Бағалы қағаздар нарығындағы мемлекеттің қызметі

Тақырыбы: Бағалы қағаздар нарығындағы мемлекеттің қызметі 

МАЗМҰНЫ

КIРIСПЕ ………………………………………………………………………3

I БАҒАЛЫ ҚАҒАЗДАР ЖӘНЕ ОНЫҢ РЫНОГЫ …………………………..……………5

• Бағалы қағаздар туралы жалпы түсінік және оның жіктелуі ……………………….5
• Бағалы қағаздардар рыногы және оның экономикадағы қызметі ………………8

II ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ МЕМЛЕКЕТТІК БАҒАЛЫ ҚАҒАЗДАР РЫНОГЫНЫҢ  ҚАЛЫПТАСУЫ МЕН ДАМУЫ ………….……….12

2.1 Мемлекеттік бағалы қағаздар рыногының қалыптасуы және ондағы мемлекеттің қызметі  ………………..………………………………………………………..…12

2.2 Бағалы қағаздар нарығының  екінші деңгейлі айналымы және Ұлттық Банктің  жүргізетін шаралары ………………………………………………………………………19

ҚОРЫТЫНДЫ ..………………………………………………………………………………………..24

ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР…….…………………………………………………………..26

КIРIСПЕ

Қазақстан Республикасында нарықтық қатынастардың дамуы мен қалыптасуы жобасында жекешелендiру жүргiзуде шаруашылық жүргiзудiң жаңа нысандары пайда болады: серiктестiктер, акционерлiк қоғамдар және жеке меншiк компаниялар шеңберi едәуiр кеңейедi. Ал осы нарықтың әрбiр субъектiлерiнiң арасында еркiн қаржы айналымын бағалы қағаздар нарығы жүзеге асырады және басқа нарықтармен үнемi байланыста болады.

Бағалы қағаздар нарығы еркiн ақша қаражаттары қозғалысын қамтамасыз етуде бiр саладан басқа салаға қаржының қайта құйылуын, меншiк құқығын беретiн қаржы ресурстарын және халықтың жинақ ақшасын жұмылдыру қызметiн атқарады.

ҚР-ның ауыспалы экономикасындағы бағалы қағаздар нарығының маңызы мен мәнiн келесiлерден көруге болады.

1-шi, жаңа экономикалық құрылымның бiр бөлiгi.

2-шi, инвестиция айналымының тиiмдi механизмi, қор активтерiнiң жоғары өнiмдiлiгiнiн қамтамасыз ету, капиталды қайта бөлудi жинақтау және оңтайландыру.

3-шi, қаржылық тұрақтылықты және экономикалық өсудi, нарықтық экономиканың субъектiлерiн қамтамасыз ету;

4-шi, экономиканың қаржы саласындағы айналыстағы артық ақшаларды азайту немесе экономика салаларына қолма-қол ақша қажеттiгi туындағанда керiсiнше бағалы қағаздарды сату немесе эмиссиялау.

Әлемдiк тәжiрибеде, сондай-ақ республикадағы рыноктық қатынастарды дамыту барысы көрсеткендей, бағалы қағаздар нарықтық экономиканың жұмыс iстеуiнiң тиiмдi механизмi, қаржылық ресурстар мен тұрғындардың жинаған ақшаларын топтастырудың, қаражаттын ел экономикасында лайықты түрде бөлiнуiнiң, адамның шынайы меншiк иесi ретiнде белсендiлiгiн арттырудың құралы болып табылады. Сонымен қатар бағалы қағаздар қаржы айналымы ретінде ол қаржы жүйесінің негізі ретінде оны мемлекеттік реттеудің және қадағалаудың  мемлекет үшін маңызы зор болып тағылады.

Сондықтан мен курстық жұмысымның тақырыбын “Бағалы қағаздар нарығындағы мемлекеттің қызметі” деп алдым.

Бұл тақырыптың өзектiлiгi экономикалық салалардың нақты даму деңгейін сипаттайтын бағалы қағаздар рыногының айрықша маңызды болуы және мемлекеттік бағалы қағаздардың ерекшелігін, қаржы жүйесіндегі олардың дұрыс  қолданысын қамтамасыз ету қабілеттілігінің бар болуы.

Бұл тақырыпты орындаудағы негiзiгi мiндеттерiм келесiдей:

• Бағалы қағаздардың жалпы экономикадағы қызмет етуi мен орнын анықтау;
• Мемлекеттік бағалы қағаздарды жан-жақты талдап, олардың еліміздің ұлттық экономикасындағы айналыстағы барысын талдау;
• Бағалы қағаздар рыноктарының қызмет ету механизмiн және құнды қағаздардың операциялық орталығы болып табылатын қор биржасының қызметтерiн талдау;
• Мемлекеттік бағалы қағаздар нарығының еліміздегі қазіргі таңдағы жағдайы, мәселелері мен даму болашағына тоқталу болып табылады.

1 БАҒАЛЫ ҚАҒАЗДАР ЖӘНЕ ОНЫҢ НАРЫҒЫ

1.1 Бағалы қағаздар туралы жалпы түсінік және оның жіктелуі

Бағалы қағаздар дегенiмiз мүлiктiк құқықты немесе эмитентке байланысты құжат иесiнiң қарыз қатынасын куәландыратын ақшалай құны бар құжат (акция, облигация немесе опцион). Ол жеке құжат түрiнде және шоттағы жазу түрiнде болады. /2/

Ресурстардың әр түрiнiң өздерiне тиiстi бағалы қағаздары бар, өз кезегiнде, меншiк түрi бола алатын, сату және сатып алу және кепiлдiк берушi.

Бағалы қағаздардың өзiне ресурстар ретiнде қарауға болады, яғни өзi тұрақты өмiр сүре алады, өзiнiң жекелеген қор рыногы бар. Жалпы бағалы қағаздардың қарыз капиталы және құқық берушi ретiндегi түрлерiн келесi суреттен көре алмыз:

Бағалы қағаздар  ресурстарға құқықты келесi қызметтер арқылы бередi:

