Бөлу теориясы өткен мен бүгінгі

Тақырыбы: Бөлу теориясы өткен мен бүгінгі

ЖОСПАРЫ

КІРІСПЕ…………………………………………………………………………………………….. 3

1. БӨЛУ ТЕОРИЯСЫ: ӨТКЕН МЕН БҮГІНГІ…………………………….. 4

БӨЛУ ПРИНЦИПТЕРІНЕ ТЕОРИЯЛЫҚ ҚӨЗҚАРАСТАРДЫҢ ЭВОЛЮЦИЯСЫ……………………………………………………………………….. 4

2. ЖАЛАҚЫНЫҢ МӘНІ, ТҮРЛЕРІ МЕН ЖҮЙЕСІ…………………….. 7
3. ТҰРҒЫНДАРДЫҢ ТАБЫСЫ ЖӘНЕ ОНЫҢ ҚҰРЫЛЫМЫ…… 12
4. ТҰРҒЫНДАРДЫ ӘЛЕУМЕТТІК ҚОРҒАУДЫҢ МӘСЕЛЕЛЕРІ 14
5. КӨЛЕҢКЕЛІ ЭКОНОМИКАНЫҢ ТАБЫСТАРЫ ЖӘНЕ ОНЫҢ ҚАЛЫПТАСУ ЕРЕКШЕЛІГІ……………………………………………………. 20

ҚОРЫТЫНДЫ…………………………………………………………………………………. 23

ҚОЛДАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР……………………………………………………………. 24

1. БӨЛУ ТЕОРИЯСЫ: ӨТКЕН МЕН БҮГІНГІ.

БӨЛУ ПРИНЦИПТЕРІНЕ ТЕОРИЯЛЫҚ ҚӨЗҚАРАСТАРДЫҢ ЭВОЛЮЦИЯСЫ

Бөлу коғаіущық ұдайы өндірістіц маңызды фазасы болып табылады. Белу қоғамцық ұдайы өндірістің фазасы ретінде өндіріс пен тутынудың арасывда болып, құбылыс түріңде өнімдерді бвлу міндетін атқарады.

Алайда, бөлуді жүзеге асыру үшін өнімді бөлуде мынау қажет: біріншіден, қоғам мүшелеріне өндіріс тұріне қарай белу, өнімді бөлу осы бөлудің нәтижесі болады.

Өнімді бөлу мәселесі ең өзекті мәселе болған жене бола береді. Себебі ол миллиондаған адамдар мүдделеріне әсер етеді. Оны зерттеуге кептеген экономикалық ойдың әртұрлі мектебі мен бағыттарының өкілдері қатьісқан. Олардын әрқайсысы дәуірдің сол кездегі және ертедегі ерекшелігіне қарай, өмірлік игіліктерді бөлудің әртұрлі принципін ұсынған. Мьісалы, еркін нарык теориясы («либерализм» мектебі) өкілдері — А. Смит мен Д. Рикардоньщ есептеуінше, жалақы негізін қалыптастырудың принципіне «өмір сүру қажетгілік деңгейі» алуды ұсынған. Себебі бұл «деңгейлік» жүмысшы мен оның отбасының өмір сүруіне қажетгі болды.

Д. Рикардоның ойынша, «өмір сүру қажеттілікдеңгейі», «еңбек бағасының табиғи нарығы» болып табылады. Еркін нарықты жақтаушылардың бірі — Жан Батист Сэй (1767-1823 жж.) «Саяси экономия трактаты» (1803 ж.) еңбегінде «өндірістің үш факторы» теориясын ұсынады. Бұған еңбек, капитал, жерді жатқызады. Осы факторлардың қызметін пайдаланғаны үшін жалақы, пайда, рента төлем ретінде жүзеге асады.

Нарықтық экономиканы реттеу теориясының негізін салушы «кейнстік» мектебі, Дж. Кейнс «Еңбекпен қамту, пайыз және ақшаның жалпы теориясы» деген еңбегінде (1936 ж.) жалақыны реттеудін принципін өндіріс көлемі және түрғындардың еңбекпен қамтуыиа тәуелді екендігін ұсынды.

Нарык жағдайында жалданып жұмыс істейтін адам еңбегі К. Маркстың пайымдауынша, жұмыс кұші «құнының» нринциінмен төленеді. Неміс социалисі Фердинанд Лассаль (18І5-1864 жж.), бөлудін тепе-тендік принципін үсынды: тен еңбек өніміне әркімніц тен қукыктығы, яғни бұрыидары кездескен барлық бөлу принципі оньщ ойынша, бар мүліктің тепе-теңсіздігіне алып барады. Бұл принцип сынға алынды. Өмір игіліктерін тепе-тең бөлу принципі К. Маркстың ойынша, коғамды деградацияға алып келуі мүмкін. Сондыктан да бұл жағдайда адал жүмыскер де және ез жұмысына немкұрайды (жалқау, самарқау) қарайтын адам да өз енбегіне сый-сияпатты тең алуы әбден мүмкін. Оның ойынша, өмірлік игіліктерді бөлудің бірден-бір мүмкін принципі «еңбегі бойынша» бөлу болмақ. Аталған принциптің өзіндік кемшілігі бар және әлеуметтік әділеттілік критериіне толық жауап бермейді. «Еңбегі бойынша» бөлу түрғындар табыс денгейінін тенсіздігіне алып келеді. Бұл теңсіздік былай түсіндіріледі: адамдар өзінін күш-қайратымен және ойлау қабілеттілігімен, отбасы жағдайымен және еңбекке катынасымен ерекшеленеді. Еңбектің сандык (үзактығы мен интенсивтігі) және оның сапалык (күрделііі және басқада енбек жағдайлары) әртүрлшігі, тенсіздігі болады. Бүл принциптің артықшылығы сонда, әрбір адамның еңбек нәтижесіне мүдделілігін камтамасыз етеді. Өзінің біліктілігін көтеруге мүдделілік ол жеке адамның ғана емес, кәсіпорын, тіпті қоғамньщ мүддесіне жауап береді.

Аралас әлеуметтік бағытгалған нарықтык экономикаға көшу кезінде «еңбек бойынша» бөлу принципі «құндық эквивалент > принципіне орын бере бастады.

