Үндістан мемлекетінің пайда болуы және оның құқығы

Кіріспе … … … … … … … … … … … … … … … … 6
… … … … … … … … .. … … … …
1 Ежелгі Үндістан мемлекетінің орнауы мен 8
дамуы … … … … … … … . … …
Ежелгі Үндістанның даму тарихына жалпы 8
сипаттама … … … … … …
2 Ежелгі Үндістанның қоғамдық және мемлекеттік 13
құрылысы … … … … …
3 Үндістан мемлекетінің қайнар көзі: құқықтық жүйесі және даму 26
тарихы … … … … … … … … … … … … … … … …
… … … … … … … … .. … … … …
Үндістанның құқығы. Ману 26
заңдары … … … … … … … … … … … … …
Будизм ілімі 30
… … … … … … … … .. … … … … … … … … …
… … … … … …
Қорытынды … … … … … … . … … … … … … … … … 50
… … … … … … … … .. … … …
Пайдаланылған дерек көздер 59
тізімі … … … … … … … … … … … … … … … …
..

Кіріспе

Ғылыми жұмыстың маңыздылығы Шетелдік мемлекеттердің тарихи дамуын
олардың құрылысын, саяси жүйесін, экономикасын, мәдениетін тереңірек
зерттеу қазіргі уақытта, яғни Қазақстан Республикасының өз алдына тәуелсіз
ел болып, егемендік ел болған шағында басқа мемлекеттермен сыртқы саяси
және сыртқы экономикалық қарым-қатынастарына кіруі шағында қажеттілік қана
емес, заман талабы болып отыр. Оның ішінде Үндістан мемлекетініңде
құрылысын, саяи жүйесін, экономикасын, мәдениетін зерттеуге арналған осы
дипломдық жұмыс ғылыми түрдегі екі ел арасындағы жаңа заман талабына сай
қарым-қ атынастарды арттыруға өз үлесін қоспақ.
Зерттеудің объектісі мен пәні Үндістан жер көлемі және халқының саны
жөнінен өте ерте уақыттардың өзінде-ақ Азия елдерінің ішіндегі ең ірілеріне
жататын.
Біздің дәуірге дейінгі үшінші мыңжылдықта Үндістанның батыс-солтүстік
жағында мемлекеттер болып, ол мемлекеттерде модениеті жоғары, ездерінің
жазу өдебиеті бар тайпалар емір сүргені мөлім. Ежелгі Үндістанның мәдениеті
бірінші мыңжылдықта гүлденіп, көрші халықтарға да өсерін қатты тигізді.
Үндістан буддизм дінінің отаны.
«Үндістан» сөзі елдің солтүстік-батыс бөлігіндегі озен атынан шыққан.
Үнділердің өздері оны «Синдху», ирандықтар «Хинду», гректер «Индос», ал
оның жағалауы түрғындарын «индтер» деп атаған. «Үндістан» (Индия) сөзінің
астарында «индтер елі» немесе «үнділер өлкесі» деген мағына жатыр.
Ежелгі Үндістанның мемлекеті мен қүқығында Ежелгі Шығыстың бүкіл қүл
иеленушілік мемлекеттеріне тән типтік белгілермен қоса біраз озгешеліктер
де бар. Ол езгешеліктерге қоғамның касталық қүрылымы жатады. Бүл қүрылым
мемлекеттік белгі ретінде бүгінгі күнге дейін сақталған. Сол сияқты
Үндістанда үзақ уақытқа дейін селолық (ауылдық) қауымдық белгілері сақталып
қалған.
Осы елдің мемлекеттік құрылысын, оның орталық және жергілікті
органдарын, Негізгі Заңының ерекшеліктерін, заң шығару процесінің дамуын
зерттеу үлкен қызығушылық білдіреді.
Зерттеудің мақсаты Осы дипломдық жұмыстың мақсаты Үндістан
мемлекеттінің қоғамдық және мемлекетік құрылысын және осы мемлекеттін
незізі заңдарын талдап қарау болып табылады. Осымен қатар заң шығару
процессі қамтылып отыр.
Осы жұмысты Үндістан мемлекетінің негізгі заңына да көп көңіл бөлінеді.
Жергілікті басқару органдарының түрі, салалары және осы органдардың ара
қатынастары, сайлау , ұйымдастыру және басқа да ерекшеліктері осы дипломдық
жұмыста ашып көрсету болып отыр.
Осы тақырыпта жұмыс істеу барысында заң құжаттарының жеткіліксіздігінен
қиыншылықтар кездесті.
Біздің заманымыздағы бүкіл адамзат өміріндегі өзгеріс өзінің кеңдігі
мен тереңдігі жағынан шешуші маңызға ие болады. Тек адамзат тарихы ғана
қазіргі уақытта не болып жатқанын түсіну үшін тұтастай ауқым жасай алады.
Белгіленген мақсаттан шыға отырып, алдыма мына төмендегідей
міндеттерді қойдым: Келешекке бағытталған ой жүгірту адамзат болымысы
құпиясына бізді тереңірек бойлата түседі. Жалпы бізде тарихтың бар болуы;
бүгін біз қандай болып көрінсек, тарих бізді солай жасады дейтін мәселе;
бұл тарихтың бүгінге дейінгі ұзақтығының салыстырмалы түрде өте үлкен
болмауы – осының бәрі бізді бірнеше сұрақ қоюға мәжбүр етеді. Бұл қайдан
бастау алады? Бұл қайда апарады? Бұл нені білдіреді?
Зерттеудің әдістері қоғамдық ғылымдарға ортақ жалпы және арнайы
танымдық әдістер жүйесі: диалектикалық, салыстырмалы, функционалды талдау,
жүйелеу, синтездеу, статистикалық т.б. әдістер басшылыққа алынды.
Ғылыми зерттеудің құрылымы кіріспеден, 3 тараудан, қорытындыдан,
пайдаланған дерек көздер тізімінен тұрады.
Зерттеу жұмысын жазу барысында ғалымдар: Ш.Нағымұлының, Т.Ғабитовтың,
Ж.Мүтәліповтың, А.Құлсариеваның, А.Мұқтарованың, В.Тимошиновтың,
Б.Сатершиновтың, Б.Сырымбетұлының, М.Мұхамедовтың және т.б. ғылыми
еңбектері негізге алынды.

1 Ежелгі Үндістан мемлекетінің орнауы мен дамуы
1.1 Ежелгі Үндістанның даму тарихына жалпы сипаттама

Б.э.д. III-II мыңжылдықтың басында ғалымдарға әлі беймәлім тайпалар
Инд өзенінің алқабында Үндістан аумағындағы алғашқы өркениет ошақтарын
құрды. Бұл өркениеттер қалалық сипатта болғаны анықталды. Олардың орталығы
Мохеджо-Даро, Хараппа қалалары болды. Сол себепті Үндістан аумағындағы
мемлекеттіліктің дамуының аталмыш кезеңі Хараптық кезең деп аталады. Бұл
кезеңде рулық қауымның ыдырау процесінің басталып, әлеуметтік жіктелудің
жүргені біз үшін аян.Алайды бұл тайпалардың одан әрі дамуы б.э.д. II
мыңжылдықта үзілді.