1. Айналымдық – нарықта бағалы қағаздарды сатуға және сатып алуға болады. Стандартты құқық, қатысушылардың мерзiм уақытын белгiлеуi, сауда орны, көрсетiлген құқықтар арқылы есеп айырысу шаралары.
2. Бағалы қағаздар тек қана сату және сатып алу емес, азаматтық қатынастың объектiсi бола отырып, әр түрлi мәмiле бола алады (қарыз, сыйақы, сақтаушы, тексерушi, жүктеушi).
3. Бағалы қағаздар стандартты мазмұнда болуға мiндеттi (стандартты құқық, мерзiмнiң белгiленуi, сауда орны, көрсетiлген құқықтар арқылы есеп және басқа да шарттар).
4. Бағалы қағаздар стандартты мазмұнда болуға мiндеттi бұл құжат. Ол қағаздық сертификат немесе қолма-қол түрдегi формада болады. құжаттылық бағалы қағаздар аталуына материалды негiз болған.
5. Бағалы қағаздар бiрден-бiр мемлекеттiң қор нарығын реттейтiн және оны қадағалап отыратын құрылым.
6. Бағалы қағаздар ерекше тауар ретiнде өз нарығы, яғни бағалы қағаздар нарығы бар.
7. Өтiмдiлiк – БҚ-дың немесе басқа активтердiң қолма-қол ақшаға айырбасталуы. Жоғары өтiмдiлiк компанияның немесе инвесторлардың жұмысына үлкен икемдiлiк бередi.
8. Тәуекелдiк – күрделi қаржы салымының қайтарылым деңгейiнiң өзгермелiлiгi. Егер тұрақсыздық деңгейi жоғары болса, соғұрлым тәуекелдiлiкте жоғары болады. /6, 19 б/

Неғұрлым табыстылық жоғары болса, соғұрлым тәуекелдiлiк жоғары болады.

Сурет-1 – Бағалы қағаздың құқық берушi ретiндегi түрлерi

Бағалы қағаздар – белгiленген нысан мен мiндеттi реквизиттердi орындау мен меншiк құқығын ұсынатын, мүмкiндiк беретiн құжат. Бағалы қағаздарды айналымға шығару эмиссия деп аталады, ал акцияны шығарған заңды тұлға – эмитент. Бағалы қағаздарды бiрнеше рет шығаруды: бiрiншi реттi эмиссия, ал қор нарығы – бiрiншi реттi нарық,  Бағалы қағаздарды қайтадан шығару – екiншi реттi эмиссия және сәйкесiнше екiншi реттi нарық болып аталады. Бағалы қағаздарды сатып алған тұлғалар инвесторлар (салымшылар, иеленушiлер, акционерлер, бағалы қағаздар ұстаушы) болады.

Бағалы қағаздар атаулы, ордерлi және ұсынушыға деп бөлiнедi. Бiрақ бұл жағдайда, атаулы БҚ иесi, сол қағазда көрсетiлген тұлға, ұсынушыға БҚ-дың иесi – Бағалы қағаздарды ұстаушы тұлға, ордерлi Бағалы қағаздар  куәландыратын құқық, онда аталған тұлғаның басқа тұлғаға өткiзу жазбасы (индосамент) болады. /8, 23 б/

Бағалы қағаздар функционалды мақсатына қарай үлестi (капиталды) және қарыздық болып бөлiнедi. Үлестi бағалы қағаздарға акциялардың барлық түрлерi жатады. Олар акционерлiк қоғам мүлкiне салымы туралы куәландырады және дивиденд түрiндегi табыстың бiр бөлiгiне және акционерлiк қоғамды басқаруға қатысуға құқық бередi.

Қарыздық бағалы қағаздар заимның қатыстығын куәландырады. Белгiлi бiр мерзiм бiткеннен кейiн қарыз алушы номиналдық құны мен ол бойынша пайызды iшiне кiргiзетiн, қарыздық бағалы қағазда көрсетiлген соманы қайтаруға тиiс. Қарыздық бағалы қғаздар капиталдық және мүлiктiк – есептiк болып бөлiнедi. Қарызды капиталды бағалы қағаз капиталды қалыптастыруда қалыптасады. Оларға: облигациялар және банктiк сертификаттар жатады.

Қазiргi әлемдiк практикада бағалы қағаздар негiзгi екi iрi сыныпқа бөлiнедi:

• Негiзгi бағалы қағаздар;
• Туынды бағалы қағаздар;

Негiзгi бағалы қағаздар бұл қандай актив болмасын, құқықтық жағдайлармен қамтамасыз етiлген, не тауар, ақша, капитал, мүлiк немесе әр түрлi ресурстар. Негiзгi бағалы қағаздар екi топқа бөлiнедi: бастапқы және қайталама бағалы қағаздар. /4, 327 б/

Бастапқы бағалы қағаздар активтiк негiзде, бұған мысалы, акциялар, облигациялар, вексельдер және т.б. бағалы қағаздар жатады.

Қайталама бағалы қағаздар – бұл басқа қағаздар арқылы өзiнiң құның анықтайтын бағалы қағаздар. Мәселен, “опцион” туынды бағалы қағаз болып саналады, себебi ол өз құнын өзi арқылы сатып алынатын бағалы қағаздардан алады.

1.2 Бағалы қағаздардар нарығы және оның экономикадағы қызметтерi

Бағалы қағаздар рыногы экономиканың барлық субъектiлерiнң өздерiне қажеттi ақша ресурстарын алуының кең мүмкiндiктерiн жасайды және алудың жолдарын жеңiлдетедi.

Көптеген экономистер бағалы қағаздар рыногына инвесторларға байланысты көзқараста болып отыр.  Мысалы Тарканов В.С. бағалы қағаздар рыногы – бұл нарық капиталының қарыз бөлiгi, яғни бағалы қағаздарды сатып алу және сату жүзеге асырылатын және эмитент пен инвесторлардың арасындағы қаржы айналымы.

Бағалы қағаздар рыногында сатып алушылыр мен сатушылар басты ойынға қатысушы болып табылады. Бағалы қағаздарды сатып алушылар – бұл еркiн ақша қаржылары бар және оны үлестiруде олардың максималды кiрiс әкелуiн қалайды.

Экономикада қаржы рыногының құрамдас бөлiгi ретiндегi бағалы қағаздар рыногы – шаруашылық жүргiзушi субъектiлер мен мемлекет шығарған бағалы қағаздардың сан алуан түрлерi сатылатын және сатып алынатын қаржы рыногының бөлiгi. Бұл рыноктың қызмет етуi көптеген экономикалық, әсiресе инвестициялық процестердi реттеп, олардың тиiмдiлiгiн арттыруға мүмкiндiлiк бередi. Бұған осы рыноктың қор құрылымдарының – бағалы қағаздардардың сан алуандығымен қол жеткiзiледi.