Басқаша айтсақ, бөлудің «капитал бойынша», «меншік бойынша», жүмыс күші «қүны» бойынша принципі жүзеге асып, табысты кәдімгідей дифференциялауға, сүраным төлем қабілетгілігін өсіруге адъщ келіп, тапшылық пен инфляцияны тежейді. Соған қарамастан еңВекке қарай бөлу принципіне негізделген жалақы, әзірше көптеген түрғьшдар үшін табыстың басты көзі болып отыр. Шын мәнінде екі кайшылык бетпе-бет келді: «еңбекке қарай бөлу» және жеке кәсіпкерлік жағдайында «құндык эквивалент», «капитал бойынша», «меншік бойынша» принципі мен бөлу. Әлеуметтік әділеттілік критериі бүл жағдайда теңгерілген түрге ие болады. Жоғарғы және төменгі табыс деңгейінің өзара алшақтығы прогрессивті табыс салығымен реттелетін болады. Оның есімі 40% -дан аспауы қажет, себебі ісқерлік белсенділікті ынталандыруды төмендетпеу керек.

Қазакстан Республикасының аралас әлеуметтік бағытталған нарыктык экономикаға көшуі жолдамалы еңбекті қолдануды бағамдап, оның еңбек ақысьш реформалауды қатар жүргізіп отырады. Еңбек ақының жаңа жүйесінде мыналар карастырылған:

— еңбек ақы минимадды деңгейінің сапасы мен күрделілігіне байланысты мемлекеттің кепілдігі. Бұл біркелкі тарифтік сетканы (БТС) және біркелкі жалпы республикалык мамандык классификаторын ендіргенде жүзеге асады;

— нақты еңбек ақы деңгейі біркелкі тарифтік сетка (БТС-ЕТС) белгіліген деңгейден темен болмауы керек;

— жалақыға кез келген шектеуді (салықтан басқа) алып тастау;

—  жұмыс беруші мен жүмыскерлердің арасында еңбек ақыға келісім-шарт принципін қолданады. Әрбір жүмыскер өзінің еңбек құқығын қорғауда кәсіподаққа жүгіне алады. Тарифтік жүйенің белгілі түрлері барлық шетелдерде қолданылады.

Жалақыны реттеу үш буындық бағытта өрбиді:

— еңбек нарығының көмегімен;

— мемлекеттің аралысуымен;

— ұжымдық келісімдер.

Тариф бойынша «минимумды» мемлекет белгілейді, мемлекетгің ролі осы ғана, ал басқасының барлығы еңбек нарығымен (жүмыс күшіне үсыным мен сүраным) реттеледі. Жалақының көлемі төмендегідей белііленеді:

— жалдамалы жеке келісім деңгейінде;

— мамандар үшін контракталық деңгейде;

— жүмыс берушімен үжымдык, келісім-шарт деңгейінің болу. 

2. ЖАЛАҚЫНЫҢ МӘНІ, ТҮРЛЕРІ МЕН ЖҮЙЕСІ

Жалақы — еңбек қүнының (бағасының) ақшалай елшемі. Қазақстан Республикасының аралас әлеуметтік бағытталған нарыкгық экономикаға көпгу кезіңде минимальды деңгейдегі еңбек ақыны мемлекет кепілдендіреді және жоғарғы деңгейдегі еңбек акыға шек қойылмайды. Бүл еңбекті материалды ынталандырудың және еңбек өнімділігін арттырудың басты құралы болып, қоғамдык. өндірісті тиімді дамытуға ықпал етеді.

Жалақыны дифференциялау және оның принциптері. Еңбек ақы деңгейі халык шаруашылығы саласына карай өзіндік ерекшілігімен айқындалып, ол бес принципке негізделген.

Бірінші принцип — еңбектің күрделігі. Күрделі, біліктілікті (квалификацияланған) еңбек жай еңбекке карағаңда моддау қүнды құрайды және оған еңбек акы жоғары болуы тиіс.

Екіаші принцип, еңбек жағдайына карай жіктеу. Еңбек жағдайы женіл және ауыр; калыпты және зиянды болуы мүмкін. Сондыкган кадыпты жағдайда еңбек еткендерге қарағанда, ауыр әрі зиянды жұмыс істейтіндер жалакыны көп алуы кажет.

Үшінші принцип, еліміздіц дамуын байкататын экономиканың ең кажетті салаларында баскаларына қарағанда өсім мен ақы төлеу жоғары болады.

Төртінші принцип, экономикалық аудан мен аймақтын табиғи -климаттық жағдайының езгешелігімен байланысты. Еңбек ақыға әртүрлі экономикалык аймактарда аудандык коэффициент белтіленіп, жалакыға қосымша түрінде косылады. Қазақстан Республикасында бұл коэффициент 1,15-ті құрайды. Демек, елімізде барлық салаларда жүмыс істейтіндер жалақысына 15% косымша қосьщ алады.

Қазақстан Республикасы 1996 жылғы 9-шы қаңгардағы «Қазақстан Республикасы экономика саласыңдағы жұмысшыларға еңбек ақы төлеу туралы» каулысына сай, жалакыны есептегенде қолданып жүрген салалық. аудандык коэффициештер размері сақгалады. Таулы, қүмды және сусыз жерлердегі жұмыс үшін, экономикалық келенсіз аймақта туратындарға коэффициенттер сакгалады.

Бесінші принцип, жүмыскер өзі ецбек ететін жердегі және жалпы үжымның ецбек нотижесімен байланысты.

Жалақыны ұйымдастырудьщ негізгі принциптері тарифтік жүйеде бейнеленген. Еңбек сыйпатынын сандықжәне сапалығын есепке ала отырып, тарифтік жүйе жалакыны ұйымдастырады және реттейді. Тарифтік жүйеге тарифтік-квалификациялык анықтама, тарифтік сетка және тарифтік өсім енеді.

Тариф гік-квалификациялык анықтамаға шаруашылык саласының көотеген жүмыс түрлерінің сипаттамасы мен тізімі кіреді. Жұмыстың барлык түрі күрделілігіне қарай разрядка бөлінеді және жұмыс аткарушыныц білімі мен орындау іскерлігіне талаптар көрсетіледі.

Тарифтік сетка кез келген саладағы маман еңбегінің біліктілігі мен оіліксіздігінін арасын айқындауға қызмет етеді. Сетка белгілі санлық разрядтардан тұрады және оған сай келетін коэффициентгер болуы керек.

Тарифтік ставка жүмыскердің разрядка байланысты уакыт өлшемінде (сағат, күн) енбек ақы размерін айқындауға қызмет

жасайды.