Б.э.д. II мыңжылдықта Ежелгі Үндістан аумағына Иранның таулы аймақтары
мен Каспий жағалауының индоарийлік тайпалары басып кірді. Олар өзімен бірге
жаңа мәдениет, жаңа өркениетті ала келді. Алайда Ежелгі Үндістан б.э.д. XVI-
VI ғғ. аралығындағы тарихынан біз бейхабарбыз. Себебі ол дәуірден бізге
индоарийлардің қасиетті кітаптары – ведалардан басқа ешқандай мәліметтер
жеткен жоқ. Ведалар дегеніміз жартылай көшпелі арий тайпаларының сана-
сезімін, дүниетанымын көрсететін діни әнұрандардың, құрбандық және сиқырлы
формулалардың және ритуалдардың сипаттамаларының жиынтығы. Сол себепті
Үндістан дамунының аталмыш кезеңі Ведалық кезең деп аталады. Осы кезеңде
Үндістанда мемлекет құрылуының барлық алғышарттары қалыптасқан болатын.
Алайда орталықтанудың орнына ішкі талас-тартыстың нәтижесінде бытыраңқылық
орын алды. Ведалық кезеңнің аяғында сол аймақта 16 протомемлекеттің болғаны
белгілі. Олар бір-біріне тәуелсізх, көп жағадайда бәсекелес құрылымдар
болды.
Б.э.д. IV ғасырда көптеген ұсақ протомемлекеттік құрылымдардың арасында
орталығы Магадха қаласы болып табылатын протомемлекет күшейе бастады. Ол
қалған көршілерін біріктіріп мемлекет нысанындағы держава құрады. Бұл
мемлекеттің тұңғыш әулеті Нандылар мемлекеттің орталықтану процесін
қарқындатты. Оларға жаңадан тарап жатқан буддизм де өз септігін тигізді.
Соның нәтижесінде Магадх державасы саны жоқ әскерінің арқасында Александр
Македонскийдің шабуылына тойтарыс берді.
Б.э.д. IV ғасырды Магадха мемлекетінде билікке жаңа әулет –Маурилер
әулеті келді. Оның негізін I Чандрагуптра қалады. Олардың басқару кезінде,
әсерісе осы әулеттен шыққан атақты Ашока патшаның кезінде Магадх мемлекеті
өз билігін Үндістанның басым бөлігіне таратты. Осы дәуірде Үндістан
мемлекеті қуаты алыс елдердің өзіне белгілі орталықтан монархияға айналды.
Осыған сәйкес Ежелгі Үндістанның мемлекеттік-құқықтық дамуының аталмыш
кезеңі Магадх-маурий кезеңі деп аталады.
Ашока патшаның мұрагерлері мемлекет біртұтастығынан айрылып билікті
жоғалтты. II ғасырдың аяғында Солтүстік Үндістанға грек-бактрий
тайпаларының шабуылы басталды. Шабуыл мемлекеттің орталықсыздануына жағдай
жасады. Кезінеде мықты державалардың бірі болған мемлекет ондаған ұсақ
державаларға бөлініп кетті.
Әрине, Ежелгі Үндістанда мемлекет пен құқықтың қалыптасу тарихы басқа
Ежелгі Шығыс елдерінікіне ұқсас болғанымен бірқатар ерекшеліктерге ие:
1. Ежелгі Үндістанда мемлекеттік және құқықтық институттардың пайда
болып дамуына дін басты әсер етті.Үндістанда үш мыңнан астам діндер
бар. Үндістанда индуизм, брахманизм, джайдизм және әлемдік
діндердің бірі – буддизм қалыптасты. Әрбір үндіс үшін міндетті
нормаларға бағынып, оларды орындау діни міндет – дхарма болып
табылды. Оны бұзған үшін қатал жаза белгіленген. Осындай
қалыптасқан жағдайды билеуші топтар да мемлекеттілік билікті
нығайту үшін қолданды. Олар да мемлекет пен діннің тығыз байланысын
насихаттады.
2. Ежелгі Үндістанның мемлекеттік-құқықтық тарихынды толық
орталықтанған мемлекеттер болмаған. Негізінен Үндістан тарихы
гегемон-мемлекеттермен байланысты. Олар дамуының шарықтау шегіне
жетіп басқа мемлекеттерді өзіне бағындырып, кейін құлдырауға ұшырап
отырды. Олардың орнын жаңа гегемон-мемлекет басты. Деспотиялық
сипаттағы мықьты орталықтан мемлекет құруға деген қажеттіліктің
болуын екі фактордың әсері арқылы түсіндіруге болады. Біріншіден,
үнділердің қауымы өзіндік дербес әрі мықты ұйым боды. Ол мемлекет
ішінде натуралды шаруашылықтың барлық түрлерін жүргізгендіктен
автономды өмір сүрді. Екіншіден, ежелгі Үндістанда қоғамды нақты
жіктелген әлеуметтік-құқықтық топтарға бөліп тастаған варна-
касталық жүйе орнады. Касталық конформизм мықты орталықтан
мемлекетті қажет етпеді.
3. Ежелгі Үндістанның мемлекеттік құрылысы Шығыстық деспотиялық
сипатта болғанымен, басқа Шығыс елдерімен салыстырғанда өзінің
шектелгендігімен және әлсіздігімен сипатталады. Біріншіден,
патшаның қолында шексіз заңшығару билігі болған жоқ. Мысалы
Маурийлердің басқару кезеңінің өзінде заң шығаруда алқалық
органдар: патшанның жанындағы кеңестік орган – раджасабха және
шенеуліктердің кеңесі – мантрипаришадтың маңызы жоғары болды.
Сонымен бірге, Ежелгі Үндістанда монархиялық басқару нысанымен
қатар республикалар да орын алды. Мысалы, Маурилер державасының
құрамында жартылай автономды ган және сангх республика-мемлекеттер
болды.
4. Саяси-құқықтық дамудағы діннің бастапқы ықпалы қоғамдық
қатынастарды реттеудегі құқықтың қосымша рөліне себеп болды. Қылмыс
жасау, мәмілелер жасау сияқты қоғамдық қатынастар діни міндеттерді
орындау сипатынан қарастырылды. Құқықтың қосалқы орынды иеленуі —
орталықтанған мемлекеттің қалыптаспауының себептерінің бірі.
Үндістан жер көлемі және халқының саны жөнінен өте ерте уақыттардың
өзінде-ақ Азия елдерінің ішіндегі ең ірілеріне жататын.
Біздің дәуірге дейінгі үшінші мыңжылдықта Үндістанның батыс-солтүстік
жағында мемлекеттер болып, ол мемлекеттерде модениеті жоғары, ездерінің
жазу өдебиеті бар тайпалар емір сүргені мөлім. Ежелгі Үндістанның мәдениеті
бірінші мыңжылдықта гүлденіп, көрші халықтарға да өсерін қатты тигізді.
Үндістан буддизм дінінің отаны.
Үндістанның географиялық жағдайы оте күрделі жөне ортүрлі болатын.
Үндістанның жері үлкен түбек, материк сияқты аумақты, басқа дүниеден екі
мүхитпен жөне Гималаи тауымен бөлініп түр. Түбектің ортасы-Деккан
жартыаралдың ең ежелгі бөлімі. Ол джунглиден, саваннадан, таулы және тасты
жерлерден түрады, қүрғақшылық жиі болуына байланысты адамның омір сүруіне
қолайсыз еді. Адамдардың түруына ең жақсы, пайдаға асатын жерлер
Үңцістанның батыс-солтүстік жағындағы Инд және Ганг озендерінің арасында
орналасқан аллювиадцы тегіс алқаптар. Суы мол, жерлері қүнарлы, климаты
жүмсақ, сондықтан ежелгі кезеңнен-ақ осында ірі мемлекеттер пайда болды.
