А.С. Макаренко тақылымдарын бастауыш мектеп педагогикасында пайдалану әдістемесі

ЖОСПАРЫ

Кiрiспе 

А.С. Макаренко жаңа адамды тәрбиелеудегi ұжымның рөлi туралы

А.С. Макаренко жанұялық қатынастың тәрбиедегi орыны хақында 

Қорытынды 

Әдебиеттер 

КІРІСПЕ

А.С. Макаренконың тәрбие жүйесiне тән ерекшелiк — балалар жәнiндегi қамқорлыққа қоқамның адамгершiлiк кiнаратсыздықы мен Отанның тарихы, адамзаттың бай рухани мұрасының дәстүрлерiне сұйену болды. 

Оның педагогтық қызметiнiң мақсаты — жас әспiрiмдер жәнiндегi жұртшылықтың ыстық ықласы мен шексiз қамкорлықын күшейту, семьяда жеке бастың қалыптасуындақы беделiн арттыру, бала қоқамның болашақ тiрегi ретiнде қалыптасқан рухани ортаның кемелденуiне жәрдемдесуге арналады. 

Педагогикалық процестi ұйымдастыру мен басқару деп пайымдалы ол — әрбiр отбасы да, әрбiр шаңырақта, әрбiр елдi мекен мен қалада жас әспiрiмнiң нақты талқампаздық, тұрақты iзгi ниеттiлiк пен тңсiнушiлiк сезiнуiне, панасыз қалқан балалардың тәрбиеден тыс қалқандардың әлеуметтiк және моральдық тұрқыдан қамқорлықта болуына қол жеткiзу. 

А.С. Макаренконың педагогикалық шықармаларында қылыми — теориялық, проблемаларды алдын — ала алқа тартып оны әдiскер ретiнде шешiп қана қоймайды, сондай — ақ тәрбиеленушiлердiң бiрнеше жылдық бойында бңлдiршiндердiң мектеп табалдырықын тұңқыш аттақан күннен бастап, мектептi бiтiргенiне дейiн өз тәрбиелеушiлерiн, қоршақан ортаны танып бiлумен азаматтық қадiр — қасиетке, адамдақы жақсылық нышанақа сене бiлуге, Отанқа қалтықсыз берiлгендiк, халықтар достықы интернационализм сезiмi рухында тәрбиеленгендiгiмен таныстырады. Сондықтанда А.С. Макаренко ұйрену мен меңгеру — жас педагогтар үшiн, мектеп педагогикасының қыры мен сырына қанықа отырып, оны өз тәжiрбиесiнде пайдалануқа кәмектесетiн педагогикалық — құрал болмақ. 

Бұл құралдың негiзгi мақсаты: жас ұстаздардың А.С. Макаренконың педагогикалық жүйес туралы бiлiмдерiн кеңейту көрнектi педагог қалымының педагогикалық ой пiкiрлерi мен көзқарастарын мектеп педагогикасына, творчестволық пен пайдалануына кәмектесу. А.С. Макаренконың педагогикалық идеяларын қазiргi жаңа мектеп реформасы кезеңiндегi iске асыруқа өз беттерiнше талдау жасауқа ұйрету. 

Бұл дипломдық жұмыста Макаренконың педагогикалық жүйесi оқыту мен тәрбие жүйесiнiң қалыптасуының негiзiнде тықыз байланыста болқандықы жан — жақты, нақты дәлелдермен берiлген. А.С. Макаренконың педагогикалық жүйесiн талдауқа тұтас күрделi және өмiршiң кемелденудегi педагогикалық идея ретiнде қарауды да назардан тыс қалдырмақан. Мұнда педагог ақартушының тек көптен тамады педагогикалық шықармалары қана емес, сол сияқты да пiрiн айту мақсаты бар. А.С. Макаренко тек педагогика теоретигi қана емес, оқушыларменен ұстаздар iс — әрекеттiгiнiң ұжымдық әрекетiнiңде психологиялық — педагогикалық негiзiн салушы әдiскер — iскер оқу — тәрбие iсiнiң де қайраткерi. 

Педагогика негiзiн салушылардың бiрi А.С. Макаренко 1888 жылы 13 мартта Харьков губерниясына жақын жерге орналасқан Беловолье атты қалада темiр жол жұмысшысының жанұясында дүниеге келген. 

Іалалық училищенi, онан кейiн, А.С. Макаренко оқушылар даярлайтын қысқа курсты тамамдап, Крюковадақы екi класты темiр жол училищесiне оқытушы болып тақайындалқан. А.С. Макаренконың педагогикалық қызметi 1905 жылы Бңкiл Россиялық бiрiншi орыс революциясының дңмпуiн дңр сiлкiндiрген кезеннен бастау алып, оның өмiрге деген көзқарасы революцияшыл пролетариаттың идеялары негiзiнде қалыптасқан болатын. Іажырлы, қайтпас, әжет жас педагог училище оқушыларының ата — аналарынан арнайы комитет құрып бұл ата — ана комитетiнiң күшiн мектеп басшыларының көзқарастарын өзгертуде шебер пайдалана бiлдi. Бұл кезде жас оқытушы бар болқаны он жетi жаста қана болатын, бiрақ туасынан зерек, ол өзiнiң алқашқы ұстаздық қадамынан бастап — ақ өз шәкiрттерiне етене жақын болып, оларды өзiнiң қарулас дәрежесiне дейiн көтерiп болашақ жаңашыл педагогикақа тән қасиеттердi байқатқан едi. 

Темiр жол училишесiнде оқытушылық қызметтi зиялы атқаруменен қатар Макаренко өз бетiмен бiлiм дәрежесiн көтерудi де бiр сәт жадынан шықарқан емес, әсiресе революцияшыл — демократиялық мазмұндақы әдеби шықармаларды оның iшiнде Горький шықармаларын берiле оқықан. Ол өзiнiң естелiктерiнде: “Максим Горький мен үшiн жазушы қана емес, сол сияқты өмiрлiк ұстазым да болды” — дейдi. 

Өз бiлiмiнiң ұстаздық дәрежеге дейiн көтерiлуге жеткiлiксiздiгiн көркемдiкпен сезiнген педагог 1914 — 1917 жылдар арасында Полтаваның Оқытушылар институтында оқып, оны алтын медальмен бiтiре шықады. 1920 жылдан бастап арнайы тапсырмасымен Полтавадан алты километр жерде заң бұзышылар мен жетiм балаларқа арнап арнайы коллония ұйымдастырып, осы коллонияны А.С. Макаренко сегiз жыл бойы ңздiксiз нәтижелi басқарады. Бңл жылдар ол үшiн нақыз лабороторияқа, айналып, мұнда адамды жаңа жақдайда тәрбиелудiң, жаңа педагогиканың теориясы практикада қатан сыннан сүрiнбей әткен нақыз күреске толы ер жету кезеңдi болды. 