Тарифтік коэффишіент әртүрлі разрядтың ставкасы қанша ретке өскендігін 1-ші разряд ставкасымен салыстыра көрсетеді.

Кесте-1.

Ескерту:

а) жұмысшыларға разряд диапазоны 1-ден 8-ші разряд арасында;

б) мұғалімдерге 6-дан 13-ші разряд арасында;

в)  Жоғарғы оқу орындарындағы окытушыларға 1 l-ден 21-ші разряд арасында.

Үкіметтің 1996 жылғы 9-шы қаңтардағы «Қазақстан Республикасы экономика саласындағы жұмысшыларға еңбек ақы телеу туралы» Қаулысында 1996 жылы қаңтардан бастап біркелкі тарифтік сетка (БТС) ендірілген.

Халык шаруашылығындағы жұмысшы және қызметкерлерге кәсіптік-біліктілік топтар (разрядтар) бойынша біркелкі тарифтік сетка (БТС):

Қаулыда еңбек ақыньщ минималды мөлшері көрсетілген. Жұмыс беруші жұмыскерге одан төмен төлемеуі керек. Біркелкі тарифтік жұйенің (БТЖ) бірінші разрядынын ставкасы осы минимумды керсетеді.

396

397Жалақының 1997-ші жылғы минимальды мөлшері мынандай:

1-ші каңтардан          — 2030 теңге

1-ші сәуірден            — 2060 теңге

1-ші шілдеден           — 2085 теңге

1-ші казаннан           — 2340 теңге

Мысалы, 18-ші разрядтағы жұмыскерге жалақы төленуін есептеп көрейік. Айталык, 1997 жылдын кантарынан 18-ші разрядпен республикадағы жалакы мынаған тең: 2030 х 3.41=6922 теңге 30 гиын, оған 15% аудандык (қазакстандық) қосымшаны косыңыз 6922 х 1.15 = 7960 теңге 64 тиын.

Осылайша еңбек ақы бюджеттік ұйымдағы жұмыскерлерге (жоғарғы оқу орны, мектеп, аурухана) төленеді. Кәсіпорындағы жүмысшыларға 2-ші мен 8-ші разряд аралығы қолданылады.

Мемлекеттік емес кәсіпорында тарифтік ставканы, тарифтік коэффициентгі және лауазымды кызметкердің айлығын кәсіпорьш өз шешімімен белгілейді. Мемлекеттік тарифтік жүйе жұмысты тарификациялау процесінде жай бағыт сілтеу үшін керек. Және әртүрлі біліктіліктегі (квалификациядағы) жұмыскердің минимадды жалакысын белгілеуге кажет:

Қазіргі кезде барлық әлемдік қауымдастық елдерінде жалақының негізінен екі түрі колданылады: мерзімді және кесімді. Біздің елдін жағдайында олардьщ әркайсысы жүйелерге жіктеледі.

Мерзімді жалакы нақты істелген жұмыс уақытынын шамасына байланысты төленеді.

Кесімді жалакы кажетті сапада шығарылған өнімнің мөлшеріне карай төленеді. Жұмыскерлердің еңбегін нормалау мен есептеу киынға түскенде мерзімді жалакыны қодданады. Шығарылған жеке өнім (табыс) жұмыскердін өзіне ғана емес бүкіл технологиялык процеспен (мысалы, химиялық түтқаның операторы, ашыткдаы шығаратын оператор т.б.) байланысты болғанда мерзімді жалақы кодданылады. Мерзімді жалақы инженер-техник жүмыскерлерге, к.ызметкер, краншы, электрик, наладчиктер т.б. төленеді.

Өшмнің сандық мөлшерін ендірістік бөлімше мен операцияларда ұлғайту кажет болғанда кесімді жалақы ендіріледі (кесте 29-2 кдраңыз).

Номиналды жалакы — жұмыскердің өзінін енбегіне алатьш ақшалай сомасы.

Жұмыскер озінің номиналды жалақысына бүгін және ертең кандай тауарды, қызмет кврсетуді кандай мөлшерде жасай алуын нақты жалақыға жатқызамыз. Осы қүбылыс нарыққа өту кезінде және қарқынды инфляцияда катты сезіледі. Егер ақшалай (номинавды) жалақы-өспесе, баға өссе, онда ол жалақыны төмендетумен пара-пар. Осындай қүбылыс транспорт қызметіне, байланысқа, тұрғын үй-түрмыс қызметіне баға өскенде және салық өскенде болады.

Кесте -2.

2. Кесімді (жеке және ұжымдық) түрі:

Түрғыңдардьщ ақшалай табысын индексациялау негізінде оларды әлеуметгік қорғау кджетгілігі туады. «Түрғындардьщ ақшалай табысын түтыну тауарына және қызмет көрсетуге бағаның өсуіне байланысты индексациялау» Қазакстан Республикасының Заңына сәйкес, 1991 жылы 1-ші шілдеден бастап, Кдзакстан территориясында Әрбір квартал сайын олардын. акшалай табысы индексациялануы қажет.

Кәсіпорында техникалық, жабдықтау өскенде және дамыған технологияны колданғанда жалакының калыпгасқан (қалыпты) түрін пайдалану азая түсіп, жұмысшының еңбегі кесімді немесе мерзімді ставка бойынша төленеді. Жалакының бұл түрлері жеке жалақы вариантының әр тұрімен ауыстырылады. Жеке жалақы да әр жүмыскердің енбегін бағалау негізінце, онын өзіндік ұлесіне, атқарған жұмысына ұлкен жауапкершілікпен карауы ескеріледі. Мұнда жеке енбек ақы түрінің «жұмыста аналитикалык бағалау» кең етек алған. Онын мәнісі мынада: жұмысты орындаушы қанағаттану үшін, әртүрлі жұмыс пен талаптардың күрделілігін сипатгайтын, жасалған көрсеткіш шкаласының негізінде сандық, балл бойынша бағаланады. «Аналитикалык бағалау» негізінде жалақының көптеген жеке ставкасы белгіленеді. Германиядағы «Хукингем» металлургиялык кәсіпорын концернде 5 мың жұмысшы бар, онда жалақьшың 1000-нан астам жеке ставкасы ендірілген.