Үндістанның халқы үлттық жағынан алуан түрлі болатын. XX ғасырдағы
ресми есеп бойынша Үндістанда 220 тіл бар екен. Үндістанның негізгі халқы
аласа бойлы, қара түсті «дравидтер» деген тайпалар. Олар Үндістанның орта
және оңтүстік жағына орналасқан болатын. Тарихшылар дравидтерден де бүрын
тұрған тайпалар «мунда» деп санайды. Бүл тайпалар орталық провинцияларда,
Гималаи жене Чото-Нагпур деген жерде түрған. Олар Үндістанның орта және
оңтүстік жағына орналасқан.
Бүл кезенде Үндістанда дравидтердің тайпалары түрғанын айтып өттік.
Олар тауда жөне джунглиде түратын қарабайыр топтарға болінеді. Арийлер
басып алғаннан бүрын оларда өркениеттіліктің көптеген белгілері болатын:
сәнді қалалар салынып, сауда дамыған еді, алыс мемлекеттермен де сауда
жүргізілетін.
Ежелгі Үндістанда мемлекеттік және құқықтық институттардың пайда болып
дамуына дін басты әсер етті.Үндістанда үш мыңнан астам діндер бар.
Үндістанда индуизм, брахманизм, джайдизм және әлемдік діндердің бірі –
буддизм қалыптасты. Әрбір үндіс үшін міндетті нормаларға бағынып, оларды
орындау діни міндет – дхарма болып табылды. Оны бұзған үшін қатал жаза
белгіленген. Осындай қалыптасқан жағдайды билеуші топтар да мемлекеттілік
билікті нығайту үшін қолданды. Олар да мемлекет пен діннің тығыз байланысын
насихаттады.
Ежелгі Үндістанның мемлекеттік-құқықтық тарихынды толық орталықтанған
мемлекеттер болмаған. Негізінен Үндістан тарихы гегемон-мемлекеттермен
байланысты. Олар дамуының шарықтау шегіне жетіп басқа мемлекеттерді өзіне
бағындырып, кейін құлдырауға ұшырап отырды. Олардың орнын жаңа гегемон-
мемлекет басты. Деспотиялық сипаттағы мықьты орталықтан мемлекет құруға
деген қажеттіліктің болуын екі фактордың әсері арқылы түсіндіруге болады.
Біріншіден, үнділердің қауымы өзіндік дербес әрі мықты ұйым боды. Ол
мемлекет ішінде натуралды шаруашылықтың барлық түрлерін жүргізгендіктен
автономды өмір сүрді. Екіншіден, ежелгі Үндістанда қоғамды нақты жіктелген
әлеуметтік-құқықтық топтарға бөліп тастаған варна-касталық жүйе орнады.
Касталық конформизм мықты орталықтан мемлекетті қажет етпеді.
Ежелгі Үндістанның мемлекеттік құрылысы Шығыстық деспотиялық сипатта
болғанымен, басқа Шығыс елдерімен салыстырғанда өзінің шектелгендігімен
және әлсіздігімен сипатталады. Біріншіден, патшаның қолында шексіз
заңшығару билігі болған жоқ. Мысалы Маурийлердің басқару кезеңінің өзінде
заң шығаруда алқалық органдар: патшанның жанындағы кеңестік орган –
раджасабха және шенеуліктердің кеңесі – мантрипаришадтың маңызы жоғары
болды. Сонымен бірге, Ежелгі Үндістанда монархиялық басқару нысанымен қатар
республикалар да орын алды. Мысалы, Маурилер державасының құрамында
жартылай автономды ган және сангх республика-мемлекеттер болды.
Біздің дәуірімізге дейінгі екінші мыңжылдықта дравидтерді Гиндукуш
жене Памир тауларынан түскен ақ тайпалар басып алып, олар Пенджаб жене Ганг
озендерінің жоғары бассейніне орналасты. Осы тайпаларды арийлер деп атайды,
арийлер дегеніміз ақсүйек, жақсы түқым деп аударылады. Дравидтерді олар
«дасью» деп атаған.
Бұл жүйеге сәйкес тұлғаның қоғамдық мәртебесі оның әлеуметтік тууына
және варналық қатыстылығына байланысты анықталады. Аталмыш жүйеге сәйкес
төрт негізгі варна (санскриттеден аударғанда қаптама, түсі деген мағына
береді.) бар. Үнділер оларды джати деп атайды, ал европалықтар каста дейді.
Адамның қай кастаға жататындығы оның тууымен анықталған және мұрагерлікпен
ауысып отырған. Әрбір кастаның өкілдері ұрпақтан-ұрпаққа бір ғана
мамандықпен айналысты, бір құдайларға ғана сенді, бір-біріне қатысты және
басқа каста өкілдеріне қатысты талаптарды қатал орындап тұрды.
Осы айтқан тайпалар ғасырлар бойы кешпелі өмір сүріп, кебінесе мал
багумен айналысты. Арийлер егін шаруашылығымен де шүғылданған. Олардың
күріш, күнжіт және арпа отырғызғаны белгілі. Мақтадан мата току, ыдыс-аяқ
жасау, қола мен темірден қару соғу кәсіптерінің дамығаны анық. Егін
шаруашылығының, қолөнер жене мал өсірудің дамуы бірте-бірте сауданың пайда
болуына екелді.
Арийлер басып алғаннан кейін Үндістанда ауыл қауымы болғаны белгілі,
ол адцымен отбасы қауымы бодцы да, соңынан қоныс қауымына айналып кетті.
Бүл қауымдарды «вишпатья» деген старосталар, және «сабха», «самити» деген
кеңес басқарды.
Үндістан жеріндегі отбасылар патриархалдық топқа жататын. Мүлік және
билік тек қана екесінің қолында жиналған еді. Әкесінің билігі кейін үлкен
баласының қолына ететін. Жер қауымның да, жан үясының да меншігі бола
алады.
Б.э.д. IV ғасырды Магадха мемлекетінде билікке жаңа әулет –Маурилер
әулеті келді. Оның негізін I Чандрагуптра қалады. Олардың басқару кезінде,
әсерісе осы әулеттен шыққан атақты Ашока патшаның кезінде Магадх мемлекеті
өз билігін Үндістанның басым бөлігіне таратты. Осы дәуірде Үндістан
мемлекеті қуаты алыс елдердің өзіне белгілі орталықтан монархияға айналды.
Осыған сәйкес Ежелгі Үндістанның мемлекеттік-құқықтық дамуының аталмыш
кезеңі Магадх-маурий кезеңі деп аталады.
Ашока патшаның мұрагерлері мемлекет біртұтастығынан айрылып билікті
жоғалтты. II ғасырдың аяғында Солтүстік Үндістанға грек-бактрий
тайпаларының шабуылы басталды. Шабуыл мемлекеттің орталықсыздануына жағдай
жасады. Кезінеде мықты державалардың бірі болған мемлекет ондаған ұсақ
державаларға бөлініп кетті.

2 Ежелгі Үндістанның қоғамдық және мемлекеттік құрылысы

Ежелгі Үндістанның қоғамдық құрылымының ерекшелігі ондағы варналық-
касталық жүйенің орнауы. Бұл жүйе Солтүстік үндістанға индоарий
тайпаларының басып кіруімен байланыстырады. Бұл жүйеге сәйкес тұлғаның
қоғамдық мәртебесі оның әлеуметтік тууына және варналық қатыстылығына
байланысты анықталады. Аталмыш жүйеге сәйкес төрт негізгі варна
(санскриттеден аударғанда қаптама, түсі деген мағына береді.) бар.