Қ.Р-ның “Бағалы қағаздардар туралы” Заңында бағалы қағаздар рыногының субъектiлерi: инвесторлар және эмитенттер болып табылады деп көрсетiлген. /2/

Бағалы қағаздар рыногы басқа рыноктардан өзiнiң айрықша тауарымен өзгешеленедi. Ол өзгеше тауар – бағалы қағаздар және оның сан алуан түрлерi. Олар бiрiншiден, меншiк белгiсi, екiншiден, қарыз мiндеттемесi, яғни олар арқылы табыс алу құқы және табыс төлеу мiндеттемесi пайда болады. Бұл тауардың өз құны аз болсада, өте жоғары нарық бағасымен сатуға болады. Егер бағалы қағаздарға нарықтық сұраныс оның ұсынысынан жоғары болса, онда оның бағасы көрсетiлген құнынан (номиналынан) жоғары болады. Бұндай нарықтық бағаның ауытқуы, бағалы қағаздардың «жалған капитал» екенiн көрсетедi.

Жалған капитал – нақты капиталдың қағаз белгiсi, яғни өндiрiстiк капиталдың оқшауланып шыққан бiр бөлiгi.

Бағалы қағаздар ақша капиталының немесе басқа материалды құндылықтардың орнына жүретiн «символы» болғандықтан оны «қордың құндылықтары» деп те атайды. Сонымен қатар, бағалы қағаздар «қордың инструментi немесе құралы» болып та есептеледi. Себебi, тек сол құралды пайдаланып, нақты құндылықтарға қол жеткiзуге немесе сол құндылықтар  бiр субъектiден екiншiге ауысуына болады.  /4, 345 б/

Бағалы қағаздар рыногы өз кезегiнде капитал рыногының, яғни ақша және басқа материалдық құндылықтардың нақты қызметiн көрсетедi. Бағалы қағаздар рыногы рыноктық экономикада күтпеген кездейсоқ болатын процестердi реттеушi қызмет атқарады. Бұл алдымен капиталды инвестициялау процесiне қатысты. Капиталды инвестициялау деген оның капиталға мұқтаж өндiрiс салаларына құйылуы, ал артық болған жағдайда сол саладан қайта алынады. Мысалы: кейбiр тауарларға немесе қызмет түрлерiне сұраныс өссе, онда соған сәйкес бағасы да өседi. Демек, оларды өндiруден пайда да өседi, сондықтан басқа салалардың өнiмдерiне сұраныс азайып, олардың экономикалық тиiмдiлiгi кемiп, ондағы капитал өнiмiне сұраныс өсiп тұрған салаларға құйылады. Бағалы қағаздардың осы механизмнiң қызметiн қамтамасыз ететiн құрал. Олар уақытша бос капиталды сату – сатып алу арқылы тиiмдi өндiрiске бағыттап отырады.

Кәсiпорынның қосымша капиталға мұқтаждығы көптеген жағдайларға байланысты. Олардың бастылары – негiзгi қорды құру және ескi қорларды жаңарту болып табылады. Бұл мәселе әсiресе бiздiң елiмiз үшiн өте маңызды болып табылады. Өйткенi елiмiз өндiрiсiндегi негiзгi капиталдардың 80% дерлiк моралдық және физикалық жағынан тозығы жеткен. Ал осы капиталдарды инвестициялауда бағалы қағаздар рыногының қызмет етуi өте маңызды екенi белгiлi.  /6, 81 б/

Сонымен бағалы қағаздар рыногының басты қызметтерiн келесiдей топтастыруға болады:

Жалпы нарықтық қызметi:

• Коммерциялық функция, яғни осы нарықта пайда табу.
• Баға қызметiн, нарықтық бағаны және оның үздiксiз қозғалысын қамтамасыз етедi.
• Ақпараттық қызмет, нарық өзiнiң қатысушыларын ақпаратпен қамтамасыз етедi.
• Реттеушi қызмет, нарықтық құқықтар белгiлейдi, яғни саудада және оған қатысушылар арасындағы дауларды реттейдi.

Айрықша қызметiне:

• қайта бөлу, тарату функциясы.
• Баға және қаржы тәуекелдiлiгiн сақтандыру қызметi.

Қайта бөлу және тарату қызметi үш түрге бөлiнедi:

• Нарықтық қызметте ақша қаржыларын салалары бойынша қайта бөлу.
• Жинақ ақшаны ауыстыру, барлық халыққа өндiрiстiк немесе өндiрiстiк емес формасында.
• Инфляциялық емес негiзде республикалық бюджеттiң тапшылығын қаржыландыру. /9, 369  б/

Қаржы және баға тәуекелдiлiгiн сақтандыру қызметi немесе хеджерлеу. Бұған туынды бағалы қағаздар фьючерстiк және опциондық контрактiлер жатады. Бұл қызмет пайданы немесе бағаны сақтандыру үшiн жасалынған мерзiмдiк мәмiле.

Қоғамдық өндiрiс нарық жүйесiнде дамиды: оларға тауар және қызмет көрсету нарығы, жұмыс күшi, несиелiк капитал, шикiзат және Бағалы қағаздар рыногы  жатады. Осы жүйелер iшiнде бағалы қағаздар рыногы басты рольде ойнайды.

Бағалы қағаздар рыногының  құрамды бөлiктерiне келесiлер жатады:

• Алғашқы және екiншi нарық;
• Ұйымдасқан және ұйымдаспаан нарық;
• Биржалық және биржадан тыс нарық;
• Дәстүрлi және кампьютерленген;
• Кассалық және мерзiмдi нарық;

Алғашқы нарық – БҚ-дың жаңа шығарылымы сатылатын нарық. Алғашқы нарықтан акция және облигация сатып алушы инвесторлар, әдетте сыйақы төлемейдi, себебi эмиссияны сатуға кеткен сыйақы жаңа шығарылған БҚ-дың құнына кiрiп, оны эмитент төлейдi.

Екiншi нарық – шығарылған БҚ-ды инвесторлардың делдал арқылы сатып алу нарығы.

Ұйымдасқан бұл БҚ-ды сатып алу және сату жүргiзiлетiн қор биржалары болып табылады.

Биржалық нарық – бұл БҚ-ды қор биржасында саудаға түсуi.

Биржадан тыс – биржалық ережелермен өтетiн, бiрақ биржадан тыс тек қана биржалық делдалдар арқылы жүредi.

Кассалық БҚН – мәмiлелердi 1-2 күн iшiнде дереу орындайтын нарық.

Мерзiмдi – мәмiлелердi орындауда мерзiмi көрсетiлген, яғни 2 күннен 3 айға дейiнгi аралық нарығы.  /10/

2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ МЕМЛЕКЕТТІК БАҒАЛЫ ҚАҒАЗДАР РЫНОГЫНЫҢ  ҚАЛЫПТАСУЫ МЕН ДАМУЫ

2.1 Мемлекеттік бағалы қағаздар рыногының қалыптасуы және ондағы мемлекеттің қызметі

Нарықтық қатынастардың толық қанды дамып отырған ұлттық экономикада мемлекеттің экономиканы реттеу саясаттары мен шараларын жүргізуде олардың басты әсер ету құралы қаржы көздері мен тұтқалары жатады. Осындай мемлекеттің реттеу шарасындағы қаржылық реттеудің бірі бағалы қағаздар бойынша жүргізетін операциялары болып табылады.