Жапонияда ірі кәсіпорындар жалақыньщ жасқа әрі стажға байланысты калыптаскан тұрін қолданса, 70-ші жыддардың аяғыңда жүмыс стажына қосымша мөлшерді жыл сайын азайта бастады. Тіпті, жұмыскер 35 жасқа жеткенде, ол қосымша мөлшерді тоқтатып тастады. Жоғарыдағы аталған түрлердің орынына еңбек ақы төлеудщ комбинацияланған түрі келді. Өзінің каржы мүмкіндігіне қарай еңбектін нәтижесі үшін, жұмыс стажы мен жасы үшін еңбек акы төлеу.

Көптеген өнлірісі дамыған елдерде әртүрлі «пайдаға қатысу», «кәсіпорын жетістігі» жүйелері колданылады.

Пайдаға қагысу кезінде еңбек акы екіге бөлінеді. Бірінші бөлімі ұжымдык келісіммен белгіленеді, екіншісі — қосымша бөлім, кәсіпорьш жүмыскерлері мен әкімшілік арасында арнайы келісім арқылы анықталып жылдын аяғында кәсіпорынның «пайда үлесі» ретіңде төленеді.

3. ТҰРҒЫНДАРДЫҢ ТАБЫСЫ ЖӘНЕ ОНЫҢ ҚҰРЫЛЫМЫ

Жыл сайын материалдын өндірісте жиынтык қоғамдық өнім мен үлтгык табыс болып отырады. Солардьщ аркасында қоғам өмір сүреді, дамиды. Алдымен макроэкономика деңгейінде өндіріс факторлары арасында бөлініп, табыстын осылай белінуі табысты функхщоналды

үлестіру болып аталады. Мүвдай факгорларға еңбек, капитал, жерді жатқызамыз. Микроэкономика деңгейінде, яғни кәсіпорын (фирма) мен әртүрлі шаруашылық ассоциясында табыстың негізгі түрлері күрылады: жалақы, пайда, пайыз және рента.

Факторлык шығындар бойынша табыстың барлык сомасы ұлтгық табысты күрайды. Алғашқы бөлу нәтижесінде алғашкы табыс қүралады, кейін әлденеше рет қайта бөлінеді. Бөлу процесінде ендіріс аясьша катысатындармен бірге мемлекет және үйым қызметкерлері белсенді ат салысады. Алайда, олар алғашкы табысты тікелей жасамайды (сурет29-1 қараңыз).

Функционалды белуден басқа табысты мөлшеріне кдрай үлестіру де бар. Соңғысы қоғамда қүралған табысты от басы арасында немесе жеке адамдарға үлестірумен сипатталады. Бүл жағдайда бір адам бола ма әлде екі немесе көп адамнан түратын отбасыма; туыстық немесе некелік мәселемен байланысқан бір үйде түратын қарастырлады. Ондай топтар табыстарының көлемін алуына байланысты орналасады.

Сурет 29-1. Табыстың негізгі түрлері.

Нарыктык. экономикада барлық табыстар ақшалай түрде жүргізіліп, өндіріс факторы бағасымен органикалық байланыста болады. Бұл бағаға нарыктың күштер кәдімгідей әсер етеді: сұраным мен ұсыным ара-қатынасына; бәсеке мен монополия. Енді осы табыстардьщ түсуі мен бөліну механизмін толығырақ қарастырамыз. Табыстардың негізгі түсу кездері мыналар:

а) жұмыскерлердің еңбек табысы — (жалақы, сый акы және т.б.); ә) кәсіпкерлік табыстар (пайда);

б) меншіктабыстары (салымнан алынатын проценттер, рента және т.б.);

в) енбек салымына байланыссыз түсетін әлеуметтік табыстар (мемлекеттен түсетін трансферттік телемдер — жүмыссыздарға жәрдем акы, әлеуметтік камсыздандыру төлемі және т.б.)

Нарыктық катынастарға көшкен елдерде осы табыстардың барлығы екі үлкен топқа белшектенеді:

а) кәсіпкерлік кызметтен (жалақы мен пайда) және еңбектен түскен табыс;

ә) заңды негізде алынған еңбексіз табыстар, оған жататындар: дивиденттер, банктегі салым пайызы, меншіктен табыс, оның ішінде арендаға өткізілген жылжымайтын мүліктен және еңбек шығынымен байланыссыз мемлекеттен алынатын жәрдем ақы мен телемдер (зейнет акы, стипендия, жұмыссызға және көп балалы отбасына жәрдем акы).

Осы табыстардың динамикасы әртүрлі елдерде әрқалай және шаруашылық конюктурасына, кәсіпкерлік қызметтің жетістігіне, басқада факторларға байланысты.

4. ТҰРҒЫНДАРДЫ ӘЛЕУМЕТТІК ҚОРҒАУДЫҢ МӘСЕЛЕЛЕРІ

Әлеуметтік қорғау және әлеуметгік кепілдік. Еліміздің әкімшіддік-әміршілдіктен нарықтық экономика көшуі адамның әлеуметтік тәукелінің артуына алып барады. Нәтижесінде адамдар өмір денгейімен жіктеледі: шамалы топтың баюы мен кейбір топтардың

ЕСКЕРТУ: Трансферттік төлемдер — зейнет ақы, стипендия, білім мен денсаулық сактау саласындағы тегін қызмет керсету баспанадағылар жатады. Мүндай топтар табатын табыс мөлшеріне байланысты калыптасады кедейленуі, аддымен аз қамтамасыз етілген (зейнеткер, мүгедектер және балалар) топтарды жатқызамыз. Сондықтан да әлеуметтік сенімді механизм (Германияда ондай механизм алғашқы рет 1883 жылы құрылған) қажет. Экономикалық, қүкыктық және әлеуметгік занды бекітілген мақсатты жүйе кепілдігі жайлы әңгіме болып отыр. Осы кепілдіктер өмір түрақсыздығы факторына қарсы әсер етуі қажет. Алдыменен жүмыссыздыққа инфляцияға, тұрғындар кедейлігіне қарсы түра біліп, алайда оларды әлеуметтік корғау тоғышарлық және теңестіруге алып келмегені жен. Нарықтық экономикаға көшу кезінде әлеуметтік қорғау жүйесіндегі басты мәні зор нәрсе әлеуметтік кепілдікті бекіту. Қазакстан Республикасында әлеуметгік кепілдікке мыналарды жатқызамыз: минимальды жалақы, зейнет ақы, стипендия, жәрдем ақы — оның ішінде уақытша еңбекке жарамсыздық үшін ақы және акысыз білім алу мен медициналык қызмет көрсету, еңбек жағдайымен байланыстырылған жеңіддіктер, түрғындар табысын индексациялау, жүмыссыздықтан әлеуметтік қорғау қүкы, жүмыссыздык бойынша жәрдем акы алуға күкылығы, меншікке қүқы және одан табыс табу.