Үнділер оларды джати деп атайды, ал европалықтар каста дейді. Адамның қай
кастаға жататындығы оның тууымен анықталған және мұрагерлікпен ауысып
отырған. Әрбір кастаның өкілдері ұрпақтан-ұрпаққа бір ғана мамандықпен
айналысты, бір құдайларға ғана сенді, бір-біріне қатысты және басқа каста
өкілдеріне қатысты талаптарды қатал орындап тұрды.
Варналарға бөліну дінмен ерекше қасиетті сипатқа келтірілді. Текті
абыздық жанұялар қоғамға айтарлықтай ықпал етті және білімділік пен арнайы
білімдерді иеленушілер болды, діни идеологияның дамуына ықпал етті.
Варналардың тіршілік етуі (варналарға бөліну) құрбандық шалу
формулаларымен, атаулармен, дұғалармен сакрализацияланған еді.
Ежелгі үнділіктер ой-толғамдарының алғашқы ескерткіші Ведалар болды.
Б.з.д. II және I мыңжылдықтар аралығында пайда болған, және адамзаттың
әдеби ескерткіштерінің ең ежелгілерінің бірі болып табылатын ведалар ежелгі
үнді қоғамының рухани мәдениетінің дамуына, оның ішінде философиялық ойдың
дамуында үлкен анықтаушы рөлге ие болды.
Веда сөзі санскриттен аударғанда білім деген мағынаны береді.
Бір-ақ бұл жай білім емес, ерекше білім. Ведалар әнұрандардан, дұғалардан,
дуалардан, құрбандық шалу формулаларынан тұрады. Ведалардың образдық көркем
тілімен аса ежелгі діни дүниетаным, адамның өмірі және адамгершілік туралы
алғашқы философиялық түсінігі берілген
Касталардың пайда болуы Ригведа деп аталатын веданың әнұрандарының
бірі – Пурушу әнұранында сипатталған. Онда варналық әлеуметтік теңсіздік
жүйенің әділдігі туралы айтылады. Оған сәйкес барлық касталар әлемдегі
алғашқы адам Пурушадан пайда болған. Оның аузынан брахмандар, қолдарынан –
кшатрилер, сандарынан – вайшилер, ал табандарынан шудралар жаралған.
Алғашқы үш каста екі рет туылғандар деп аталды, ал шудралар бір рет
туылғандар деп аталды. Оның себебі алғашқы үш кастада туған ұл балаларға
жас кезінде упанаяна жоралғысы жасалған, яғни, олар қайта туылған деп
саналған.
Діни әнұрандар жинағы. (Б.з.д. 1,5 мың жыл шамасында). Көптеген
құдайларға арналған құрбандық әндері, дуалар мен дұғалар. Ригведада Ежелгі
Үндістан ойшылдары болмыстың алғашқы бастамасы туралы, әлемнің пайда болуы
туралы, оны басқаратын заңдылықтар мен әлеуметтік айырмашылықтардың
себептері туралы ой толғай бастайды.
Брахмандар Жол-жора мәтіндер жинағы. Оларға буддизмнің пайда болуына
дейін үстем болған брахманизм діні негізделді
Сонымен біргі касталық жүйе дінмен де бекітілген. Себебі адамның денесі
табиғаттың бір бөлігі болып табылады, ал оның жаны мәңгілік және ешқашан
өлмейді. Ол бір денеден екінші денеге ауысады. Оның қай кастада туылуы
бұрынғы өміріндегі күнәләріне немесе жақсылықтарына байланысты. Егер ол
өмірі барысында өзінің касталық тобына тиісті талаптарды толық орындамаса,
келесі өмірінде төмен касталардың бірінде туады. Ал егер дхармалардың
барлығын дұрыс орындаса, жоғары касталарда туа алады, яғни, жоғарғы
касталардың бірінде туу адамның бұрынғы өмірінде барлық діни талаптар мен
касталық міндеттерін дұрыс орындағандығын көрсеткен.
Әрбір варнаның өкілдері олардың әлеуметтік мәртебесіне сәйкес
шұғылданатын шаруашылық түрлері қатал анықталған, оларға өзіндік түсі де
болды. Бір кастадан екінші кастаға өтуге тиым салынған.
Қоғамда ең беделді орынға брахмандар (мейірімді өмір дегенді білдіреді)
ие болды. Олардың касталық түсі ақ түс болды. Олар қасиетті ілімді
білетіндіктен және басқаларды ведаларға үйретушілер ретінде абыздық
қызметтерді атқарды. Оларды авадхья – тигізілмейтіндер деп атады.
Брахманды өлтіру ең ауыр қылмыстардың қатарына жатты.
Кшатрилерден (қуат берілгендер) патшлар, әскери қалбасшылар шықты.
Олардың дәстүрлі қызметі – ел басқару және әскери іс. Кшатрилердің
қатарынан жергілікті жерде басқаруды жүзеге асыратын шенеуліктер
тағайындалды. Олардың түсі қызыл болды.
Жер өңдеушілер, малшылар, қолөнершілер және саудагерлер вайшилерге
(сенімділер) жатты. Олар шаруашылықты жүргізуге міндетті болды. Олардың
түсі сары болды.
Касталық жүйенің ең төмен сатысында шудралар (басқаның қызмет
көрсетушісі) болды. Олар төменгі мамандықтардың барлығымен шұғылданып
бастапқы үш варнаға қызмет етуі тиіс еді.Олардың түсі –қара түс.
Сонымен бірге, Үнді қоғамында касталардан тыс құлдар болды. Ежелгі
Үндістанда құлдардың мәртебесі Ману заңдарында бекітілген. Олардың
құқыққабілеттілігі болмағанмен, отбасы құруға, сыйлықтарға қатысты меншік
құқығын иеленуге, мұрагер болуға және мүлік иелену құқықтары болды. Құл
балаларды әке-шешелерінсіз сатуға тиым салынған. Ману заңдарында құлдықтың
жеті қайнар-көзі қарастырылған:
1. әскери тұтқындық;
2. асырау үшін құлға айналған;
3. құл болып туылған;
4. мұрагерлікпен өткен;
5. сатып алынған;
6. сыйлыққа келген;
7. қылмыс үшін құлға айналдырылған.
Магадх-маури кезеңінде варналық жүйе күрделене түсті. Бұл кезеңдегі
қалалардың, қолөнер мен сауданың дамуына байланысты варналардың өзі
касталарға бөліне бастады. Негізгі төрт варна өзішінде сословиелік,
мүліктік, діни және мамандық белгілері бойынша бірнеше касталарға
тармақталды. Кейбір касталар атқаратын жұмыстарының қоғам мүшелерінің
алдындағы ластығына байланысты варналардан шығарылды. Мысалы, шудралардан
чандалдар бөлініп шықты. Олар адам мәйіттерін тазалаумен айналысты және
жендет болып жұмыс істеді.
Ежелгі Үндістанның мемлекеттік құрылысы Шығыстық деспотиялық сипатта
болғанымен, басқа Шығыс елдерімен салыстырғанда өзінің шектелгендігімен
және әлсіздігімен сипатталады. Біріншіден, патшаның қолында шексіз
заңшығару билігі болған жоқ. Мысалы Маурийлердің басқару кезеңінің өзінде
заң шығаруда алқалық органдар: патшанның жанындағы кеңестік орган –
раджасабха және шенеуліктердің кеңесі – мантрипаришадтың маңызы жоғары
болды. Сонымен бірге, Ежелгі Үндістанда монархиялық басқару нысанымен қатар
республикалар да орын алды. Мысалы, Маурилер державасының құрамында
жартылай автономды ган және сангх республика-мемлекеттер болды.