Бүгінгі таңда мемлекет қаржы нарығында мемлекеттік бағалы қағаздар эмиссиялайды және бағалы қағаздарды сатып алу процесіне де қатысады. Яғни, мемлекет бағалы қағаздар нарығына қатысуы арқылы экономикадағы бос ақша қаражаттары мен инвестицияларды экономиканың қаржыға мұқтаж және ұлттық экономика үшін маңызды салаларын қаржыландыруды жүзеге асырады.

Қазiргi  егемен Қазақстанда  бағалы қағаздар рыногының алғашқы  нұсқалары Кеңес Одағы заңдарының негiзiнде  90-шы жылдардың басынан бастап пайда бола бастады. Елде дамыған бағалы қағаздар нарығы қалыптасуы үшiн оның құрамдас бөлiктерi болуы қажет. Олар:

• Сұраныс пен ұсыныс;
• Делдалдар мен басқа қатысушылар;
• Нарықтық инфрақұрылым, яғни коммерциялық банктер, қор биржалары, инвестициялық институттар және т.б.
• Нарықты реттейтiн және өзiн-өзi реттейтiн жүйе.

Нарықтың осы құрамдас бөлiктерi қазiргi уақытта негiзiнен құрылып болды. Бұл жөнiнде елiмiзде экономикалық жүйенi реформалауды тереңдету жолында қабылданған Қазақстанда мемлекетiк меншiктi жекешелендiру ұлттық бағдарламасы бағалы қағаздар нарығының негiзгi субъектiлерi – акционерлiк қоғамдардың құрылуын тездетуде шешушi роль атқарады.

Дегенмен, Қазақстан экономикасының дағдарысы жағдайында толыққанды БҚН болуы мүмкiн емес. Бағалы қағаздар нарығының даму деңгейi көп жағдайда халықтың әл-ауқатына байланысты. Себебi  бағалы қағаздарға сұраныс халықтың тұрмысын айқындайды. Сондықтан халықтың табысының өсуi – Қазақстанда бағалы қағаздар нарығының дамуының басты шарты болып табылады. /8, 117 б/

Елiмiздегi бағалы қағаздар нарығының құрылымы және бағалы қағаздардың өтімдісі қандай  деген сұраққа келесiдей жауап беруге болады:

Республикада қалыптасқан жағдай сипаттағанындай БҚ-дың ең көлемдiсi және ең өтiмдiсi мемлекеттiк қарыз мiндеттемелерi (МҚМ). МҚМ нарығының ерекшелiгi оған қатысушыларға байланысты:

Бiрiншiден, мемлекеттiк бағалы қағаздардың эмитентi – Қаржы Министрлiгi;

Екiншiден, Ұлттық банк – оның (Қаржы Министрлiгiнiң) Қаржы агентi (уәкiлi), сонымен бiрге мемлекеттiк бағалы қағаздарының дилерi. Дегенмен, бағалы қағаздар нарығына бұл қатысушылар мемлекеттiк бағалы қағаздарды шығару мен оларды айналымға түсiру шартарын анықтаушылар. Мемлекеттiк бағалы қағаздар:

• мемлекеттiк қазыналық векселдер;
• мемлекеттiк қазыналық облигациялар;
• Қазақстан Ұлттық банкiнiң қысқа мерзiмдi ноталары;
• жекешелендiру купондары. /9, 352 б/

Мемлекеттiк қазыналық векселдер мен мемлекеттiк қазыналық облигацияларды iшкi мемлекеттiк қарыз мөлшерiнде мемлекеттiк бюджеттi қаржыландыру мақсатында Қаржы Министiрлiгi шығарады. Ал қысқа мерзiмдi ноталарды банк жүйесiнiң бiрқалыпты жұмысын қамтамасыз ететiн қаржы қорын толтыру мақсатында ұлттық банк шығарады. Жекеменшiктендiру купондары аукцион арқылы сақталған мемлекеттiк кәсiпорындарды жекеменшiктендiруге пайданалынды, ал оның көптеген мөлшерi жеке адамдар қолында осы күнге дейiн сақталуда. Кәсiп орындар банкротқа ұшырап, жұмыс iстемей тұрған қазiргi кезде  жекеменшiктендiру купондарының орнына берген акциялар оны иемденушiлерге әлi дивденд (пайда) түсiре қойған жоқ.

Мемлекеттiк БҚ-дар келесi мақсаттар үшiн шығарылады: ағымдық бюджет тапшылығын қаржыландыру, бұрын орын тепкен заемдардың орнын толтыру, коммерциялық банкiлер мен басқа да инвесторларды ликвидтiк, резервтiк активтерiмен қамтамасыз ету, әлеуметтiк маңызы бар мекемелермен ұйымдарды қолдауды атқарушы өкiметтiң органдары атқаратын мақсаттық бағдарламаларды қаржыландыру.

Қазiргi кезеңде әлемнiң барлық елдерiнiң, әсiресе, бұрынғы Одақ республикаларының үкiметтерi алдында мемлекеттiк шығындардың кiрiстерден асып кету мәселесi тұр. Мұнда бюджет толтырудың негiзгi тәсiлi – сыртқы заемдар және Орталық (Ұлттық) банкiден несиелiк ресурстарды қарызға алу. Қазақстанның бюджетi қаржыландырудың экономикалық тұрғыдан тиiмдiрек әдiсiне – iшкi инвесторлардың мемлекеттiк БҚ-ры (МБҚ) шығару және олардың арасына жайғастыру арқылы бос қаражатын тарту. Мұнда, бiрiншiден, айналымда ақша массасы көлемi ұлғаймалы, екiншiден, инвесторлардың бос ақша қаражаттары байланысады да экономикада елiмiздiң ақша жүйесiнде инфляциялық процестер туындамайды. /8, 124 б/

Қазақстанда 94-шi жылдан берi заңды және жеке тұлғаларға арналған мемлекеттiк қазыналық мiндеттемелер (МҚМ) шығарылып, оларды инвесторлар белсендi түрде сатып алуда. Осы уақытқа дейiн МҚМ нарығы тиiмдiлiгiн көрсеттi. Өйткенi, МҚМ-дi сатып алу бағасы (олар жеңiлдiкпен сатылады) және тиiсiнше сол бойынша кiрiстiлiгi аукциондық негiзде немесе нарық жолымен анықталады.