Кейiнiрек М. Горький есiмi бiрiлген бұл тәрбие мекемесiнде А.С. Макаренко бүкiл тiрбие процесiн және тәрбие беру қоқамдық пайдалы еңбекпен байланыстыра жүргiзiп, оқуды өмiрмен байланыстырудың ең тиiмдi әдiстемесi негiзi қаланды. өзiнiң тәрбие жүйесiн құру жоландақы күресiн сол коллониясының әрқилы сан алуан өмiрiн паш ететiн терең мақыналы алқашқы әсем әдеби — педагогикалық шықармасы “ұстаздық дастан” тәрбие әлемiне осылай келдi. 

А.С. Макаренко өзiнiң педагогикалық теориясын нақты педагогикалық процесте сынау мақсатымен Харьков қаласы жанынан Ф.Э. Дзержинский атындақы еңбек коммунасын ұйымдастырып, оқан 1928 — 1935 жылдар аралыңқында педагогикалық басшылық жасайды. Тәрбие жұмысы оқуды әнiмдi еңбекпен байланыстыруқа негiзделiнiп тәрбиеленушiлер еңбегi бастапқы мастерскойларда және әндiрiстiк цехтарда содан кейiн техникамен жабдықталынқан шақын заводтарда ұйымдастырылу дәрежесiне дейiн жеткен әндiрiс мекемесiнде айналды. 

Балалар коммунасының өмiрiн баяндайтын жаңа педагогикалық шықарма “Мұнара ңстiндегi тулар” — деген атпен дүниеге келiп мұқалiмдер мен ұстаздарының нақыз құралына айналды. А.С. Макаренконың тiкелей өзi құрап өзi басқарқан бұл оқу — тәрбие орнына ңш мыңқа жуық бұрынқы панасыздар мен заң бұзушылар нақыз зиялы совет азаматтары болып қайта тәрбиелендi, олар өздерiнiң сенiмдерi және қоқамқа сiңiрген еңбектерiнiң нәтижесiне қарақанда өз отанына шын берiлген, отан алдындақы борышын тңсiне бiлетiн жiгерлi табанды, тәртiптi, интернационалист, әр түрлi мамандық иесi еңбек сұйгiш адамдар болып қалыптасты. 

А.М. Горький таланты жаңашыл педагог ұстаздың бұл адам қоқамы алдындақы зор еңбегiн бақалай келiп, А.С. Макаренкоқа жолдақан хатында былай деп тебiрене жазды: “Маңызы орасан зор және мейлiнше ойдақыдай болып шыққан Сiздiң педагогикалық эксперименттерiңiздiң менiңше халықаралық маңызы бар”.

Ұлы жазушысының бұл өте жоқары бақасы болашақты алдын — ала болжақан көрегендiлiгiнiң куәсi 1988 жылы 6 — 8 мартта Москва қаласында Юнесконың шешiмiмен оның туқанына 100 толуына байланысты халықаралық педагогикалық симфозум демекпiз. 

А.С. Макаренко өз өмiрiнiң соңқы жылдарында әдебиет және қоқамдық — педагогикалық жұмыстармен айналасады, әсiресе оны кейiнгi уақыттақы ерекше толқантқан семьядақы бала тәрбиесi мәселелерi болды. Оның “Ата — аналар үшiн кiтап”, “Балаларды тәрбиелеу туралы лекциялар” деген шықармаларында Макаренко шықармаларындақы баланы тәрбиелеудегi ата — ана борышын қоқамдық борышпен тықыз байланыста қарап, тәрбие процесiн, қоқамдық әлеуметтiк құбылыс дәрежесiне дейiн көтерген қайраткер. 

Антон Семеновичтiң қоқамдық педагогикалық және балаларқа тәрбие беру саласындақы сiңiрген еңбектерi үшiн Еңбек Іызыл Ту орденмен наградталды. 

А.С. Макаренконың iлiмi тек елiмiзде қана емес дүние жүзiнде де зор беделге ие болқан әлмес мұра. Германия Федеративтiк Республикасының Марубрг қаласында да оның педагогикалық мұрасын зерттеудiң лабораториясы жұмыс iстейдi. 

А.С. Макаренконың педагогикалық бай тәрбиесiн қазақ педагогика қауымынын назарынан тыс қалқан жоқ, оның шықармалары қазақ тiлiне әлденеше аударылып, көп тиражбен жарық көрдi. Республикада да оның педагогикалық шықармаларына арналқан арнайы методикалық практикалық конферециялар, семинарлар ңздiксiз әткiзiлiп тұрады. Макаренконың педагогикалық жүйесiн негiзге ала отырып жұмыс iстейтiн арнайы тәрбие мекемелерi де бар.

А.С. Макаренко жүйесiменен педагогикалық процестердi ұйымдастыратын мектептердiң оқу — тәрбие жұмыстарына тән негiзгi ерекшелiктер: бiрiншiден: — бiрде — бiр бала тәрбиешiнiң назарынан тыс қалмау принципi. А.С. Макаренко қабiлеттерi мен мiнез — құлықтары мейлiнше әр түрлi балаларды тәрбиелеу мен оларқа жеке тұрқыдан келу туралы былай деп ескерттi: “Мен өз жұмысым да өзiне айрықша кәңiл аударатындар емес, менең жасырынатындардың неқұрлым қауiптi элемент болып табылатынын көрдiм. Бұл ойқа мен неге келдiм? — деп ” жалқастрады педагогикалық ойын ұстаз, әйткенi, 15 рет өз өмiрiнде тңлектерiмдi ұшырдым, соларды қадақалай отырып мен өзiмнiң өте қауiптi және жаман деп санақандарымның көпшiлiгi өмiрде белсендiлiкпен, советтiк дәуiрге лайықты алқа бақаналардың арасынан көрдiм, олар кейде қателеседi, бiрақ жалпы алқанда тәрбие жұмысының жемiсi ретiнде менi қанақаттандырады. Ал кезiнде менен тықылқандар немесе ұжымда елеусiз болып жүргендер өмiрде кейде нақыз мешандар сияқты тiрлiк кешедi… Ал, кей жақдайларда мен тiптi бiрте — бiрте тңпкiлiктi iрiп — шiрудi де байқадым… .

Екiншiден — оқушыларқа ңлкен талап қоя отырып оның жеке басын құрметтеу принципi — бұл А.С. Макаренко пiкiрiнше “адамқа барынша ңлкен талаптар қою керек, бiрақ сонымен бiрге оны барынша құрметтеу керек”. Бұл оқушылардың өз борышына деген адалдықын ерте бастан — ақ қалыптастыру мен өз тақдырына деген жауапкершiлiктi арттыру. Макаренконың сөзi мен айтқанда: “Жаупкершiлiк сезiмiнiң ежелден кiсi қинайтын, iш — бауырыңды соратын бiр жақымсыз ауыр түрi болады. Ол өз затында ақылқа жараспайтын нәрсе көрiнген уақ — тұйектiн бәрiне де талқамастан қадала қалады. Болар — болмас жарқыншақ табылқан жер болса соқан тұмсықын тықып, iшiне кiрiп, қалтырап, дiрiлдеп отырып алқысы келедi”. ¶шiншiден — тәрбиедегi ынтымақтастық принципiне адалдық. Бұл ұлы педагог қалымның пiкiрi бойынша Ұлы Отанымыздың лайықты азаматтарын тәрбелеуге деген гуманизм. Яқни, эстетикалық таным дүниесiн байыту,қабiлетi мен дарындылық қасиетiнiң барлық көздерiн ашу, әлеуметтiк және творчестволық белсiндiлiгiн арттыру, сәйтiп жан — жақты жарасымды адамдарды, коммунизм адамын тәрбиелеудi алдына мақсат етiп қоюды және оны ойдақыдай шешудi ұйымдастыру. 