Біздің дәуірімізге дейінгі екінші мыңжылдықта дравидтерді Гиндукуш
жене Памир тауларынан түскен ақ тайпалар басып алып, олар Пенджаб жене Ганг
озендерінің жоғары бассейніне орналасты. Осы тайпаларды арийлер деп атайды,
арийлер дегеніміз ақсүйек, жақсы түқым деп аударылады. Дравидтерді олар
«дасью» деп атаған.
Бұл жүйеге сәйкес тұлғаның қоғамдық мәртебесі оның әлеуметтік тууына
және варналық қатыстылығына байланысты анықталады. Аталмыш жүйеге сәйкес
төрт негізгі варна (санскриттеден аударғанда қаптама, түсі деген мағына
береді.) бар. Үнділер оларды джати деп атайды, ал европалықтар каста дейді.
Адамның қай кастаға жататындығы оның тууымен анықталған және мұрагерлікпен
ауысып отырған. Әрбір кастаның өкілдері ұрпақтан-ұрпаққа бір ғана
мамандықпен айналысты, бір құдайларға ғана сенді, бір-біріне қатысты және
басқа каста өкілдеріне қатысты талаптарды қатал орындап тұрды.
Осы айтқан тайпалар ғасырлар бойы кешпелі өмір сүріп, кебінесе мал
багумен айналысты. Арийлер егін шаруашылығымен де шүғылданған. Олардың
күріш, күнжіт және арпа отырғызғаны белгілі. Мақтадан мата току, ыдыс-аяқ
жасау, қола мен темірден қару соғу кәсіптерінің дамығаны анық. Егін
шаруашылығының, қолөнер жене мал өсірудің дамуы бірте-бірте сауданың пайда
болуына екелді.
Арийлер басып алғаннан кейін Үндістанда ауыл қауымы болғаны белгілі,
ол адцымен отбасы қауымы бодцы да, соңынан қоныс қауымына айналып кетті.
Бүл қауымдарды «вишпатья» деген старосталар, және «сабха», «самити» деген
кеңес басқарды.
Үндістан жеріндегі отбасылар патриархалдық топқа жататын. Мүлік және
билік тек қана екесінің қолында жиналған еді. Әкесінің билігі кейін үлкен
баласының қолына ететін. Жер қауымның да, жан үясының да меншігі бола
алады.
Маурилердің империясы Шығыстық деспотия сипатындағы орталықтанған
мемлекет болды. Мемлекетті патша биледі. Оның билігі Құдаймен
байланыстырылып қасиеттендірілді, алайда шексіз болған жоқ. Себебі патша
билігі аристократияның мықтылығымен, қалыптасқан дәстүрлермен және ауыл
қауымының дербестігімен шектелді. Соған қарамастан патшаға кең
уәкілеттіктер берілген. Ол ерекше дхарманы жүзеге асыруға міндетті болды:
1. халықты қорғай отырып, бағыныштыларының қауіпсіздігін қамтамасыз
ету;
2. заңшығарушы билікті иеленді, оның атынан заңдар шығарылды;
3. халықтан салық жинады;
4. брахмандар алқасымен сот әділдігін жүзеге асырды;
5. жоғарғы мемлекеттік шенеуліктерді тағайындады және орнынан алды;
6. тұрақты әскердің бас қолбасшысы болды;
7. ирригациялық құрылыстар мен қоғамдық жұмыстарды ұйымдастырды;
8. жетім-жесірлерді қамқорлыққа алды.
Экономикалық жағдайы мен мәдени дамуы әртүрлі халықтарды біріктірген
империяны патша тек тармақталған бюрократиялық аппарат арқылы ғана басқара
алды. Үндістанда оны жоғарғы лауазымды тұлғалар – мантриптар басқарды.
Мемлекетті басқаруда жоғарғы шенеуліктердің патша жанындағы кеңесі –
мантрипаришад үлкен рөл атқарды. Оның құрамына әскери және діни шонжарлар
кірді. Сонымен бірге, шонжарлармен қатар ауыл және қала тұрғындары да
кіретін орган – раджа-сабх та мемлекетті басқаруға араласты.
Орталық басқару ведомствалар арқылы жүзеге асырылды. Оларға әскери,
қаржы, салық және сот ведомствалары кірді. Бюрократиялық аппараттың
қызметін патшаның арнайы бақылау ведомствалары жүзеге асырды: патшаның
құпия агенттері, жансыздар.
Жергілікті басқару қатаң орталықтанған иерархиялық жүйе болды. Мемлекет
бөлінетін ең ірі әкімшілік-аумақтық бөлініс – ұлыс болды. Олардың саны бес
болды. Ұлыстарды өз бюрократиялық аппараты бар патшазадалар басқарды.
Ұлыстар өз кезегінде провинцияларға (джанапад) бөлінді. Оларды патша
тағайындайтын раджуктар басқарды. Олар тәртіпті бақылады, салық жинады,
қоғамдық жұмыстарды ұйымдастырды және ауылдар мен қалаларды сыртқы жаудан
қорғауды қамтамасыз етті. Провинциялар облыстардан (прадештер) тұрды.
Прадештердің құрамында ауыл кеңесімен басқарылатын қалалар және бес немесе
он үйден тұратын ауылдық қауымдар кірді. Маурилер империясында ауылдық
қауымның өзін-өзі басқаруы сақталды. Он үйден аспайтын ауылдық қауымды
патша шенеулігі емес, ауылдың ақсақалы – грамика биледі.
Алғашқы кезеңдерде Ежелгі Үндістанда әскер жаяу жасақ нысанында болды.
Уақыт өте келе әскер тұрақты отрядтардан құралатын болды. Жаяу отрядтармен
қатар атты әскерлар және әскери пілдер қолданыла бастады. Әскер касталық
сипатта болды. Ману заңдарына сәйкес тек кшатрилер ғана қару-жарақ асынып
жүру құқығына ие болды. Ал қалған екі рет туылғандар тек соғыс жағдайында
ғана.
Ежелгі Үндістанның әлдеқашаннан келе жатқан елеуметтік-таптық жүйесі
касталарға, готраларға бөлінеді. «Каста» португал тілінен шыққан сөз, ол
тайпалық рудың тазалығын корсетеді. Арийлер мен дравидтердің түстері ер
түрлі, сондықтан каста Үндістанда адамдардың түсімен де белгіленген.
Касталар бір аудандағы туысқан адамдар, жалпы мамандығы да, діни әдеттері
мен әлеуметтік деңгейіне де бірдей болган.
Варналарға бөліну дінмен ерекше қасиетті сипатқа келтірілді. Текті
абыздық жанұялар қоғамға айтарлықтай ықпал етті және білімділік пен арнайы
білімдерді иеленушілер болды, діни идеологияның дамуына ықпал етті.
Варналардың тіршілік етуі (варналарға бөліну) құрбандық шалу
формулаларымен, атаулармен, дұғалармен сакрализацияланған еді.
Ежелгі үнділіктер ой-толғамдарының алғашқы ескерткіші Ведалар болды.
Б.з.д. II және I мыңжылдықтар аралығында пайда болған, және адамзаттың
әдеби ескерткіштерінің ең ежелгілерінің бірі болып табылатын ведалар ежелгі
үнді қоғамының рухани мәдениетінің дамуына, оның ішінде философиялық ойдың
дамуында үлкен анықтаушы рөлге ие болды.
Веда сөзі санскриттен аударғанда білім деген мағынаны береді.