Түрғындарды әлеуметтік қорғау жүйесінін басты элементі ретінде олардың ақшалай табысын индексациялауды жатқызады. Оның мәнісі: инфляция келтірген зиянның орынын толтыруға қызмет етеді. Түрғындардын табысын индексациялау өзінін экономикалык мазмүныны бойынша-түрғындардың ақшалай табыс мелшерін түзететін механизм. Инфляцияның өсерінен болған түтыну тауарлары мен қызмет көрсетудің қымбаттауын сол механизм арқьшы некен-саяк немесе түгел орнын толтырады. Нарықтык экономика жағдайында түрғындарды әлеуметгік қорғаудың бірден-бір механизмі ретінде индексация өркениетті әлемде кеңінен қодданылады. Ол түрғындардың ақшалай табысы мен сатып алу қабілеттілігін сүйемелдеуге бағытталған. Индексациялауға түрғындардың бюджеттен алатын ақшалай табысы да жатады (жәрдем ақы, зейнет акы, стипендия, жалақы және т.б.).

Индексацияны мынандай түрлерге жіктейді:

— ақшалай табыс индексациясы;

— сақталған акшаны индексациялау және өмір сүру минимумын индексациялау. Жалпы алғанда ақшалай табысты индексациялау механизмы темендегідей түсіндіріледі. Мемлекеттік статистикалык агенстволар органдары тауар мен қызмет көрсетуте бағанын езгеруін бакылап отырады. Осы бакылау түтыну бағасы индексін есептеуге мүмкіндік береді. Осылар түрғындардың жоғ&ітқан (бағаның көтерілуі т.б.) нәрсесі көлемінін бағытын айкындайды және мөлшерінін орнын толтырады.

Индексация ретроспективті немесе кутетіндей болуы ықтимал.

Әлеуметтік қорғаудьщ басты бағыты кедейленген топтарды сүйемелдеу. Кедейлік әлеуметтік тәжірибеде өмір сүру минимумы аркылы өлшенеді.

Күн көру деңгейі дегеніміз не және ол қалай өлшенеді? Өмір суру минимумы деп адамның өмір суруін және оның жумыс күшін калпына келтіруді суйемелдеуге кажетті ақшалай қаржы деңгейін айтамыз. Қоғам дамуы жағдайындағы күн керу деңгейі өмір деңгейінін коғамға кажетті төменгі шекерасын анықтайды. Ғалым -экономистер кун көру деңгейін екі тәсілмен анықтауға талпынды. Бірінші тәсіл минималды тутыну бюджетіне негізделген. Ол отбасы табысының балансы мен шығындарынан (отбасы бюджеті) турады. Мүнда адамнын негізгі физиологиялық және әлеуметтік мәдени түтынысы біркалыпты канағаттандыру тілге тиек етілген. Бүл бір адамға немесе бір жүмыскерге есептегенде ақшалай бағалау әрекеті. Жүмыс күшін үдайы өндіруді қамтамасыз ететін тауар мен қызмет жасаудың саңдык күрамына кеткен шығыңдарды минимадды тутыну бюджеті дейміз. Минималды түлъшу бюджегі мөлшерінің қүны түлъшу күны индексінщ өсуін ескере отырып, кем дегевде бір рет жылына немесе кварталына каралып отырады. Түлыну қоржынының қүрамы да солай каралуы керек. Минималды түтыну бюджеті мөлшерінщ қүны мен қүрылымы арнайы басылымдарда үнемі шығьш түрады.

Кун көру денгейін анықтаудың екінші тәсілінде кедей отбасы өз табысыньщ 1/3 бөлігін тамак өнімдеріне жумсайтыны ескеріледі.

Кун көру деңгейін бюджетінің рационалды тутыну бюджетінен айырмашылығы сол барлык ойдағы тутынуды қанағаггандыруға есептелмеген. Минимумнын максаты — қызмет мен еңбекке кабілеттілікті кальшты үдайы өндіруді кажетгі көлемде қамтамасыз етуі болмақ.

Әлемдік тәжірибеде турғындар табысын ивдексациялаудың екі негізгі турі белгілі: а) автоматты, б) жартылай автоматты, кейде келісімді дейді.

Бірінші турінде, жалақы баға индексінің өсуіне карай пропорциональды кобейіп, кеткен шығынды толык қайырады. Жалакының осындай жүйе бойынша есептелуі оны тиімді үйымдастыруға кері әсерін тигізеді. Себебі еңбек ақыны көтеру оньщ нәтижесімен ешқандай байланыста емес.

Екінші турі Еуропальщ экономикалык қауымдастық елдерінде кеңінен колданылады. Оның мәнісі мынада: жалакының баға өскенін ескере отырып, өсетіндігі жайы букіл екі деңгейінде усыныс жасалып шешіледі. Мувдай келісім кәсіподак, жумыс беруші және мемлекеттің катысуы аркылы жасалып, көп елдерде ғалым-сарапшыларды шақырады. Сосын кәсіпорын өзінің шамасына қарай өткереді, көбінесе үжымдық келісім жасау аркылы жүзеге асады. Мүндай тәртіп индексация механизмін нақты жағдайға, қаржы мүмкіндігіне және еңбек қатынастарына бейімдейді.’

Тулыну бағасы иңдексін анықтау ушін «тулыну коржынын» белгілеп алу керек. Ол әдетге ең қажетгі тауарлардан түрады. Тугыну қоржыны — ту/гыну игілігі мен қызметінің жиынтығы және адамға қоғамда белгіленген минималды тутыну деңгейівде қамтамасыз етіуді айтамыз. Оған жататындар: тағам-тамақтар, киім, аяқ киім, іш киім, гигиена мен санитария заттары, дәрі-дәрмек, жихаз, ыдыс-аяқ, мәдени түрмыс затгары, түрғын-жай, коммуналдық қызмет, мәдени-ағарту шаралары мен демалысты үйымдастыру, түрмыс қызметі, көлік, байланыс, мектепке дейінгі мекемелерде балаларды тәрбиелеу және әлеуметтік басқада кажеттіліктер. Бүларсыз адам емірін елестету қиын.