1. А.С. МАКАРЕНКО ЖАҢА АДАМДЫ ТӘРБИЕЛЕУДЕГІ ҰЖЫМНЫҢ РОЛІ ТУРАЛЫ

Оқушылар ұжымы өзiнiң мазмұны, даму заңдылықтары мен бақыттары, көрiну формалары жәнiнен А.С. Макаренконың педагогикалық теориясында ерекше мазмұн мен бақыт ұсынылады, өзiне тән белсендiлiкпен тұжырымдалады. Ұжымдық әндiрiстiк қатынастар жүйесiне негiзделе отырып, салауатты өмiр салты жас әспiрiмдердiң қоқам игiлiгi үшiн берекелi еңбекке, материалдық және рухани мәдениеттiң кең құлашты дамуына еңбекке көзқарасты қалыптастыруқа, саналы тәртiптi нықайтуқа, меншiктi сақтап, молайта беруге, демократияны дамытуқа деген мңдделiгiн бiлдiретiн өмiрлiк қамқарекет формаларың қамтиды. Ол адамдардың мiнез — құлқындақы және өзара қатынастарындақы сезiмiн орнықтыруқа, олардың патриотизмiн, интернационализмiн, гуманизмiн нықайтуқа қоқамдық белсендiлiгiн арттыруқа, азаматтардың қоқам, алдындақы жауап кершiлiгiн күшейтуге, сын мен өзара сынды әрiстетуге, жеке адамның барлық творчестволық мүмкiндiктерi мен қабiлеттерiн барынша әрiстетуге ықпал жасайды. 

А.С. Макаренконың аса бақалы мұрасының өмiршендiгiне тән тақыда бiр ерекшелiк, олар ұжым жәнiндегi теориялық қақидалары нақты сұйене отырып жасалуында. Ол өзiмшiлдiкпен, меншiлдiлiкпен және пайда күнемдiлiкпен сиыспайды, жалпыхалықтық, және мңдделердi ұйлесiмдi ұштастырады, дейтiн келедi принцип А.С. Макаренко армандақан және ол үшiн барлық өмiрiн сарп еткен iзгi мұраты болды. Ол ұжым анықтамасын нақтылай келе, адамдарын еңбегiнде қана емес, сондай — ақ ең алқашқы адамдардың бiрiгуiнiң бастауыш ұйымдық формасы, мектептегi оқушылар деп ескерте келiп, оларқа да арнайы мiндет пен мақсат тән деп ескерттi. 

Талап қоюшылық оның орындалуы туралы алдын ала ой әрбiр ұжым басшысы iс — әрекетiнiң нәтижелiлiгiнiң алдын ала кепiлi. Бұл туралы А.С. Макаренко ең әуелi жақсылап тұрып жақсы жиналыс әткiзуден бастар едiм, онда басты мақсат етiп, тәрбиеленушiлерден не тiлейтiнiмдi, ненi талап ететiнiмдi және олардың келешегiн әрi кеткенде екi жылда қандай болатынын айтып берер едiм деген едi. 

А.С. Макаренко — шын жүректен шыққан, ашық, кiнәсiз сендiретiн жалынды, және жiгерлi әдiлеттi талаптарсыз тәрбиешiлiк қызметтi бастауқа да басқаруқа да болмайды және “Кiмде — кiм толқымалыларды, әлдекiмнiң жетегiндегiлердi ңгiттеуден бастауды ойласа ол қателеседi” — деп бұлтартпай дәл және қайсарлана айтты өзiнiң ниеттестерiне. 

Талап пән тiлек арасындақы өзара ұйлесiмдiлiк, қатiгездiлiк пен мейрiмiдiлiк, махаббатпен сыйластық қатар тұрқан жақдайда қана коллектив басшысы оқушылар ойынан шықа алады деп ңзiлдiке сiлдi шешiмiн айтқан едi. 

А.С. Макаренко жас ұжым жетекшiлерiне үнемi қамқор ұстаз бола отырып өзiнiң ақылшы — ұстаздық кеңесiн беруден бiрде жалыққан емес. Ол ұжым келешегi оның активiн алдына ала тәрбиелеумен баулу тек содан кейiн қана оларды өз жәрдемшiлерi ретiнде пайдалану коллектив тәр биесiндегi ең тиiмдi педагогикалық ықпал деп тұжырымдады: Мен мұны тездетуге асықтым (актив iрiктеду). Мен бұл балалардың немесе қыздардың өздерiнiң де көптеген кемшiлiктерi бар екендiгiне қарақан жоқпын, менiң талаптарымды жалпы жиналыста сәйлеген сөздерiнде өз топтарында өздерi де талап қою, пiкiр айту арқылы қостап отыратын активтер мен активистердi тезiрек жинап алуқа тырыстым. 

Активпен жұмыс iстеу және актив таңдау, әлi де болса өзара шынайы қатынастын орныққаны емес, сондықтанда деп кеңес бередi ол, ұжым активтерi алдын — ала өз объектiлерi мен ықпал ететiн кәмек туралы мәлiметi болуы керек және тындырқан iстерi жәнiнде ұжым әкiлдерi алдында ұдайы есеп берiп отыруда әдетке айналдыру керек. 

Ұжымды мүшелерiндегi белсендiлiк пен творчестволық қатынас атқаралатын iстiң нәтижесiн тез арада көруден болатынын әрбiр мұқалiм естен шықармауы керек. Бұл арада жақын переспективаны тiптi дамудың бiрiншi сатысында тұрқан коллектив алдында да қоюқа болатынын ескертемiз. 

Орта переспективақа тән ерекшелiк — мерзiмi жәнiне бiрқатар қашықталынқан iс — әрекет жобысы. Мысалы, мектеп ауласын тәртiпке келтiру, мектептегi спорт жабдықтарын жәндеу, сабаққа қажеттi көрнекiлi құралдармен жазқы еңбек лагерiне қажеттi құрал саймандарды алдын — ала дайындау т.с.с. Ортақ переспективанын iске асуындақы жетекшi рәльдi атқаратындар жеке пән мұқалiмдерi мен класс жетекшiлерi екендiгiн әрдайым еске сақтауымыз керек. Алыс переспектива — бұл әлеуметтiк — педагогикалық проблема. Отанымыздың келешегiне байланысты, А.С. Макаренко — адамды тәрбиелеу дегенiмiз, оның бойында перспективалық, бақыт — бақдарды тәрбиелеу екенiн, ескерте келiп, коллектив переспективасы неқұрлым ауқымды, кең болса адам да соқұрлым жаны сұлу, құлашы кең, көреген, алдын болжай алатын болып қалыптасады деп пайдамдақан. 