Бір-ақ бұл жай білім емес, ерекше білім. Ведалар әнұрандардан, дұғалардан,
дуалардан, құрбандық шалу формулаларынан тұрады. Ведалардың образдық көркем
тілімен аса ежелгі діни дүниетаным, адамның өмірі және адамгершілік туралы
алғашқы философиялық түсінігі берілген
Касталардың пайда болуы Ригведа деп аталатын веданың әнұрандарының
бірі – Пурушу әнұранында сипатталған. Онда варналық әлеуметтік теңсіздік
жүйенің әділдігі туралы айтылады. Оған сәйкес барлық касталар әлемдегі
алғашқы адам Пурушадан пайда болған. Оның аузынан брахмандар, қолдарынан –
кшатрилер, сандарынан – вайшилер, ал табандарынан шудралар жаралған.
Алғашқы үш каста екі рет туылғандар деп аталды, ал шудралар бір рет
туылғандар деп аталды. Оның себебі алғашқы үш кастада туған ұл балаларға
жас кезінде упанаяна жоралғысы жасалған, яғни, олар қайта туылған деп
саналған.
Діни әнұрандар жинағы. (Б.з.д. 1,5 мың жыл шамасында). Көптеген
құдайларға арналған құрбандық әндері, дуалар мен дұғалар. Ригведада Ежелгі
Үндістан ойшылдары болмыстың алғашқы бастамасы туралы, әлемнің пайда болуы
туралы, оны басқаратын заңдылықтар мен әлеуметтік айырмашылықтардың
себептері туралы ой толғай бастайды.
Брахмандар Жол-жора мәтіндер жинағы. Оларға буддизмнің пайда болуына
дейін үстем болған брахманизм діні негізделді
Сонымен біргі касталық жүйе дінмен де бекітілген. Себебі адамның денесі
табиғаттың бір бөлігі болып табылады, ал оның жаны мәңгілік және ешқашан
өлмейді. Ол бір денеден екінші денеге ауысады. Оның қай кастада туылуы
бұрынғы өміріндегі күнәләріне немесе жақсылықтарына байланысты. Егер ол
өмірі барысында өзінің касталық тобына тиісті талаптарды толық орындамаса,
келесі өмірінде төмен касталардың бірінде туады. Ал егер дхармалардың
барлығын дұрыс орындаса, жоғары касталарда туа алады, яғни, жоғарғы
касталардың бірінде туу адамның бұрынғы өмірінде барлық діни талаптар мен
касталық міндеттерін дұрыс орындағандығын көрсеткен.
Әрбір варнаның өкілдері олардың әлеуметтік мәртебесіне сәйкес
шұғылданатын шаруашылық түрлері қатал анықталған, оларға өзіндік түсі де
болды. Бір кастадан екінші кастаға өтуге тиым салынған.
Қоғамда ең беделді орынға брахмандар (мейірімді өмір дегенді білдіреді)
ие болды. Олардың касталық түсі ақ түс болды. Олар қасиетті ілімді
білетіндіктен және басқаларды ведаларға үйретушілер ретінде абыздық
қызметтерді атқарды. Оларды авадхья – тигізілмейтіндер деп атады.
Брахманды өлтіру ең ауыр қылмыстардың қатарына жатты.
Кшатрилерден (қуат берілгендер) патшлар, әскери қалбасшылар шықты.
Олардың дәстүрлі қызметі – ел басқару және әскери іс. Кшатрилердің
қатарынан жергілікті жерде басқаруды жүзеге асыратын шенеуліктер
тағайындалды. Олардың түсі қызыл болды.
Жер өңдеушілер, малшылар, қолөнершілер және саудагерлер вайшилерге
(сенімділер) жатты. Олар шаруашылықты жүргізуге міндетті болды. Олардың
түсі сары болды.
Касталық жүйенің ең төмен сатысында шудралар (басқаның қызмет
көрсетушісі) болды. Олар төменгі мамандықтардың барлығымен шұғылданып
бастапқы үш варнаға қызмет етуі тиіс еді.Олардың түсі –қара түс.
Касталарға брахмандар, кшатрийлер, вайшьялар, шудралар жатады. Жоғары
үш каста-екі туған, «двиджати», «движати-ариас». Жоғары касталар үстемдік
жасауға және жеңілдіктерге ие болуға қүқылы.
Брахмандар. Пуруши деген алғашқы адамның ауызынан жаратылған. Оқу,
білім, дін ілімін, қүрбандық шалу, өзіне және өзгеге арнап садақа үлестіру
жоне садақа алу ісін қүдай брахманға белгілеген. Ману зандарының 96-бабында
(бірінші тарау) былай делінген: «Тірі нерселердің бәрінің ішіндегі ең
қасиеттісі — жандылар, ал жандылардың ішінде адам, ал адамдардың ішінде
брахмандар болып саналады».
Бағыныштыларын қорғау, садақа үлестіру, күдайы қүрбандық шалу, дін
ілімін оқып-тану істерін қүдай кшатрийге белгіледі. Кшатрий Пурушидің
қолынан жаратылған. Тек кшатрийлер қарулануға қүқығы бар.
Вайшийлер. Мал бағуды, үлестіруді, қүдайы қүрбандық шалуды, дін ілімін
оқып үйренуді, саудамен жер өндеуді қүдай вайшийге көрсетті. Сонымен, бүкіл
пайдалы жүмысты вайшийлер істейтін болды. Олар
Пурушидің санынан жаратылған, олар қауымның толық құқығы бар қарапайым
мүшесі.
Ең төменгі тертінші каста-шудралар, олар бір рет туғанға жатады жөне
Пурушидің табанынан жаратылған, сондықтан тек қана жоғары үш варнаға аянбай
қызмет қылуға тиісті. Шудралар ең лас жерде жүретін адамдар. Шудралар
қауымның теңсіз мушесі.
Касталардың арасындағы теңсіздікті Ежелгі Үндістанның білімпаздары
табиғаттың адамдарды біркелкі жаратпауынан деп түсіндіреді. Шудралар
«инициация» әдетінен етпейді, неге десек, олар қауымға карсы шығатын бөтен
адамдардан қүралған, қауымның көмегінен айырылған, жерін жоғалтқан, яғни
тәуелді өрі толық қүқығы жоқ тайпалардың өкілдерінен түратын. Инициация
әдетінен өтпегеннен кейін олар тек қана бір рет туды деп саналады.
Шудраларға қасиетті Веда кітаптарын оқуға тыйым салынды. Олардың кейбір
діни салыстар мен қоғамдық мерекелерге қатысуға да қүқығы болмайтын еді.
Сонымен бірге жер иеленуге, жоғарғы өкімет аппаратында қызметке түруға
қүқығы жоқ. Үндістанның сословиелік бөлінуі өте мықты және айқын болатын.
Жоғары топтар сословиелік-касталық бөлінуді пайдаланып, өздерінің
қүқықтарын қорғап, өзара ынтымақта өмір сүрді. Үндістанның этникалық ала
шүбарлығында, мемлекеттер бірігіп және ыдырап жатқан жағдайда қасталық
жүйесі, олардың топтық сословиелік бірлігін қорғады.
Қасталардың арасында мықты шекара қүрылған. Тек қана езінің кастасынан
шыққан адаммен ғана некелесу шарт. Екі рет туғандар алғашқы некеге өйелді
озінің варнасынан алады, ал екінші некеге түрғанда томенгі кастадан (бір
каста томен) ойел алуға болады (3-тарау, 13-бап). Брахманның баласы
шудрадан әйел алса немесе шудраның ейелі одан бала тапса, брахман езінің
брахман атағынан айырылады және оның баласы чандал болып саналады. Ману
заңдарында өке — шешесін сыйлайтын, жақсы адам болатын бала тек кана екі
жағы бір біріне тең некеден туатын балалар деп айтылады.