Қ-да МҚМ-дi шығарғандағы маңызды мақсаттардың бiрi – коммерциялық банктер мен басқа да инвесторларды бос қаражаттарды салудың жоғары ликвидтi объектiлерiмен қамтамасыз ету.

Қазақстан үкiметiнiң жүргiзiп отырған экономикалық реформалаоры және ұлттық банкiнiң инфляция қарқынын төмендету шараларын мемлекетке ұзақ мерзiмдiк негiзде iштей қарыз алу саясатын жүргiзуде де және МҚМ нарығын олардың айналым мерзiмi бойынша түрлендiрумен бiрге осы нарықтық туындыларын кеңейтуiне мүмкiндiк бередi.

ҚР-сы үкiметi мемлекеттiк iшкi жинақ заем бағдарламасын жүзеге асыру мақсатында республикалық бюджеттiң ағымдық тапшылығын қаржыландыруға арналған ұлттық жинақ облигацияларын (ҰЖО) шығару iске асты.

ҰЖО-ның ерекшелiгi кiрiстiң проценттiк мөлшерлемесi құбылмалы және де үш айлық айналым мерзiмдерiндегi МҚМ-дiң кiрiсiне байланысты тағайындалады.

ҰЖО-ның тағы бiр ерекшелiгi – оның айналымдылығы. ҰЖО-ның белгiлi бiр ликвидтiгiн қолданған кезде инвесторлар кез-келген уақытта өздерiнiң облигацияларын кез-келген заңды және жеке тұлғаны нарықтық баға бойынша сатып жiберуiне және өзiнiң кепiлдiк кiрiсiн алуына болады. /13/

БҚН реттеу мемлекеттiң ең маңызды мiндетi. Ондағы мақсаты – БҚ-мен келiсiмге қатысушылардың заңды мүдделерi мен құқығын сақтауды қамтамасыз ету. Бағалы қағаздар нарығында қызмет атқаратын қаржы инстуттарының iсiң бағыттау мен реттеу мемелекеттiк органдарға жүктелген.

Республикада ондай органдар болып бағалы қағаздар жөнiдегi ұлттық комисия (БҚЖҰК), Қаржы Министрлiгi, Ұлттық банк, Мүлiктi басқару жөнiндегi Мемелекеттiк комитет   саналады. Осы БҚН реттейтiн мемлекеттiк органдардың ең негiзгiсi – Бағалы қағаздар жөнiндегi Ұлттық комиссияның құрамы 1995 жылдың қаңтарында анықталып, сол жылғы сәуiрдiң 21-дегi Республика Президентiнiң «Бағалы қағаздар және қор биржасы туралы» жарлығына сәйкес оның құқықтық статусы, қызметi және өкiлеттiгi бекiтiлдi.

БҚЖҰК оның төрағасы және төрт комиссия мүшелерiнен құрылады. Олар республика заңдарымен мiндеттелген жауапкершiлiкпен толық өкiлеттiлiктi атқарады. Комиссия төрағасы мен оның мүшелерiн Премьер-Министрдiң ұсынуымен 5 жыл мерзiмге республика президентi бекiтедi. Комиссияның тұрақты қызметiн қамтамасыз ету үшiн оның атқрушы аппараты құрылған.

Дүние жүзiлiк тәжiрибеде БҚ-дар нарығын мемлекеттiк реттеу екi түрлi жолмен жүргiзiледi: мемлекеттiк органдар уәкiлi қатысумен тiкелей араласу, сонымен қатар iс-шаралар арқылы нарыққа жанама араласу. БҚН өзiмен бiрге барлық ұйымдасқан механизмдердi қамтиды. «Рынок» пен «биржа» екеуiнiң ұқсастығы сұраныс пен ұсыныса қа байланысты товар шығарады, ал айырмашылығы ор биржасының товары бұл бағалы қағаз. Қ-да 1991 жылы үш қор биржасы, яғни: Алматы, Қазақ және Қостанай биржалары болды. 1994 жылы желтоқсанда Алматы және Қазақ қор биржалары бiрiгiп, нәтижесiнде Орталық Азия қор биржасы (ОАҚБ) құрылды. ҚР-сы заң актiлерi бойынша биржа мүшелерi жеке немесе заңды тұлға бола алады.   /15, 21 б/

ОАҚБ-ның мүшелерiн төрт категорияға жiктеуге болады. Бiрiншi категория бұл компаниялар, негiзгi БҚ-мен операция жүргiзедi. Компания деректерi ҚР-сы бойынша тiркеледi. Екiншi категория бiрлескен кәсiпорындардан тұрады, бұлар БҚН-на делдалдық мақсатта құрылады. үшiншi категория ҚР-да тiркелген, бiрақ шетелдiк меншiк болып табылатын компаниялар. Төртiншi категория шетелдiк компаниялардан тұрады, яғни шетелде құылған және тiркелген. Қор нарығын мемлекеттiк реттеудiң қажеттiгiн әлемдiк тәжiрибеде көрсетiп бердi. Ол әр елдегi өзiндiк ерекшелiктерге қарай ескерiлетiн жағдайда, мемлекеттiк реттеудiң формалары мен әдiстерiнiң ортақ үлгiсiн жасайды.

Қазақстанда ендi қалыптасқан қор нарығы әзiрге жеткiлiксiз жағдайда реттелуде. Оған қол жеткiзу үшiн инвесторлардың мүддесiн қорғайтын және БҚН-ның тұрақтылығын қамтамасыз ететiн заңдылықтарды тез арада одан әрi дамыту керек. Қор биржасы БҚН-на бақылау жасаумен қатар оған қатысушылардың iс-әрекеттерiн реттейтiн бiртектес ереже шығарып, оның орындалуын қатаң қадағалап отырады. Қазiргi кезде Қазақстанда екi қор биржасы, яғни Қазақстан банкаралық валюта қор биржасы (KASE) және Орталық Азия қор биржасы жұмыс iстейдi. /15/

Қазiргi кезде республикада БҚН қалыптасып, даму шағында. Оның даму жолында алғашқы iс-шаралар жүргiзiлуде. Бюджеттiң кемшiлiгiн толтыру мақсатында мемлекет бұрынғыдай ақша белгiлерiн шығармай, оның орнына мемлекеттiк бағалы қағаздар, мысалы мемлекеттiк қысқа мерзiмдi вексельдi шығаруда. Алайда БҚН-ның дамуы жолында шешуiн талап ететiн экономикалық және әлеуметтiк-психологиялық мәселелер көп.