Әртүрлі әлеуметтік-демографиялык түрғындар топтарында игілік пен кызмет көрсетілуге түтыныс біркелкі емес, сондықтан түтыну қоржыны олардьщ әрқайсысьша белек есептеледі — балаларға, жүмыс істейтіндерге, зейнеткерге, кала және ауьш түрғынына.

Қазақстан Республикасында түтыну қоржыны қүрамы және қүрылымына 33 тауар мен қызмет көрсету тізбесі енген. Дамыған аддерде минимальды түтыну бюджетін кедейліктің шегі ретінде қарап, тізбеге емір сүруге қажетті тауар мен қызмет көрсетудің 300-ден астамын тізбесін қосады.

Қазақстан Республикасы Мемлекетгік статистика комитетінің мәліметі бойынша, негізгі түтыну қоржынының 33 тамак-тағам тізбесі айына бір адамға есептегенде 1995 жылы желтоқсанда 2338 теңге болған екен. Бүл сол уақыттағы минимадды жалақының 300 теңге қүраған кезі.[1]

405Осы алшақтык экономистердің есептеуінше, тұтыну қоржыны қүны мен минималды жалақы денгейінің арасында 1997 жылға дейін сакталған. Шамамен тұтыну қоржынының кұны минималды жалакы деңгейінен 5-6 есе артык.

Дамыған елдер тәжірибесінің негізінде айтар болсақ, егер емір күны жыл бойы + — 5% болса, онда ол қалыпты құбылыс болғаны. Жыл бойы өмір денгейі көтерілсе — онда ол жақсы көрсеткіш; ал 5% темендесе, онда ол аса кауіпті емес. Егер өмір денгейі 5% -дан аса жоғарыласа (немесе өмір деңгейі төмендесе), ондай құбьшысты нарыктык экономикасы дамыған еддерде қолайсыз деп есептеледі. Мұндай жағдайда үкімет мына шараларды колданады: жалақы мен жәрдем ақыны көбейтеді немесе салықтарды төмендетеді. Біздің еліміздің үкіметі барлык жүмыскерге минимальды жалақыны көтере бермейді. Себебі онын кетерумен катар зейнет ақы, стипендия, кемек ақыны және басқада әлеуметтік төлемдерді есіруге тура келеді. Ол үшін косымша каржы кажет, әсіресе ол бюджеттен болмақ. Бюджеттің мүмкіндігі шектеулі және тауар мен кызмет жасауды нақты үлғайтпайынша, еңбек ақыны көтере беру инфляцияның күшюуіне алып келеді. Қазакстан Республикасы әлеуметтік қорғау және еңбек Министрлігі мамандарының ойынша, калыптасып отырған жағдайдан шығудын бірден бір жолы «адрестік» әлеуметгік корғауға көшу (яғни барлык категориядағы түрғындарды корғаудан накты адамды қорғауға көшу. Олардың табыстары минималды жалакыны орташа жан басына шакқандағыдан төмен). Баска шара ретінде олар орташа табысы қалыпты деңгейден жоғары отбасынын үш жастан аскан балаларынан жәрдем акы алып тастауды үсынады. Мысалы, АКДП-да жылына табысы 15 мың доллар күрайтындардан, ол ерлер жалакысының 70-%-ын қараса, онда әйелдер ауырғаны үшін, аяғы ауыр болғанында ешқандай әлеуметтік сақтандыру бойышда жәрдем акы алмайды. Жоғарыдағы мамандардың ойынша, азық-түлік тауарларынан косылған қүнға салықгы алу. Себебі тауар мен тағам түтыну қоржынының «таңбаланғандығын» қосып, ертеректе өндірілгендігі бюджеттен екендігі мөрленген.

XX ғасырдыц басында итальян ғалымы Вильфредо Парето мынаны айткан: табысты мөлшеріне қарай үлестіргенде кәдімгідей тепе-теңсіздік бой көрсетеді. Әлемдік тәжірибеде тепе-теңсіздік деңгейін анықтау үшін Лоренц кисығын қолданады.

Табыстың тепе-теңсіздік денгейін Лоренц қисығынан көруге болады. Ол 29-2 суретінде көрсетілген. Горизонталь өсімі бойынша отбасы пайызы орналасқан, онда отбасының бір бөлігіне сай келетіндей табыстың белгілі денгейіне иелік керсетілген. Абсолютгік тепе-теңдіктің теориялық мүмкіндігі К түзуімен керсетіліп, ол кез келген отбасының пайызы сәйкес болатындай табыс пайызын алатындығын көрсетеді. Егер барлық отбасының 20%-ы 20%-дай (яғни 1/5 белігі) жиынтық табысты алатын болса, 40%-40%, 60%-60% және с.с; онда А, В, С, Д, Е нүктелері К сызығына орналасады. К сызығы арасындағы (М) облысы —абсолюттік тепе-тендікті көрсетеді және Лоренц қисығы (L) табысты үлестірудін тепе-теңсіздік деңгейін байқатады. «М» облысы көп болса, немесе алшақтаса, онда К сызығынан қисық алыстайды. Демек табыстың тепе-теңсіздік деңгейі жоғары. Егер табысты накты үлестіру абсолютгі тең болса, онда Лоренц қисығы мен К сызығы дөп келер еді және алшақтық жойылады.

Тұрғын топтардың өз арасындағы жиынтық табысты үлестіруді сипаттау үшін Джини коэффициентін қолданады.

Бүл коэффициент итальян ғалымы Коррадо Джинидің (1884-1965 жж.) атымен аталған. Осы коэффициент арқылы тұрғындар табысын дифференциялаудың қалай өзгергендігін байқаймыз. Коэффициент көп болса, онда табысты үлестірудің тепе-теңсіздігі жоғары болады.

Тепе-геңсіздік мәселесімен кедейлік тікелей байланысты. Адамның кедей немесе кедей еместігін калай аиыктауға болады? Мұны аныктау үшін кедейлік көрсеткішін қодданады. Ол табыс деңгейінің айнасы, сондыктан минимальды өмір деңгейін сүйемелдеу үшін кажет: Кедейлікті аныктаудың негізіне отбасы шамасы (қанша адамнан түратыны) жатады. АҚШ-да 1990 жылы кедейлік көрсеткіш бір адамнан түратын отбасына жылына 7777 долларға бағаланған, екі адамға — 10426 долл., үш адамға — 13078 доллар, терт адамға -15730 доллар болған. АКШ-да барлық тұрғындардың 13,5%-дайы немесе шамамен 33 миллиондай адам кедейлік кейіпін киген.’ Казакстан Республикасы статистика комитетінің мәліметі бойынша, республиканын 64% түрғыны кедейлік деңгейінде трады.