Ақсүйектер мен қүлдардың арасындағы шекара өте терең. Брахманға
тиіскен адамның тиген жері кесіліп алынуға тиісті. Брахмандар олім жазасына
кесілмейді, оларға тартылатын ең ауыр жаза — шашын алу. Әлемдегі бар
нәрселер түгелдей брахмандардың меншігі болып табылады, туған кездегідей
мортебесінің жоғары болуына байланысты тек брахман ғана осының бәріне
қүқылы, -делінген 100-бапта. (Ману зандары. 1-тарау). Брахман шудраны
өлтірсе оған тек қана тазарту жазасы кесіледі, өйткені шудраның емірі
иттің, мысықтың, қарғаның өміріне тең болып саналған. Шудра брахмаңцы
жамандаса немесе абыздың жүріс-түрысы туралы жаман сөз айтса, оның ауызына
ені он бармақ ыстық темір тығады. Каста жүйесі рулық ақсүйектердің және
арийлердің тазалығын енгізгені түсінікті. Екі түрлі касталардың жөне
басқалардың бір біріне қарыздары болатын болса, томенгі касталардың
окіддерін қарызы үшін күлдыққа айналдыру салтқа енгізген. Ал жоғары
қастаның окілдері қарызын беліп төлеуге қүқығы болатын. Брахмандардың
меншігін ешкім, тіпті патша да тартып ала алмайды. Брахмандардың патшаға
ақыл-кеңес айтуға қүқығы бар, патша оларға сыйлық беруге міндетті.
Кшатрийлер бүкіл халыкты қорғау үшін туған. Брахмандар мен кшатрийлер
тату түрып, бір біріне көмектесетін болса, бақытқа жетеді. Патша негізінен
кшатрийлердің кастасынан шығуы тиіс.
Қүлдар. Қүлдықтың басты көздері: соғыс кезінде түтқынға түсу, қарызын
бере алмай қүлдыққа түсу, қылмыс істегені үшін қүлдыққа түсу болып
саналады.
Чандалдар. Қоғамдық сатының ең томенгі болігінде чандалдар жатады.
Чандалдардың үйлері бәрінен де болек орналасқан, өздері кошпелі омір
сүреді. Олардың қоғамдық қүдықты, басқа да жалпы жерлерді пайдалануға
қүқықтары болмайтын, кошеге шыға алмайтын, олардың бар дүниесі ит пен есек,
киетіндері олген адамдардың киімі. Чандалдар бір жерде түрақты түрмауы
керек, жүрт үйықтап жатқаңца қалада жүрмеуі керек.
Ежелгі Үндістанның мемлекеті және қүқық тарихын кезеңдерге болуі
Ежелгі Үндістанның мемлекет және қүқық тарихының негізгі кезеңдері
мыналар саналады:
1.Алғашқы қауымдық қүрылыстың ыдырап, қүл иеленушілік
қүрылыстың, қүл иеленушілік мемлекеттің пайда болу кезеңі;
2.Ганга және Үнді жазықтығындағы қүл иеленушілік мемлекеттер;
3.Маурьялардың орталықтанған мемлекеті;
4.Үңці мемлекетіндегі дағдарыс жөне феодалдану.
Бұлардың әрқайсысына қысқаша тоқталып отер болсақ, бірінші кезеңі
шамамен екінші мыңжылдықтың екінші жартысына жатады. Үндістанға басып
кірген арийлерде бүл уақытта әлі патриархат сатысындағы рулық қүрылыс
қалыптасты. Бүл қүрылыстың негізгі үйымдары «рулық одақ» қана болды (латын
тілінде «ру», бүл сөзден славяндардың «әйел» деген сөзі шыққан).
Үндістанның саяси тарихы біздің дөуірімізге дейінгі бірінші
мыңжылдыққа таман зерттеле бастады.
IV-ғасырда Солтүстік Үндістанда бірнеше мемлекеттер пайда болды:
олардың арасындағы ең ірілері Магадха мен Кошала. Біздің дәуірімізге
дейінгі VI-V ғасырларда олардың арасында үстемдік үшін қым-қиғаш күрес
болды. VI-ғасырда Үндістанның патшалықтары Парсының Ахеменидтер басқарған
мемлекетімен араласып, тығыз қарым-қатынас қүрды. Парсының Дарий патшасы
Үндістанның сатраптарына салық толетіп түратын. V-ғасырда Магадха патшалығы
Кошала мемлекетін озіне бағындырып, Гималаи мен Гангтың ортасындагы
аудандардың бәрін басып алды. Бүл кезең Магадха патшалығының гүлденген
уақыты еді.
327-жылы А. Македонский жүз мың әскерін бастап шығысқа қарай бет алды.
Мақсаты — Азия мемлекеттерін озіне бағындыру. Оның өскерлері Никея деген
қаладан шығып, Согдиана мен Бактриядан өтіп, Қабылдың жанынан өтіп
Үндістанның батыс-солтүстігіне шықты. Бүрын Парсы патшаларына бағынған
Гандхара тайпасы Александрға қосылды. Пуру мемлекетінің Пор деген патшасы
Македонскийге ерекше қарсылық көрсеткені мөлім. Александр 12000 адамды
өлтіріп, Гифазис деген өзенге дейін жетті. Содан кейін әскерлері әрі
жүргісі келмей, қарсылық көрсеткеннен кейін, ол кейін қарай бүрылды.
Әскердің бір жартысын ол теңізбен отанына жіберіп, бір белегін өзі
басқарып, Гедрозия қүмдарымен алып кетеді. Кейбір гарнизондарды Үндістанда
қалдырады.
А. Македонский жорыгының дүниежүзілік тарихтағы маңызы бөлек. Оның
басып алушылық соғыстары екі түрлі мөдениетті, эллинистік сияқты батыс —
шығыстың мөдениеттерін қосты. Македонский кеткеннен кейін Үндістанда үлттық
бостандық алу қозғалысы басталды. Оны Чандрагупта деген ешкімге белгісіз
адам басқарды. Біреулер оны шудра дейді, біреулер патшаның түқымы деп
санайды. 318 жылы Чандрагупта солтүстік Үндістаңды өзіне бағындырып ірі
мемлекет қүрып, ол қазіргі Ауғанстанның, солтүстік Үндістанның және
Белужстанның жерлерін біріктірді. Чандрагуптаның ісін оның Биндусара деген
баласы жөне Ашока деген немересі жалғастырды. Ашока әкесінен қалған
мемлекетті күшейтіп, жаңадан көптеген қалалар салды, жер суаратын жүйелерді
нығайтты. Ол мемлекетті басқарған кезеңде мемлекеттік аппарат бір орталыққа
бағынды, бюрократиялық процестер күшейіп, патшаның сарайы борін басқаратын
болды. Ішкі және сыртқы сауда қызды. Оңтүстік Үндістан Тамила, Бирма, Сирия
жөне Египетпен сауда жүргізді.
Біздің дәуірімізге дейінгі 563-жылы Үндістанда Будда туды. Будда-
Сидхартха Гаутама Будда атақты бай рудан шыққан. Ол 29 жасқа келгенде
адамдардың өмірі, тіршілігі туралы ойланып түсінгісі келеді. Гаутама қалған
омірін аштықта, терең ойда откізген. Өзінің шығарған философиясымен ағарту
жүмысын дамытып, адамдарға түсіндіргісі келді. Оның пікірінше, әрбір адам
Нирванаға (жарықтану, жарық болу) жету үшін өділетті, дүрыс омір сүруі
керек. 483 жылы Будда қайтыс болғаннан кейін осы буддизм діні Үндістанға
жөне басқа да шығыс мемлекеттеріне тарады. Ашока буддизм дінін мемлекеттік
дін ретінде қабылдады. Ашокадан кейінгі кезең, буддизмнің алтын ғасыры.