Экономикалық мәселелерге:

• Нарықты реттейтiн механизмнiң жоқтығы;
• БҚН дамытатын бiрыңғай көзқарас жүйесiнiң жоқтығы;
• Заңдардың мүлтiксiз орындалмауы;
• Салымдарды тiркеу жүйесiнiң жоқтығы.
• БҚН-ның материалды-техникалық негiзiнiң аздығы
• Нарық инфрақұрылымы өсу деңгейiнiң төмендiгi. /14, 29 б/

Ал, әлеуметтiк-психологиялық мәселелерге БҚН-да маман кадрлардың аздығы мен халықтың инвестициялық белсендiлiгiнiң төмен деңгейлiгi жатады.

БҚН-на мамандарды бағалы қағаздар жөнiндегi Ұлттық Комиссияның осы iспен шұғылдануғы рұқсат берген оқу орталықтары дайындайды. Оқу орталықтарының жұмысын Ұлттық комиссия төрағасының жарлығына сәйкес құрылған Аттестациялық комиссия үйлестiрiп отырады. Аттестациялық комиссияның құрамына ұлттық комиссияның бiр мүшесi оның басқармасы болып, ал мүшелерi және қатшысы болып, БҚН реттейтiн Бас басқарманың мамандары кiредi. Қазiргi уақытта оқуды табысты бiтiрiп, мамандық туралы бiрiншi санатта куәлiк алған 5000-дай адам брокерлiк, дилерлiк iспен айналысуға құқық алды.

Бағалы қағаздар рыногының құқықтық ережелермен қамтамасыз ету деген мемлекеттiк органдардың бағалы қағаздардар айналымы тиiмдi және мағыналы болуы үшiн белгiлi-бiр жағдай жасайтын заңдар шығару және сол шығарылған заңдардың мемлекет мүддесi мен халық керегiн қанағаттандырып, нарық қатынастарына бет алған қоғамның объективтi экономикалық заңдарына сай келуi. Қазiргi кезде Қ-ның мемлекеттiк заңдарына мемлекетiмiздiң егемендiк алғаннан бергi шыққан заңдар. Президенттiң жарлықтары және үкiметтiң қаулылары, сонымен қатар БҚ-дар жөнiндегi ұлттық комиссияның құқықтық актiлерi жатады. Бағалы қағаздар рыногының құқықтық ережелермен қамтамасыз ету мәселесiне ақшалы қарыз мiндеттемелерiнiң айналысы (яғни оларды сату және сатып алу) және белгiлi-бiр ұйымдық-құқықтық түрде құрылған шаруашылық субъектiлерiн басқару мен олардың меншiгiне қатынасу құқығы кiредi.

Қазақстанда ендi қалыптасқан қор нарығы әзiрге жеткiлiксiз жағдайда реттелуде. Оған қол жеткiзу үшiн инвесторлардың мүддесiн қорғайтын және БҚН-ның тұрақтылығын қамтамасыз ететiн заңдылықтарды тез арада одан әрi дамыту керек. Қор биржасы БҚН-на бақылау жасаумен қатар оған қатысушылардың iс-әрекеттерiн реттейтiн бiртектес ереже шығарып, оның орындалуын қатаң қадағалап отырады. Қазiргi кезде Қазақстанда екi қор биржасы, яғни Қазақстан банкаралық валюта қор биржасы (KASE) және Орталық Азия қор биржасы жұмыс iстейдi.  /15, 22 б/

Республикада БҚН қалыптасып, даму шағында. Оның даму жолында алғашқы iс-шаралар жүргiзiлуде. Бюджеттiң кемшiлiгiн толтыру мақсатында мемлекет бұрынғыдай ақша белгiлерiн шығармай, оның орнына мемлекеттiк бағалы қағаздар, мысалы мемлекеттiк қысқа мерзiмдi вексельдi шығаруда. Алайда БҚН-ның дамуы жолында шешуiн талап ететiн экономикалық және әлеуметтiк-психологиялық мәселелер туындап отыр.

Экономикалық мәселелерге:

• Нарықты реттейтiн механизмнiң жоқтығы;
• Бағалы қағаздар рыногын дамытатын бiрыңғай экономикалық жүйенiң ендi қалыптасып келе жатуы;
• Заңдардың мүлтiксiз орындалмауы;
• Салымдарды тiркеу жүйесiнiң жоқтығы.
• БҚН-ның материалды-техникалық негiзiнiң аздығы
• Нарық инфрақұрылымы өсу деңгейiнiң төмендiгi.
• Бағалы қағаздар бойынша инвестициялардың негiзiнен өндiрiстiң шикiзат саласына салынуы;

2.2 Бағалы қағаздар нарығының  екінші деңгейлі айналымы және Ұлттық Банктің  жүргізетін шаралары

Бүгінде ҚР-ның екінші деңгейлі банктері инвестициялық операцияларға бағытталған активтерінің басым бөлігін мемлекеттік бағалы қағаздарға жұмсап отыр. Себебі, мемлекеттік бағалы қағаздарға салынған активтер, біріншіден, өтімді, яғни коммерциялық банктер  бағалы қағаз түріндегі активтерін тез арада қолма-қол ақшаға айналдыра алады. Екіншіден, олардан алатын табыс төмен болғанымен оның тәуекел деңгейі төмен немесе жоқ деп те атасақ болады.

Сонымен қатар бүгінде коммерциялық банктердің активтерінің бір бөлігін өтімді корпоративтік бағалы қағаздарға да  орналастыруы дамып келе жатыр. Жалпы корпоративтік бағалы қағаздарға келесілер жатады:

• Акциялар;
• Облигациялар;
• Депозиттік және жинақ сертификаттары;
• Ипотекалық куәліктер;
• Депозитарлық қолхаттар. /8,  58 б/

Осылардың ішінде бүгінгі таңда инвестициялық операциялардың негізгі бөлігі акция мен облигация негізінде дамып отырғаны белгілі.

Қазақстан Республикасының Ұлттық банкiнiң 2007 жылғы 1 сәуiрiндегi деректерi бойынша мемлекеттiк құнды қағаздардың алғашқы рыногында Қазақстан Республикасы Ұлттық банкiнiң ноталары (53919 млн. теңге), МЕҚҚАМ-6 (1452 млн.теңге), МЕҚҚАМ-12 (2937 млн.теңге), МЕОҚАМ-84 (997 млн. теңге), МЕОҚАМ-24 (13404 млн.теңге) айналысқа шығарылды және экономика салаларында орналастырылды. Мемлекеттiк мiндеттемелердiң айналысқа шығарылғандарының тиiмдi жылдық кiрiстiлiгi 5,04%, 4,95%, 5,11%, 5,88% және 6,19% болды.