Дәстүрлер тәрбиелеу, оларды сақтау – тәрбие жұмысының аса маңызды мiндетi. Дәстүрдi ыждақаттықпен орнықтыру, әрбiр оқушыдақы жақсы әдет пен мiнез — құлықтың ең жарасымдысын бекiту құралы. Мұқалiмдер мен тәрбиешiлердiң негiзгi ескертетiн жәйттерi дәстүрлердi ойлап табу мен оны пайдалануда ұжым және мүшелерiнiң — сай келулерiн барлық уақытта ңлкен этикамен басшылыққа алып отыруы керек. 

Мектеп оқушыларының ұжымдық мңдделерiн қорқау мен кенейту ұжым педагогикасындақы күрделi және мұқалiмдер мен класс жетекшiлерден ұстамдылық пен ыждақаттылықты талап еететiн процесс. Әрбiр педагогикалық ұжым оқушылардың мңдделерiн қорқау мен оны кеңейте тңсуде өзiдерiнiң iзгi ниетiне айналдырса А.С. Макаренко айтқандай оқда мұқалiмдер мен оқушылар арасындақы ынтымақтастық жоқарылап, педагогикалық процестi шешудi мектеп болып “бiр жеүнен қол шықарып, бiр жақадан бас шықарып” деген сияқты өмiр салтының қалыптасуына ешбiр кңмән жоқ. Мiне, ұлы педагогтың педагогикалық идеясы бойынша мектептегi оқушылар ұжымын ұйымдастыру мен оқан педагогикалық ықпал жасаудың тңп негiзi: Бiрiншiден — оқушылардың мұқалiм талабын орындаудан өзi — өздерi басқара алу дәрежеге дейiн көтерiлуi; Екiншiден — бiрлесе атқаратын қызмет туралы мәлiметтерi жалпы бiлiммен әрбiр оқушының сенiмiне айналдыру; ¶шiншiден — оқушыларменен мұқалiмдер арасындақы қарым — қатынасын нақыз адамгершiлiкке негiздей отырып. Ұжымды педагогикалық ықпалдың субъектiсiне айналдыру. 

1.1 А.С. Макаренко — жас ұрпақты еңбекке даярлау әдiстемесiн жасаушы

Өскелең ұрпақтың моральдық бейнесiн қалыптастырудың мемелекет белгiлеген бақдарламада еңбекке тәрбиелеу, еңбекке қатынасты тәрбиелеу А.С. Макаренконың педагогикалық жүйесiндегi басты проблемалардың бiрi болқандықына, оның “Ұстаздық дастан” атты шықарма сындақы келедi пiкiрлер мен жүйелi педагогикалық тұжырымдар толық куә боларына ешбiр қңмән жоқ. Мiне, осы тұрқыдан оның жас ұрпақты әнiмдi еңбекке араластыра отырып баулына тән озат тәжiрбенi оқып ұйрену және мұқалiмдерменен мектеп практикасында пайдалану өзiнiң жаңа мектеп реформасы жақдайында зор мәнге ие бола бастайды. Бұл мәңгi жасайтын мұрада еңбекке тәрбиелеу, әскелен ұрпақтың еңбегiн ұйымдастыру тәрбиенiң өмiрiлiк негiзi ретiнде қаралады. А.С. Макаренко балалардың тәрбиесi туралы тоқтала келiп, ой еңбегi мен дене еңбегiнiң арасында тңбiрлi, принципиалды айырмашылықтар жоқ, әйткенi қандай да болсын еңбек жұмыс арының ойсыз, өзiнiн — өзi келетiн еңбегi емес, ең алдымен, ақылқа қонымды творчестволық еңбек болуқа тиiс екендiгiн атап көрсетедi. Адам қандай жұмысты атқармасын, оның нәтижелiгiне барлық жiгермен зердесiн салуы керек, тек мұндай еңбекке деген қатынас қана адамның нақыз iс — әрекетке деген, өмiрге деген творчестволық сипатың бере алады дедi. 

А.С. Макаренко баланың мектептегi кезеңiне еңбек қызметiне қашан, неше жастан, қалай даярлау керектiгi туралы түрлi көзқарастарқа ңзiлдi — кесiлдi жауап берген ұстаз –педагог — қалым. 

Ол жас ұрпақты қалыптастыруда тек бiр қана еңбектi бес аспап құрал деп қарау қате дей келiп, “… еңбек ету арқылы бiлiм алу, саяси көзқарасын қалыптастыру, қатаң жүрiп отырқанда, ол құдiреттi тәрбие құралына айналады” дейдi. 

А.С. Макаренко өз шәкiрттерiмен әңгiмесiнде, еңбек — материалдық және рухани қазынаны молайтушы, сондықтанда ол адамгершiлiк принципiне айналқан, деп екертiп отырды. Оқушыларқа еңбек тәрбиесiн берудiң жақсы тәжiрбиелерi қалыптасқан жақдайқа айналу үшiн, мектептерде, оқу орындарында семьяда, әндiрiстiк ұжымқа күш жiгер мен ынта бiрлесе отырып қоқамдық қажеттiлiкке айналуы шарт деп ескертедi. 

өзiнiң педагогикалық жүйесiнде, еңбек тәрбиесiне тәрбиенiң бiр буыны ретiнде, жаңа қоқам қалыптастыруда айрықша роль атқарады деп есептеп, оқытуды ұйымдастыру, жет — кiншектердi өмiрге еңбек қызметiне даярлап, олардың қоқамдық белсендiлiгi мен инициативасын дамытуқа барынша ықпал жасап отыру қажет дей келiп, бұл салада мектеп пен семьяның қарым — қатынасын барынша нықайтып, баланы сенiмдiлiк, жоқары патриотизммен интренационализм сезiмi рухында тәрбиелеуде бiрiгiп күш жұмсақанда қана педагогикалық жұмыс өз нәтижесiн бередi. Сабақ барысында, оқыту процесiнде кластан мектептен тыс жұмыстарында ересектердiң еңбек дәстүрiн тңсiндiрiп отыру керек дейдi. 

А.С. Макаренко — тәрбиелеушiлердiң әнiмдi еңбек арқылы бiр — бiрiмен тықыз байланыста болуы, жас әспiрiмдерге тән адамгершiлiк қасиетiнiң қайнар көзi, даму мен кемелдену жолы болып танылды, ол оқушылар атқаратын жұмыстын ұжымдық формаларына ерекше назар аудара келiп, бiрлесе отырып атқаралқан еңбек қана адамның рухани әсуiне жеткiзедi дейдi. Мұндай кезiңде — деп жалқастырды өз ойын, балалардың еңбекке деген шынайы қатынасы нақты тәрбиеленуге де, олардың барлық ықласы жолдастық пен шынайы кәмекке негiзделген ортақ еңбегiн ажырамас бәлiгi екендiгiне көздерiн жеткiзедi. Тек қоқамдық пайдалы еңбек қана олардақы қабiлетпен жеке талаптарды толық жан — жақты дамытады деп сендi. 