Бірақ 183 жылы Пушьямирита Шунга Маурья түқымының соңғы императорынан
билікті тартып алғаннан кейін Үндістанға индуизм діні қайтып келді. Бірақ
біздің дәуірдің бірінші гасырының соңында Кушан империясы қайтадан буддизм
дінін таратты. Буддизм діні бүкіл Азия мемлекеттеріне тарап, сол елдердің
өдеттерімен, жергілікті діндерімен араласып, бірте-бірте күшейе берді.
Қазір будцистердің саны 500 миллионная коп.
Ашока өлгеннен кейін Үндістан мемлекеті ыдырап кетті де, оның
түқымдары тек қана Магадха мемлекетінде үстемдігін сақтап қалды.
Үндістанның мемлекеттік қүрьшысы монархияға жатады. Бірақ бүл
монархияның өзіне тән ерекшеліктері едөуір.
Патша кшатрий кастасынан ғана шығып отырған. Түсінік бойынша кшатрий
қүдайдың түқымы, қүдай оны осы жердің адамдарының бәрін сақтап қалу үшін
шығарған. Патша от, жел, күн және ай, әділеттік соттың бастығы, ол ең
жоғары адам. Бірақ Ману заңдары бойынша патшаның қүқықтары шектеулі, ол бір
жағынан брахмандардың берген ақылдарын тындауы керек, екінші жағынан ол
кейбір талаптарға сәйкес болуға тиісті.
Ману зандары бойынша патша сүлу, кемшілігі жоқ, брахмандардың жеке
меншігін сыйлайтын және олардың ақылдарын алатын адам. Ману зандарының 7
тараудың 111-бабыңда былай делінген: «Ақылсыздықпен ез елін азапқа салған
патша тез арада ағайын-туысқандарымен бірге елден жөне омірден айырылады».
Патша өзінің патшалығын қорғау үшін батыр адам болуға тиісті. Патша сот
ісін басқарады, жаза кеседі, салық жинайды, бүның бәрі бірге «стхана» деп
аталады. Брахмандарды сыйлау, халықты қорғау, соғыста батырлық керсету
сияқты өдістер патшаны шаттыққа кенелтуі тиіс. Патшаның жаман мінез-
қүлықтан: соз тасудан, қүштеуден, озбырлықтан, отіріхшіліктен, араздықтан,
меншік қүқығын бүзудан, сөзбен қорлаудан және таяқпен күш керсетуден аулақ
болуы шарт.
Жоғарғы қызметкерлерді патша рулық ақсүйектерден тағайындайтын.
Үндістанның шексіз деспотиясы ежелгі каста жүйесімен мықты байланысты
болатын. Патша 7-8 министрді тағайындайтын, олар патшаның малайлары болып
саналады.
Мемлекеттің ежелгі кезеңінде патша әскери және сот ведомстволарын
қүрды. Патшаның негізгі комек беретін үйымдарының бірі — әскер. Ол тертке
бөлінеді: жаяу өскер, атты өскер, пілдер және доңғалақшылар. Ол кездегі
Үндістан әскерінің негізгі күштері пілдер мен доңғалақшылар. Пілдерді
Үндістанның халқы ең бірінші болып үйреткен және пайдаланған. Бейбітшілік
кезеңде әскерлер ауылдардың арасында орналасқан. Соғыс кезінде өскерді баю
үшін пайдаланатын еді. Веда зандарының мөтіндерінде былай делінген: соғыс
кезінде тапқан табыстың бір бөлегін патша өскерлердің арасында белуге
тиісті (Ману зандары, 7-бап). Әскерді патшаның езі басқарды, сондықтан
тапқан табыстың кобін езіне қалдырды. Әскери қызметкер кшатрийге жататын,
бүл касталық әскер болатын. Кшатрийден басқа қасталар қаруды тек қана үлы
апат, ауыртпашылықтар кезінде ғана үстауға қүқылы болатын. Армия қоғамдык
төртіпті де қорғайтын еді.
Үндістанның патшасы қолына сот функцияларын да жинақтады. Ману
заңдарында бүл туралы былай делінген: Патша жазаны өзі кеспесе, қүштілер
өлсіздерді балық сияқты қуырып жейді. Тәртіп болу үшін патша сот қызметін
жүргізуі керек. Ману заңдары бойынша сот қызметі брахмандарды және
кшатрийлерді қорғау үшін жүзеге асатын.
Патша мемлекеттік мүлікті басқарады жөне дхарманың қорғаушысы болып
саналады.
Варналарға бөліну дінмен ерекше қасиетті сипатқа келтірілді. Текті
абыздық жанұялар қоғамға айтарлықтай ықпал етті және білімділік пен арнайы
білімдерді иеленушілер болды, діни идеологияның дамуына ықпал етті.
Варналардың тіршілік етуі (варналарға бөліну) құрбандық шалу
формулаларымен, атаулармен, дұғалармен сакрализацияланған еді.
Ежелгі үнділіктер ой-толғамдарының алғашқы ескерткіші Ведалар болды.
Б.з.д. II және I мыңжылдықтар аралығында пайда болған, және адамзаттың
әдеби ескерткіштерінің ең ежелгілерінің бірі болып табылатын ведалар ежелгі
үнді қоғамының рухани мәдениетінің дамуына, оның ішінде философиялық ойдың
дамуында үлкен анықтаушы рөлге ие болды.
Веда сөзі санскриттен аударғанда білім деген мағынаны береді.
Бір-ақ бұл жай білім емес, ерекше білім. Ведалар әнұрандардан, дұғалардан,
дуалардан, құрбандық шалу формулаларынан тұрады. Ведалардың образдық көркем
тілімен аса ежелгі діни дүниетаным, адамның өмірі және адамгершілік туралы
алғашқы философиялық түсінігі берілген
Касталардың пайда болуы Ригведа деп аталатын веданың әнұрандарының
бірі – Пурушу әнұранында сипатталған. Онда варналық әлеуметтік теңсіздік
жүйенің әділдігі туралы айтылады. Оған сәйкес барлық касталар әлемдегі
алғашқы адам Пурушадан пайда болған. Оның аузынан брахмандар, қолдарынан –
кшатрилер, сандарынан – вайшилер, ал табандарынан шудралар жаралған.
Алғашқы үш каста екі рет туылғандар деп аталды, ал шудралар бір рет
туылғандар деп аталды. Оның себебі алғашқы үш кастада туған ұл балаларға
жас кезінде упанаяна жоралғысы жасалған, яғни, олар қайта туылған деп
саналған.
Діни әнұрандар жинағы. (Б.з.д. 1,5 мың жыл шамасында). Көптеген
құдайларға арналған құрбандық әндері, дуалар мен дұғалар. Ригведада Ежелгі
Үндістан ойшылдары болмыстың алғашқы бастамасы туралы, әлемнің пайда болуы
туралы, оны басқаратын заңдылықтар мен әлеуметтік айырмашылықтардың
себептері туралы ой толғай бастайды.
Брахмандар Жол-жора мәтіндер жинағы. Оларға буддизмнің пайда болуына
дейін үстем болған брахманизм діні негізделді
Сонымен біргі касталық жүйе дінмен де бекітілген. Себебі адамның денесі
табиғаттың … жалғасы