білмейді,аты-жөндерін де жазбайды. Олар үшін кімнің қалай дауыс бергені құпия болып қала береді. Бұл – бір. Екіншіден, үкімде алқабилердің аты-жөні көрсетілмейді. Тек судьяның аты-жөні көрсетіледі. Дегенмен, олар шешімді бірге қабылдайды. Бұл алқабилер қандай да бір жағымсыз көзқарастан, айыптаушы мен қорғаушы тарапынан қандай да бір теріс салдардың болуынан алаңдамауы, қорықпауы үшін жасалады. Осындай тетіктер бар. Бүгінде алқабилер тарапынан өздеріне қысым жасалғаны туралы қандай да шағым жоқ.