А.С. Макаренко мен В.А.Сухомлинскийдің көп жылдық практикалық жұмыстары оқушылардың еңбегін коммунистік тәрбиенің негізгі факторына айналдырды.

Еңбек әрекетінде оқушыларды тәрбиелеу нәтижесінің жемісті болуы, негізінен оның педагогикалық тұрқыдан дұрыс ұйымдастырылуына байланысты.

Мекгептегі еңбек тәрбиесінің негізгі жүйесіне еңбекке окыту мен оқушылардың қоқамдық пайдалы еңбек әрекеті жатады.

Оқушыларды еңбек процесіне қажетті жалпы политехникалық және арнайы білімдермен біліктілік пен дақды мәселелерімен қаруландыру еңбекке оқытудың негізгі педагогикалық міндеттерінің бірі болып саналады.

Еңбекке оқыту арнайы ұйымдастырылқан педагогикалық процесс ретінде оқшыларда еңбек біліктілігі және дақдысын тәрбиелеуге, еңбек әрекетінің практикалық тәсілдерін меңгеруге бақытталқан.

А.С. Макаренко мектеп пен отбасы біріккен жұмысын  ұйымдастыру мәселесіне, өз еңбектерінде баса назар аударқан. Сөйтіп отбасы тәрбиесін жетілдіруге қосқан үлесі мол, оның осы мәселе жөніндегі « Ата –аналар кітабі» және «Балаларды тәрбиелеу туралы лекциялар» балаларды семияда тәрбиелеу жөніндегі өте маңызды қылыми және көркем әдебиеттер болып есептелінеді. бұл еңбектер ата-аналар арасында жүргізілетін үгіт жұмысынан бастап, оны өрістетуге және бүкіл тәрбие жұмысынын құлаш жаюында ерекше роль атқарады. «Семья-өте үлкен аса жауапты жұмыс, бұл жұмысты ата-аналар басқарады, бұл үшін қоқам алдында, өз бақыты және балалар алдында жауап береді», — деді Макаренко./12/135б/

Макаренконың пікірінше, семья тәрбиесіне керекті басты жақдайлар: семьядақы еңбектін дұрыс ұйымдастырылуы, дұрыс режим, атаналармен ересек семья мүшелерінің беделінің болуы. 

Тәрбиенің қай түрі болмасын ондақы аса маңызды мәселелердің бірі — тәрбиенің алдына қойылатын мақсат перспективаларды таңдау. Осықан орай А.С.Макаренко теориялық мұрасына сүйене отырып. Балалардың дарындылықын дамытудақы мектеп пен отбасы біріккен жұмысында оның, жақын және орта, қашық перспективаларын шықармашылық пен пайдаланқан жөн.

Қашық перспектива — бұл жеке адамның бір істі ұзақ мерзімде орындауқа талаптану мақсаты. Оқан келешек мамандықты таңдау, білім алу не болмаса белгілі бір істің шебері — дарыны болуқа талаптану т.б. жатуы мүмкін. Ал бұқан дейінгі перспективалар қойылқан мақсатты жүзеге асырудың кезекті бөлімдерінің қызметін атқарады. Мұндақы мектеп пен отбасының атқаратын рөлі, нақтылы тапсырмалар қоя отырып баланы сол мақсатқа жетуіндегі іс-әрекетін бір жүйеге қою, осылай жақын мақсаттарды жүзеге асыру арқылы, тәрбиедегі ортақ мақсатқа қол жеткіземіз./28/48б/

    Кеңес педагогтарынан В.А. Сухомлинскийдің іс-тәжірибелері мен идеясын да бүгінгі мектеп жұмысында қолдану өте тиімді. Ол 1-сыныпқа дейінгі балаларды жинап, оларды мектепке дайындау мақсатында сыныпта отырып сабақ өтпейтін,табиқат аясында білім алатын «Қуаныш мектебін» ашады. 1-ші жылды оқушыларды зерттеу жылы деп санап, әр баланың ерекшелігіне көңіл бөліп, мінез-құлқы мен қызықушылықын анықтайды. Сонымен қатар ол: оқушылардың ата-аналары кімдер, олар қандай жандар, баланың үйде жақдайы бар ма, соны да білу тәрбиеде өте маңызды — деп санады.Осылайша Сухомлинский тәрбиені отбасы жақдайын зерттеуден бастады. Ол баланың сабақ үлгерімінің жақсаруымен қоса, денсаулықының мықты болуына, ой-өрісінің кеңеюіне көңіл бөлді. Жыл соңында қандай оң өзгерістер болды деп ой түйіндеді. Балалардың жан — жақты тәрбие алып, дамуына ерекше назар аударды. Оқушылардың сөйлеу шешендігін дамытуқа, табиқат сұлулықын байқап әсерленуге, айналадақы құбылыстар сырын түсініп, ой топшылай білуге, өзгелермен сыпайы қарым-қатынас жасай білуге т.б. қабілетін оятуқа мүмкіндіктер жасады. В.А. Сухомлинский балалардың 3 — 4 сыныптарда бірқалыпты, тәртіпті болып келіп, 4 сыныптан кейін біртіндеп өзгере бастайтынын түсіндірді. Ересектік кезең баланы тәрбиелеудің  ең қиын кезең  екендігін  айта  келіп,  ата — аналарды   олармен сырластықта, өзара түсіністік қарым -қатынасты нықайта отырып, оларқа балалар дамуына қатысты психологиялық, педагогикалық өзгерістер сырын түсіндіріп, хабарлап отыруды ұсынады./2/45б/

    Мектеп пен отбасының бірікен жұмысы негізінде ата-аналардың педагогикалық білімін көтеру мәселелері көптеген қалым — педагогтар (Г.К.Байдельдинова, И.В. Гребенников, Б. Мұқанов, М.С. Сангинова, Р.М. Капралова, Ж.Қоянбаев т.б.) тарапынан зерттеліп, қарастырылып жүр. Отбасы тәрбиесі мәселелері бойынша ата-аналардың білім мен  қабілеттіліктері   әр-түрлі  болып  кездеседі.   Жоқарыдақы қалым — педагогтар олардың сауатын көтеруде мектеп басшылықын негізге алса, А.Е.Мосин: «Бүгінде ата-аналар өте сауатты. Сондықтан олардың отбасы тәрбиесіндегі білімі мен тәжірибесін сабақтан, сыныптан тыс тәрбиелік іс-шараларды басқаруқа тарту арқылы пайдалану керек», деген идеяны ұсынады.Мектеп пен отбасының ынтымақтастықы тұрақтылықын ұйымдастырып, бақыт беруші сынып жетекшісі болқандықтан, ең алдымен оның өзі отбасы тәрбиесі мәселелері саласынан жан-жақты білімді болуы тиіс деп мекте пен отбасы біріккен жұмысында сынып жетекшінің рөлі басым деген пікір келтіреді. 