Еліміздегі айналыста жүрген қысқа мерзiмдiк 3 және 6 айлық МЕККАМ-дар айналыстан шығарылды, оларды Қаржы министрлiгi өткен 2005 жылғы желтоқсан айында толық өтедi. Нәтижесiнде бағалы қағаздар айналысының құрылымы 2006 жылдың соңында қысқа мерзiмдi МЕКАМ-дар (айналыс мерзiмi 2 айдан 10 айға дейiн) жалпы көлемiнiң 9,2%-ын, орта мерзiмдi МЕОКАМ-дар (айналыс мерзiмi 2 жылдан 10 жылға дейiн) – 89,6%-ын және орта мерзiмдi МЕИКАМ-дар (айналыс мерзiмi 3 жылдан 7 жылға дейiн) – 1,2%-ын құрады. /13/

Мемлекеттік емес бағалы қағаздар шығару 2006 жылдың 4-ші кварталында 1144,9 млрд. теңгені құрады, оның 527,2 млрд. теңгесі акциясының үлесіне тиді. Ал облигацияның мемлекеттік емес жалпы көлемі 0,8%-ды (8,9 млрд. теңге) құрап отыр.  /11, 2 б/

Сурет-2 – Мемлекеттік емес бағалы қағаздардың орналасуы

Еліміздің бағалы қағаздар рыногының статистикалық деректемелеріне тоқталатын болсақ, жалпы экономиканың дамуымен қатар және еліміздің қаржы рыногының толық қанды дамуына байланысты бағалы қағаздар көлемі жылдан жылға кеңейіп, дамып келе жатыр. Қазақстан Республикасы Қаржы министрлiгi өткен жылға қорытынды жасасақ 2006 жылы 126,2 млрд. теңгеге мемлекеттiк бағалы қағаздарды орналастырды, бұл көрсеткiш  2003 жылмен салыстырғанда 20,1%-ға артық. Жалпы орналастыру көлемiндегi қысқа мерзiмдi қағаздар 40,4%, орта мерзiмдi қағаздар 59,6 %-ды құрады. Қаржы министрлiгi мемлекттiк бағалы қағаздарын өтеу сыйақы төлеудi қоса алғанда 2006 жылы 71,7 млрд. теңге болды. Қазақстанда Қаржы министрлiгiнiң айналыстағы бағалы қағаздарының көлемi 2006 жылғы желтоқсанның соңында 2006 жылдың желтоқсан айымен салыстырғанда 229,5 млрд. теңгеге дейiн 41,1%-ға ұлғайды.

Елiмiздегi бағалы қағаздар рыногының қазiргi жағдайына тоқталатын болсақ, бағалы қағаздардың бiрiншi нарығыннда Қазақстан Республикасының Ұлттық банкiнiң 2007 жылғы 1 сәуiрiндегi деректерi бойынша мемлекеттiк құнды қағаздардың алғашқы рыногында Қазақстан Республикасы Ұлттық банкiнiң ноталары (53919 млн. теңге), МЕҚҚАМ-6 (1452 млн.теңге), МЕҚҚАМ-12 (2937 млн.теңге), МЕОҚАМ-84 (997 млн. теңге), МЕОҚАМ-24 (13404 млн.теңге) айналысқа шығарылды және экономика салаларында орналастырылды. Мемлекеттiк мiндеттемелердiң айналысқа шығарылғандарының тиiмдi жылдық кiрiстiлiгi 5,04%, 4,95%, 5,11%, 5,88% және 6,19% болды.  /11, 3 б/

Еліміздегі айналыста жүрген қысқа мерзiмдiк 3 және 6 айлық МЕККАМ-дар айналыстан шығарылды, оларды Қаржы министрлiгi 2006 жылғы желтоқсан айында толық өтедi. Нәтижесiнде бағалы қағаздар айналысының құрылымы 2006 жылдың соңында қысқа мерзiмдi МЕКАМ-дар (айналыс мерзiмi 2 айдан 10 айға дейiн) жалпы көлемiнiң 9,2%-ын, орта мерзiмдi МЕОКАМ-дар (айналыс мерзiмi 2 жылдан 10 жылға дейiн) – 89,6%-ын және орта мерзiмдi МЕИКАМ-дар (айналыс мерзiмi 3 жылдан 7 жылға дейiн) – 1,2%-ын құрады.

2006 жылғы санақ бойынша ең жоғары көрсеткiшке жеткен ашық акционерлiк қоғам «Банк Туран Алем»  БҚ-дар айналысы 25% өткен жылға қарағанда өскен.

Қазақстан Республикасы Үкiметiнiң 2006 жылғы 8 қыркүйектегi №941 қаулысымен бекiтiлген Қазақстан Республикасының мемлекеттiк қазынашылық мiндеттемелерiн шығарудың, орналастырудың, айналысқа қосудың, қызмет көрсетудiң және өтеудiң ережесiне сәйкес, 2006 жылғы 1 қаңтардан бастап қазынашылдық мiндеттемелердiң мынадай түрлерi және айналыс мерзiмдерi белгiленген. Оларға:

• Айналыс мерзiмi үш, алты, тоғыз және он екi айлық қысқа мерзiмдi қазынащылдық мiндеттемелер (МЕККАМ);
• Айналыс мерзiмi бiр жылдан астам толық бес жылға дейiнгi орташа мерзiмдi қазынашылдық мiндеттемелер (МЕОКАМ);
• Айналыс мерзiмi бес жылдам астам ұзақ мерзiмдi қазынашылық мiндеттемелер (МЕУКАМ);
• Айналыс мерзiмi бiр жылдан астам және толық бес жылға дейiнгi орташа мерзiмдi индекстелген қазынашылдық мiндеттемелер (МОИКАМ);
• Айналыс мерзiмi бес жылдам астам ұзақ мерзiмдi индекстелген қазынашылдық мiндеттемелерi (МУИКАМ); /15/

Корпоративтік бағалы қағаздар рыногында қолданыстағы шығарылымдары бар акционерлік қоғамдар саны 2006 жылғы 1 тамызда 2006 жылғы 1 маусымдағы ұқсас көрсеткішпен салыстырғанда 25-ке азайып 2389 болды.

1 тамыздағы жағдай бойынша 2619 қолданыстағы акциялар шығарылымы және жиынтық номиналдық құны 554,9 млрд. теңге болатын 138 мемлекеттік емес қолданыстағы облигациялар шығарылымы айналыста болды.