Отбасы шығындарын (бюджетін) статистикалық зерттеу негізінде неміс экономист-ғалымы Эрнст Энгель (1821-1896 жж., сол кісінің есімімен аталады) ол мынандай зандылықты ашқан: азық-түлік сатып алуға арналған тұрғындар табысы бөлігінің сол табыстың өсуіне байланысты қатынасы, жалпы табысқа кемиді. Әр елдегі және әр жылғы статистикалык мәліметтерді талдап, ол мынаіщай қорытывдығы келген: отбасынын табысы көп болса, онда «төменгі рангтағы» — азык-түлік тауарын алуға шығынды аз жұмсайды. Энгельдің сөзін келтірейік: «Әртүрлі бюджетті зертгеу табыс аз болғанда, оның көп бөлігі тамақкд кететіндігін ғана керсетіп койған жоқ, сондай-ақ тамақтанудың төмен дәрежеде екендігін байқатты; табыс аз болған сайын, оның көп белігі физикалық (күш-қуат) мәніне жүмсалады және рухани дамуға аз калатындығын көрсетті».

Осы зандылық кейінірек «Энгельдің бірінші заңы» болып аталды. ХХ-шы ғасырда статистикалық зертгеу материалдары керсеткендей, бүл заң тек бай және кедей отбасыдарына ғана емес, сондай-ақ бай және кедей елдерге де қажеттігін дәлелдеді. Демек, тамаққа жұмсшіатын отбасы шығындарынын үлес — мөлшерінен, адамнын әлаукаттылығы денгейін байқауға болады. Бүл керсеткіш кдзір халыкдралык статистикада кодданылады (егер отбасы табысынын 50% тамакка жүмсалса, ол кедей саналады).

Кенестік бюджет статистикасынан алынған, бүрынғы КСРО-ға арналған 1988 жылғы Энгель кисығы 29-3 суретте көрсетілген.

Кедейлік деңгейін төмендету үшін мемлекет мынандай шараларды қабылдауы керек: кадрларды дайындау және қайта дайындаудың үлғайтылған бағдарламасы, түрғындардың жеке топтарын әлеуметтік қорғау механизмін жасау және табыспен аз қамтамасыз етілген тұрғындар тобын қолдау бағдарламасын қаржыландыру.

табыстар (долл./ай)

Сурет 29-3. Бурынғы КСРО-ға арналған Энгель кисығы, 1988 ж.

Мамандар мен ғалымдар кедейлікпен күресудің кальштасқан түжырымы жок. Кейбір экономистер (Дж. Кейнс және оның ізбасарлары) жоғарыдағы шараларды үлғайтуды үсынады. Неоклассиктер — кедейлікпен күресудің бағдарламасын кысқартуды үсынады, себебі мүндай бағдарламалар мемлекеттік бюджеттің күйзелісін күшейтеді.

Нарык өзінен езі табысты әділетті үлестіре алмайды. түрғындардың әлеуметтік қорғалуын қамтамасыз етпейтіндігі белгілі. Сондықтан да табысты үлестіру аясында мемлекеттің араласу қажеттілігі туады. Мемлекет табысты мемлекеттік бюджет арқылы қайта бөлуді жүзеге асырады. Нарықтық экономикасы дамыған елдерде мемлекеттік жиынтық шығыны арасында әлеуметгік қажеттіліктер үлесінде кадрлар дайындау шығыңдары және қайта дайындауға (ЖҮО-нің орташа 5%-ы) елеулі орын алады. Бүл қазіргі өндірістің жаңа технологиялық базиске етуіне байланысты сапалы жаңа жүмыс күшіне объективті кажеттіліктен туған.

5. КӨЛЕҢКЕЛІ ЭКОНОМИКАНЫҢ ТАБЫСТАРЫ ЖӘНЕ ОНЫҢ ҚАЛЫПТАСУ ЕРЕКШЕЛІГІ

Табыстарда дифференциялаудың нақты жағдайын анықтау көлеңкелі экономика саласындағы еңбексіз табыстар мәселесін карауды талап етеді. Экономикалык әдебиетгерде әзірше «көлеңкелі экономика» үғымын анықгаудьщ калыптаскән көзкарасыжоқ. Кейбір экономистер «көлеңкелі экономика» кұрделі жиышъік әртүрлі өңдірістік қатьшастар десе, баскалары оны арнайы бақылау мен есептеуден жасырынған әкономикалық кызмет түріне балайды, ұшіншілері, «көлеңкелі экономиканы» барлық қызмет түрлерімен байланыстырып, оның әлеуметтік және деструктивті қажеттіліктерді қанағаттандыруға бағытталғанын айтып, адам бойындағы жағымсыз іс-әрекетті байкатады (қару шығару мен сату, наркотиктер және басқалары.) Айтылған көзкарастар кәдімгідей нанымды, объективті нақты қатынастарды көрсетеді, бірак мәселенің бір аспектісін ғана карастырады.

Шынында көлеңкелі экономиканы жалпы тұрде қоғамда еш бақылауға келмейтін кызмет көрсеіу мен тауарлы — материалдық кұндылыктарды өндіру, бөлу, айырбастау, түгынумен анықтауға болады. Ол өзіне шаруашылық ережелері мен нормативтік қүжаттарда баяндалғаннан мүдде баска және анықталмаған, регламенттелмеген экономикалык кызмет тұрлерін бойына сіңірген.’ Басқа да халык шаруашылығы секгоры мен қатар, көлеңкелі экономика салыстырмалы тұрде экономиканың жеке секторы болып табылады. Шаруашылық жүйесіне байланыссыз-ақ ол барлық едцерде емір сүруде. Сарапшьшьщ бағалауынша, жалиы ұлттык өнімде оның үлесі шамамен Итағіияда 20-30%. Норвегия мен Швецияда 6-17%, АҚШ-да 8-14%, Канада мен Францияда 5-8% арасында болады. Қазақстан Республикасында «квлеңкелі экономика» ауқымы туралы біркелкі мәліметжоқ. Кейбір мәліметтерде — 22% көлемінде көрсетіледі. Шетел мамандарынын бағалауынша, бұрынғы КСРО «көлеңкелі экономикасы» дамыған дүние жүзіндігі 20 елдің санатына енген. Олардың есептеуінше, «көленкелі» секторда жалпы үлттык өнімнің 5-7% ендіріледі. «Көленкелі экономиканың» мұндай ауқымы мемлекетгік меншікгін монополист болуы аркасында жүзеге аскынаны түсінікгі.