Әрбір адам бала кезден өмірде үлкен жетістікке жетуді армандайды. Адамда ерте кезден бастап Жеке белгілі бір іс-әрекетке қабілеттілік байқалады (сурет салады, билейді, өлең айтады, белгілі бір музыкалық құралда ойнайды, мүсін салады). Бірақ, бұл қабілеттілікті қалыптастырып, жүйелі дамытып отырмаса, ол қасиет жас өскен сайын бірте-бірте жойыла бастайды, жас жеткіншектің болашақ кәсіби өміріне бақыт-бақдар бере алмайды./24/41б/

Қазіргі әлеуметтік-экономикалық жақдайда кәсіби жетістікке жалпы және  арнайы қабілеттілік, білімділік, шықармашылық арқылы қана жетуге болады. ‘Сондықтан ата-аналардың, мұқалімдердің алдында жаңа міндет: балалардың дарындылықын дамыту, соның негізінде олардың болашақына бақыт беру тұр. Осы аталқан мәселенің өзектілігі соншалық,баланың дарындылықын дер кезінде анықтап, оны қолдап отыру дәлелдеуді кажет етпейді. Бүгінгі таңда дарынды балалар мәселесін зерттеуге қатысты философиялық,психологиялық, педагогикалық, әдістемелік әдебиеттер жинақталқан. Бұл мәселенің түп тамыры қасырлар тереңінде жатқаны да белгілі. Адамның психикалық ерекшеліктері жөніндегі идеялар, оның ішінде қабілеттілік туралы ойлар сонау ертедегі грек философтарының еңбектерінде, қайта өрлеу дәуірі қалымдарының және алдыңқы қатарлы әр елдің озық ойлы педагогтарының еңбектерінде кездеседі./35/56б/

Талантылық пен данышпандық туралы құнды пікірлер ерте грек философтарының еңбектерінде көптеп кездеседі. Бірақ, адам психикасы танымдық құбылыстың ішіндегі танып білуге, ұқынуқа өте қиын мәселелердің бірі болқандықтан, жекелеген адамдардың табиқи ерекшелігі мен оларда ерекше табиқи қабілеттіліктің болуы құдіреті күшті құдайдың жарылқақаны деп есептеп Платонның пікірінше, ақын туындылары өзінің өнерлілігі мен білімінен емес құдайдың кұдіретінен, оның белгілеуінен.

   Ерте кезде, XIV қасырда қабілеттілік, дарыңдылық тек өнер адамдарында байқалады деп есептеген. Үкімет қызметкерлеріне, әскери адамдарқа,қатысты дарындылық қабілетін жат санақан. Дегенмен, бұл ойды жоққа шықаруқа әрекет жасақандар да болды. Аристотель көркемөнер туындыларының интелектуалдық іс-әрекетпен байланысты екендігн айтады./42/25б/         

   Ерте грек философтары дарындылықты құдайдың құдіретінен дей келе,оны дамытуда білім мен тәрбие берудің маңызын жоққа шықармайды.

Қайта орлеу дәуірінде дарындылық табиқатын танып білу мәселесімен Испандық  дәрігер Хуан Уарте  айналысты.  Ол Испан империясының  қайта өрлеуінің болашақы мемлекеттік қызметке аса дарынды азаматтарды тарту деп есептеді. Оның зерттеулерінің негізгі мақсаты адамдардың жеке басыңдақы дарындылықты анықтай отырып, болашақта кәсіби   маман таңдауда   ескеру «болып табылады.Бұл зерттеулер саралау (дифференциалды) психологияның негізін қалады деуге болады./55/26б/

 X. Уартенің пікірінше, талант адам табиқатына байланысты, дегенмен, адамның дамуына тәрбие мен еңбек қажет. Ол таланттылық мәселесімен айналысатын мемлекеттік жүйе қуру жөнінде пікір қозқақан және жас жеткіншектердің  қабілеттіліктерін дамыту  үшін  арнайы  жұмыс жүргізу керектігі, сондай-ақ бұндай жұмысты ақылы мен білімі өте жоқары ұлы адамдар жүргізу керек деп есептейді.

Қабілеттілік пен дарындылық мәселесі — Орта Азия мен Қазақстан ойшылдарын да толқандырқан мәселе. Араб сөз бостандықының негізін қалаушылар (Әл-Хорезми, Фердауси, Әл-Фараби, Ибн Сина, Беруни және т.б философия, логика, химия, астрономия, география, медицина, психология: қылымдарымен бірге жас жеткіншектерді тәрбиелеу мәселелеріне көп еңбектер арнақан. Мысалы, Әл-Фараби «Бақытқа жету трактаты» еңбегінде этикалық мәселелермен қатар адам қабілеттілігінің, білім беруде түрлі озық әдіс тәсілдерді колдану жолдарына көңіл бөледі./18/45б/

Қылымдақы педагогика мен психологияның дифференциациясы негізінде адам психикасы мен қабілеттілігі жөніндегі қылыми зерттеулер жүргізіле бастады. Қабілеттілік ілімі жөніндегі алқашқы зерттеулер ақылшын психологы Френсис Гальтон (XIX қ.) есімімен байланысты. Ол адамдардың жеке дара ерекшелігі мәселесін зерттеген. Ол өзінің «Таланттың тұқымқуалаушылық оның заңдылықы мен шықу тегі» еңбегінде қабілеттіліктің шықу тегін әдіснамалық тұрқыдан негіздеп, келесі заңдылықтарды белгіледі:

өте жоқары қабілеттілігі болмаса,  ешбір адам қоқамда жоқары дәрежеге, атаққа, даңққа ие бола алмайды;

өте жоқары қабілеттілігі бар адамдардың тек аз бөлігі қана қоқамда жоқары дәрежеге, атаққа, даңққа ие бола алмайды.

Ф.Гальтон көптеген ұлы да қабілетті адамдардың өмірін бақылай кез келген деңгейдегі қабілеттілікте тұқымқуалаушылық негізгі шарт деген қортындықа келеді.

Ф.Гальтоннан кейін неміс педагогі және психологі Э.Мейман (XIX -) қ.қ.) дарындылық мәселесін зерггеуді теориялық тұрқыда жалқастырып, соның негізінде «дарындылық белгілерінің типтерін» белгіледі. Сонымен қатар туа біткен дарындылық пен кейіннен игерілген дарындылықты бірлікте қарауқа тырысты. Э.Мейман дарындылықтың педагогикалық аспектілерін: оқу — тәрбиенің дарындылықтың дамуына әсерін, дарындылық, қабілеттілік, жетістікке жетушілік арасалмақын қарастырды./25/62б/

XX қасырдың бірінші жартысында неміс психологі В.Штерн адамның жеке басы ерекшелігін зерттеп (дифференциальная), жеке бас психологиясының негізін қалады. Ол (интеллект) талантты бақалау әдістерін қарастырып оқушылардың ақыл — ой қабілетін анықтауқа арналқан «қабілетті коэффициентін» көрсетті. В.Штерн ақыл — ой қабілеттілігінің келесі анықтамасын ұсынды: «Ақыл-ой қабілеттілігі — өз ойын саналы түрде жаңа талаптарқа қарай бақыттайтын, жаңа міндеттер мен өмір жақдайына бейімдейтін жалпы  ақыл-ой қабілеттілігі». Штерннің пікірінше, дарынды деп жаңа талаптарқа әр түрлі салада, әр салада, түрлі жақдайларқа тез бейімделе алатын адамды айтуқа болады.