2007 жылы шілде айында Агенттік Басқармасы бағалы қағаздар рыногына кәсіби қатысушылардың мәселелері жөнінде келесідей құқықтық актілерді қабылдады:

• «Жарияланған акциялар шығарылымын мемлекеттік тіркеу, акцияларды орналастыру және акциялар шығарылымын жою қорытындылары туралы есепті бекіту ережесін бекіту туралы» Қазақстан Республикасының 2003 жылғы 4 шілдедегі №217 қаулысына өзгерістер енгізу туралы;
• «Акционерлік қоғамның аффиилирленген тұлғалары туралы мәліметтер беру туралы»;
• «Бағалы қағаздар рыногындағы лицензиялау қызмет ережесін бекіту туралы» Қазақстан Республикасы қаржы рыногын және қаржы ұйымдарын реттеу мен қадағалау агенттігі Басқармасының 2004 жылғы 27 желтоқсанындағы №373 қаулысына толықтырулар мен өзгерістер енгізу туралы;
• «Зейнетақы активтерін инвестициялық басқару қызметін жүзеге асыру ережесін бекіту туралы; /8, 97 б/

Ұлттық банктiң 2006 жылғы деректерi бойынша муниципалдық мемлекеттiк бағалы қағаздарды есепке алғанда мемлекеттiк құнды қағаздар бойынша мәмiле көлемi бағалы қағаздардың екiншi рыногында 442 млрд. теңге болып, ағымдағы жылдың өткен айындағы деректермен салыстырғанда 10,2%-ға өстi.

Елiмiздегi бағалы қағаздардың қолданыстағы түрiне байланысты құрылымын келесi графиктен көре аламыз:

Сурет-3 – Елiмiздегi бағлы қағаздардың қолданыстағы үлес салмағы

ҚОРЫТЫНДЫ

Қорыта келгенде, қаржы нарығының құрамдас бөлiгi ретiнде бағалы қағаздар – мүлiктiк құқықты растайтын ақшалай құжаттар немесе мұндай құжаттарды шығарған ұйымға олардың иелерi қарызының қатысы.  Өз кезегiнде бағалы қағаздар нарығы – шаруашылық жүргiзушi субъектiлер мен мемлекет шығарған бағалы қағаздардың сан алуан түрлерi сатылатын және сатып алынатын қаржы рыногының бөлiгi. Бұл рыноктың қызмет етуi көптеген экономикалық, әсiресе инвестициялық процестердi реттеп, олардың тиiмдiлiгiн арттыруға мүмкiндiлiк бередi. Бұған осы рыноктың қор құрылымдарының – бағалы қағаздардардың сан алуандығымен қол жеткiзiледi.

Бағалы қағаздар нарығы экономиканың барлық субъектiлерiнiң өздерiне қажеттi ақша ресурстарын алуының кең мүмкiндiктерiн жасайды және алудың жолдарын жеңiлдетедi.

Қазақстан Республикасында рынотық қатынастардың дамуы мен қалыптасуы жобасында жекешелендiру жүргiзуде шаруашылық жүргiзудiң жаңа нысандары пайда болады. Олар: серiктестiктер, акционерлiк қоғамдар және жеке меншiк компаниялар шеңберi едәуiр кеңейедi. Ал осы нарықтың әрбiр субъектiлерiнiң арасында еркiн қаржы айналымын бағалы қағаздар нарығы жүзеге асырады және басқа экономикалық рыноктармен үнемi тығыз байланыста болады.

Бағалы қғаздар рыногы еркiн ақша қаражаттары қозғалысын қамтамасыз етуде бiр саладан басқа салаға қаржының қайта құйылуын, меншiк құқығын беретiн қаржы ресурстарын және халықтың жинақ ақшасын жұмылдыру қызметiн атқарады.

ҚР-ның өтпелi экономикасындағы мемлекеттік бағалы қағаздар рыногының маңызы мен мәнiн келесiлерден көруге болады.

• бағалы қағаздарды жаңа экономикалық құрылымның бiр бөлiгi.
• инвестиция айналымының тиiмдi механизмi, қор активтерiнiң жоғары өнiмдiлiгiнiн қамтамасыз ету, капиталды қайта бөлудi жинақтау және оңтайландыру.
• қаржылық тұрақтылықты және экономикалық өсудi, нарықтық экономиканың субъектiлерiн қамтамасыз етудегі ;
• экономиканың қаржы саласындағы айналыстағы артық ақшаларды азайту немесе экономика салаларына қолма-қол ақша қажеттiгi туындағанда керiсiнше бағалы қағаздарды сату немесе эмиссиялау болып табылады.

Бiздiң экономикалық жағдайымызда немесе әлемдiк нарыққа енуiмiздегi ең өзектiсi бұл әлемдегi бағалы қағаздар нарығына байланысты жинақталған барлық құндылықтарды оқып үйрену және хабардар болып отырудын маңыздылығын ашу болып отыр.

ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР

1. «Акционерлiк қоғам туралы» ҚР-ның заңы. 1998ж. 10-шiлде.
2. Бағалы қағаздар нарығы туралы ҚР-ның заңы. 1997ж 10 шiлде.
3. ҚР-ның Азаматтық кодексi. 2000 ж.
4. Ақша, несие, банктер. / Сейтқасымов .С. – Алматы : Экономика, 2001.
5. Брокеры и Регистраторы на РЦБ / Алматы 2000.
6. Рынок ценных бумаг. / Галанова В.А. Басова А.И. – Москва 1996.
7. Миркин Я.М. / Ценные бумаги и фондовой рынок. Москва 1995г.
8. Көшенова Б.А. / Бағалы қағаздар нарығы : Оқу құралы – Алматы: Экономика – 1999г.
9. Iлиясов Қ.Қ., Құлпыбаев С. Қаржы: Оқулық. – Алматы: 2003. – 448 бет.

• Деньги, кредит, банки:   Учебник  /  Под. Ред.  О.И Ловрушина,  Изд. 2-е,   Москва: 1999г.
• «О текущей ситуации на финансовом рынке» // Банки Казахстана,

№ 9, 8- 2006 г. 2-3 стр.

• Қазақстан Республикасының Ұлттық банкi № 004 баспасөз релизi 2006 13 қаңтар // Банки Казахстана №1 2006г.
• Центральный депозитарий ценных бумаг. // Рынок ценных бумаг Казахстана №3, 2004г.
• Байдельдинов Ж.Б. Развитие инфраструктуры рынка ценных бумаг в РК. // Вестник КазНУ. №3,2005г.
• Бауржан Есенов « Перспективы совершенствование Казахстанского фондового рынка» // РЦБК №11, 2005 г.