Алғашқы рет бұрынғы Совет Одағында «көлеңкелі экономиканың» масштабын елеу XX ғасырдың 70-ші жылдары жүзеге асырылды. «Көлеңкелі экономиканы» зерттеумен 80-ші жылдары әртүрлі ғылыми-зерттеу институттары мен үйымдары айналысты. Алайда қазіргі уақытқа дейін «Көлеңкелі экономика» мәселесі мемлекеттік органдар тарапынан еліміздің ешбір ғылыми мекемесіне таддаудың оқшауланған объектісі ретінде койылмады. Оған қарамастан «көленкелі экономика» арнайы қан жүйесі сияқты халық шаруашьшығының барлық аясын қамтып отыр.

XX ғасырдьщ 80-ші жыцдардың басында кейбір елдердің парламенті мен үкіметінде көлеңкелі экономиканы талдау үшін арнайы жүмыс тобы қүрылды. Мысалы, Австрияда 1984-ші жылдан бастап осыңдай топ жүмыс істеуде. Олар көлеңкелі экономиканың өмір сүру аясын, көлемін және даму тенденциясын таддайды. Ондай тол Францияда, Англияда, Португалияда, Голландияда күрылған. АҚШ-да осы мәселемен айналысатын ғылыми үйымдар мен жеке зерттеушілерге ірі каржы белінген. Қазақстан Республикасы басқа елдердің тәжірибесін зерттей отырып, сондай қүрылым қүруы кажет. Онын басты мақсаты келешекте халықаралық стандартка сай «көлеңкелі экономиканы» бақылау мен есептеудің масштабын калыптастыру.

Біздің республиканың экономикасына бейімделіп «келеңкелі экономика» күрылымына төмендегідей элементтердің жиынтығы ретінде қарастыруға болады: а) жалған (жалған құнның басым болуы және ресми экономика шеңберіндегі тұтыну күны); ә) ресми емес (регламенттелмеген және азаматтардьщ анықгалмаған кызметін (іс-әрекеіін) қамту); б) формадды емес (ресми экономикадағы формадды емес байланыстарды қолдауға негізделген және ресми экономиканы қозғайды); в) элитарлы — тұйықталған (шектеулі түлғаларға арнайы жүйе бойынша қызмет көрсету); г) криминалданған (ресми экономика қүзырындағы қызмет және салт-дәстүрге кдрсы әдістермен жүзеге асады; д) криминалды экономика заңға қарсы жасырын, арнайы экономика шеңберінен тыс қызмет жасайды); е) криминалды квазиэкономика (азаматтардың мүлікі мен жеке табыстарын экономикадан тыс зорлық-зомбылық жасау аркылы белу және ресми экономикаға шек қоймай әсер ету. «Көлеңкелі экономика» күрылымын 26-4 суреттен кдраңыз.

Қазақстан Республикасында жасырын меншік түрлері және жалған экономика субъектілері, негізгі тәсілдері, аясы көптен бері

411қалыптасқан. Олармен күресу арнайы құқык, сактау органдары үшін де қиындау. «Көлеңкелі экономикамен» күресудің бірден бір тәсілі алдағы кезде электронды ақшаға көшу болмақ.1 Мұнда ақшанын, колда болғандығы, түскен көздері жұмсалған бағьптарыньщ жасырын екені жойылып, инфляцкямен кұресу күшейеді, халык түгынатын тауар өндірісін калыптастырады, тауар сұранымы мен ұсынымын баланстайды, кәсіпкерлік пен дұрыс бәсекені дамытады, қазіргі материалды ресурстарды үлестіру (бөлу) жүйесін езгертеді, сауда биржасын дамытады және т.б. «Көлеңкелі экономиканың» халықаралык шеңберде таралуы оньщ қауілтілігін артгыра түседі.

Сурет -4. «Келеңкелі» экономиканың кестесі.

Демек, «көлеңкелі экономика» факторын нақты тәжірибеде ескермеу, мемлекеттің кептеген акшалай каржысын шығынға ұшыратады, келеңсіз әлеуметгік-экономикалық салдарға-ак жағалы тектін түрі. Пластикалык (несие)

қылмыскерді өсіреді, алаяқтык, тауарды фальсификациялауға, ұрлауға, қызмет құзырын артық сілтеуге және баскдца қылмысқа — ұрындырады.

КАТЕГОРИЯЛАР МЕН ТЕРМИВДЕР

Еңбек саны, еңбек сапасы, еңбекгі мөлшерлеу, еңбек шегі; түлыну шегі; жалақы, номиналды және нақты жалақы, тарифтік жүйе, тарифтік-квалификациялық анықтама; сыйақы, тарифтік сетка. тарифтік ставка, жалақының аудандық коэффициенті; әлеуметгік әділеттілік, әлеуметгіктөлем, отбасы табысы, нақты табыс, еңбексіз табыс, минималды тұтыну бюджеті, рационалды тұтыну бюджеті, тұрғындар табысын индексациялау, сақталған ақшаны индексациялау, күн көру деңгейін индексациялау, табыс тепе-теңсіздігі, кедейлік шегі, кедейлік сызығы, «көлеңкелі экономика», ресми емес экономика, жалған экономика. формалды емес экономика. 

САБАҚТЫҢ ҮЛГІ РЕТІНДЕГІ ЖОСПАРЫ

1. Табыстың теориялық негізінің қалыптасуы және бөлінуі.
2. Әлеуметтік қорғаудың және кепіддіктің мән-жайы.
3. Әл-ауқаттылық пен табысты дифференциациялау.

МӘНЖАЗБА МЕН БАЯНДАМА ТАҚЫРЫПТАРЫ

1. 1. Нарық және тұрғындарды әлеуметтік қорғау.
2. Нарыққа өту кезінде тұрғындардың табысын индексациялау.
3. Дамыған еддердегі еңбек ақы эволюциясы.
4. Табыстағы тепе-теңсіздікті калай елшеуге болады?

Қолданылған әдебиеттер:

1. «Экономика теория негіздері», Алматы «Санат» 1998 жыл
2. «Экономическая теория», В.Д.Камаев, Москва 1998 год.

[1] ‘ Ржаницина Л.С. Доходы: уровень. дифференциация, гарантии. М.: Профиздат, 1991. 11-12 стр.