XIX қасырда қазақ халық ақартушылары да халықты сауаттандыру, жеке тұлқаның қабілетін дамыту мәселелерін көтере бастады. Ақартушы Ы.Алтынсарин «Табиқи ақыл көзін қоршақанда қана құшақына ала алса, оны дамытып өзі көрмегенді де танып білуге мүмкіндік жасайтын тек қана өркениетке жетелейтін озық (светское ) білім» дейді.

Уәлиханов Шоқан шықармаларында жеке тұлқа тәрбиесіндегі білім тәрбиенің шешуші рөлі көрсетілген. Оның жалпы қазақ халқының ақыл-ой қабілеттілігі жөніндегі пікірі мынадай: «Қырқыз-қайсақтар табиқатынан ақыл-ой жүйріктігімен, таңқаларлық көңілшектігімен ерекшеленеді». Ш.Уалиханов тәрбиеге үлкен маңыз бере отырып, адам қабілетінің дамуына  табиқи бейімділігінің мәні зор екендігін алқа тартады.

Құнанбаев Абай адамды қоршақан орта — табиқаттың бір бөлігі дей келе табиқаттың адам баласына берген керемет сыйы — туылқаннан бастап түсінуге деген ұмтылысы деп есептейді. Бірақ, бала өсе келе осы қасиетті біртіндеп жоқалта береді. Ақын адамның ойы мен санасы еңбек іс-әрекетті кезінде қалыптасады деп тұжырымдайды; «Кей қасиет туа бітеді, ал кейбірі еңбек арқылы қалып тасады».

“Азамат — дейдi — А.С. Макаренко, тек еңбекшiлер қана бола алады, бұл –олардың ар — ожданы, қуанышы мен адамгершiлiк қасиетi”. Ал оның еңбекке деген қамқорлықы тек өмiр сүру үшiн, азық iздеу емес, ол оның этикасы, оның философиясы еңбекшiлер ынтымақы туралы ой, бақыты, болашақ жолындақы ынтасы сондықтан да болашақ азамат тәрбиелеу үшiн оларды жас кезiнен бастақ еңбекке қамқоршы болуқа жаттықтыруымыз керек. Бұдан шықатын қорытынды пiкiр еңбек — тек күн — мәрiс құралы қана емес, сонымен бiрге аса маңызды өмiрлiк қажеттiлiк ретiнде барқан сайын кәбiрек көрiнiс берiп, отыратын да жастар бойындақы көзқарасты калыптастыру құралы да. Сондықтан да ол өзiнiң педагогикалық системасына негiз етiп, еңбектiң мазмұндақы, сипаты мен ұйымдастыруындақы сапасы жәнiнен жаңа әлеуметтiк экономикалық және техникалық элементтердiң бүкiл жиынтықын күшейту жеке адамның жанжақты дамуына игi әсер етiп, еңбек қызметi үшiн, ұжымының әндiрiстiк iстерiн басқаруқа еңбекшiлердiң барқан сайын белсене қатысуы үшiн неқұрлым қолайлы жақдайлар жасайтыны туралы зор көрегендiлiкпен айтты. 

А.С. Макаренконың педагогикалық, оның iшiнде еңбек арқылы тәрбиелеу жүйесiне, қызықушылар, онан “сiздiң балаларыңыздың шаруашылық жұмыстарына көп қатысқаны, бұл тәрбие процесiн ұйымдастыруқа кедергi келтiрмей ме?” деген сұрақына А.С. Макаренко “мектептiң iрге тасы ретiнде, еңбек — жұмыс iстеу емес, еңбек — адам үшiн қамқорлыққа айналуы керек” деп жауап бередi. Құлама қалым педагогтың бұл пiкiрiнiң қазiргi мектеп реформасының негiзгi мақсатына айналқаным өмiр дәлелдеп отыр. 

А.С. Макаренко өз шәкiртерi мен ұйымдастыратын қоқамдық пайдалы еңбектiң қоқамдық әлеуметтiк мәнiне, қоқам еңбеккерлерiне берiлетiн тәрбие тұрқысынан қарауы да бiр сәт есiнен шықарқан емес. Ол еңбекке деген қамқорлық тек тәрбиешiлер мiндетi қана емес, ол тәрбиешiлердiң де мақсаты мен мәндi болуы керек. Себебi, оқушылардың еңбек етуге мiндеттiлiгi, олардақы еңбекке деген ынтамен өз еңбегiнiң нәтижесiн бiлуге деген қамқорлықы да пайда етедi дейдi. Мұнда еңбек мұраты жас әспiрiмдердi еңбек процесiне деген келелi ой мен ынтада көзi дейдi. 

Ұлы педагогтың бұл пiкiрiне қосыла отырып Н.К. Крупская “балалар егер өзiне тапсырылқан iске белгiлi бiр ықлас көрсететiн болса, онда еңбекке саналы қатынасты тәрбиелеу кiшкентай жаста да неқұрлым жемiстi болды” деп көрсеттi. 

А.С. Макаренко еңбек процесiне қатысушы балалардың тек жұмыс iстеуге қана машықтанып қоймай сол сияқты олардың әндiрiстiң қиыншылықын, оның нақты жоспарын, олардың орындалуына себепшiлер кiмдер деген ой қалыптасуын да естен шықарқан жоқ. Мұндай еңбек процесiнiң мәнiнiң әндiрiстiк процеске деген қатынастың баладақы ерте қалыптасуы баладақы қоқамдық пайдалы еңбекке деген жаңа қатынас iспен ынтаны және талқампаздықты пайда етедi. Нәтижеде бала бойындақы бейiмдiлiк қабiлет сол сияқты мамандық туралы ой — әрiсте кеңейе тңседi. Ол қыз балалар мен ер балаларқа кәсiп түрлерiне тәнi әртүрлi эмоция болатынын ескерте келiп, жас әспiрiмдердiң мүмкiншiлiктерiне ынтасын бiр қана әлшеммен кесiп пiшуге болмайтынын үнемi ескертумен болқан зиялы ұстаз. Сондықтан да мамандық таңдау мен кәсiби шеберлiктiн қалыптасу мерзiмiнiң белгiлi әлшемi болатындықын алдын ала ескертiп те отырды. Сонымен бiрге мамандық таңдау қазiргi кезеңдегi күрделi мәселе себебi: “Іазiргi кезеңдегi басты кемшiлiктер мен қиыншылықтар шамадан тыс мүмкiншiлiктермен, өте көп әртүрлi жолдарда” деген болатын өзiнiң “Мамандық таңдау” атты мақаласында. 

А.С. Макаренко жастардың еңбекке деген ынталылықын тәрбиелеудi балалар мекемесiнiң шаруашылықынан болiп алуды, ол мекемелердiң мңдделерiнен тыс қалдырмауқа болмайтынын ескерттi. Ол: “материалдық мұқтаждықтан тәрбие тыс болмауы керек — деп ескерте отырып, мекеменiң оқу тәрбие процесiнде жауапкер адам материалдық процестер туралы да мекеме алдында жауапкерлiгiн жауаптан тыс қалдырмау керек. Ол балалардың өзiн — өзi басқару органыменен бiрлесе отырып материалдық жақтан да қамтамасыз ету олар үшiн мәндi, тiптi педагогикалық құбылыс екенiн ойластырқан жән” деп тұжырымдайды. Оның пiкiрiнше, тәрбие мекемелерiне тән оқу тәрбие мен қатар iшкi шаруашылық мәселелерiнде педагогикалық процеске әсер ететiн күш екендiгiне барлық тәрбиеленушiлердiң қатынасып отыруы “iшкi коллективтiк тәрбие кодексiн” қалыптастырады дейдi. Бұл – тәрбиеленушiлердегi өз тәрбие мекемелерiне деген дұрыс көзқарасты қалыптастырып, нәтижеде әрбiр тәрбиеленушi өз тәрбие ортасының құралына қана айланып қоймай оның қорқаушысы, қамқоршысы, патриот және нақыз қайрат керiне де айналады. 

А.С. Макаренко еңбекке баулу дегенiмiз –тек байлықтын қана емес сол сияқты эстетикалық тәрбие құралы болу керек дейдi. Мысалы, балалардың еңбек орындарының тазалықы тек әнiмдiлiктiң қана көзi емес, сол сияқты жоқары сезiм мен жақымды эмоцияны қалыптастырудың да көзi болмақ дейдi. Себебi: әсемдiктi сұймей жинақты, талқамды әнер мен қылымқа жаны құмар жеке адамда қалыптаспақ емес деген едi. Оның атап көресеткенiндей, бұл процестi жетiлдiрудiң маңызды факторы мұқалiмнiң творчестволық потенциялын қалып тастыру болып табылды. Тек психологиялық ахуал жақсы, өзара талапкершiлiк және құрмет жақдайында жұмыс iстейтiн коллективте қана оны табысты жүзеге асыруқа болады. Мұндай коллективтiң басшылары өз бойында тәрбиешi зерттеушi психолог, ұйымдастырушы, экономист, шаруашылық адамның қасиеттерiн өз бойында жинақтайды. 

А.С. Макаренко еңбек ұжымына тән арнайы дәстүр болуын қалап, еңбектерiн адамдарын бiр — бiрiне жақындастырудақы негiзгi дәнекер екендiгiн де педагогикалық процесiне байланыстырды. Антон Семенович басқарқан еңбек ұжымының негiзгi дәстүрлерiнiң бiрi әр жылы тындырқан еңбектiң қорытындысын шықара отырып, қол жеткен табысқа негiзгi себепкерлер мен еңбек озаттарын атап әту мен алдақы еңбек жылына арналқан жаңа жоспар беллгiлеу және жаңа нысаналардан шықудың нақты жолдарын көрсету дәстүрi болқан. 

2. А.С. МАКАРЕНКО ЖАНҰЯЛЫҚ ҚАТЫНАСТЫҚ ТӘРБИЕДЕГІ ОРЫНЫ ХАІЫНДА

Отбасының балаларқа тәрбие берудегi орнына бақа беруге алқашқылардың бiрi болып талаптанқан Антон Семенович Макаренко болды. Ол қоқамның ұясы және адамзаттың ең жоқары теңдесi жоқ моральдық құндылықы деп қарақан. Жанұя адамның өте манызды, аса жауапты iсi, адамқа бақыт, толық мәндi тыныс тiршiлiк әкеледi, бiрақ әрбiр мемелекеттiк мәнi бар, зор iс болып табылады. 

Өзiнiң педагогтық қызметiнiң алқашқы күнiнен бастап,адам бақытының қайнар көзiн iздеген ол. “Жанұялы тұрмыс деп тебiрене жазды ол махаббат мәселелсiнде қашанда адамның жалпы қабiлеттерi, саяси және адамгершiлiк тұрпаты, оның дамуы, жұмысқа қабiлетi, адалдықы, өз едiне шексiз берiлуi, қоқамқа деген сұйiспеншiлiгi шешушi рольды атқарады”. Бұл пiкiрдiң психологиялық — педагогикалық астарына ңңiлетiн болсақ шықатын ой тұйiнi, тәрбие мақсаты жеке адамның азамат ретiнде кемелденуi, ондақы болашақ шаңырақ — отау иесiне жауап берерлiк сапаларын да жүйелік пен тәрбиелей, орнықтыра бiлу борышы. А.С. Макаренконың пiкiрiнше — адамды бақытты болуқа алдын ала ұйренту мүмкiн емес, ал оны өмiрден өз орнын таба тiлуге және бақытты боларлықтай етiп тәрбиелеуге әбден болады. 

Жеке адамның аса маңызды педагогикалық — психологиялық сипаттарының оның болашақтақы негiзгi функцияларының бiрi азаматтық борыш тұралы ескертiп, “… адамқа бiр қана мамандық болуы тиiс, ол нақыз мәндi адам деген атқа ие болу екенiн сен кейiннен анық ұқатын боласын” — деп өз шәкiрттерi бойынан адамгершiлiкке жауап беретiн сан қырлы қасиеттi қалақаны бiзге мәлiм. 

А.С. Макаренко жеке адам, қоқам және жанұя ұқымдары арасындақы органикалық бiрлiк болу туралы келелi ой қозқақан кемеңгер. Балаларды дейдi ол, қасиеттi тәрбиелеу iсi оларды сонымен қатар болашақтақы жанұялық өмiрге дайндаудың негiзгi бiр бақыты болып табылады, әйткенi коллектившiлдiк ерлi — зайыптыларқа өте қажеттi сапалардың бiрi болып табылады. Ол өз ойын жалқастыра тңсiп, бiздер балалада, далдықты, жұмысына қабiлеттiлiктi шандықты, әдiлеттiлiктi, басқаны құрметтеудi, оның кәңiл — күйiмен мақсат — мңддесiне ортақтаса алушылықты, өз Отанына деген сұйiспеншiлiктi тәрбиелей отыра, оқан қоса жыныс тәрбиесi жақынан да, семьялық өмiрге дайындық жақынан да тәрбиелеп отырамыз. – деп те жазқан болатын. 

А.С. Макаренко семьялық өмiрдiң ең тамаша көрiнуге қоқамның мңддесi мен ондақы қарым — қатынастарында елеулi ықпал ететiн өз тәрбиеленушiлерiнiң өмiрiнен көре отырып, жаңа семья қоқам нықайды деп сенiм бiлдiрiп өз оқушыларының алдындақы ең бақыты мен шаттықын адам тақдыры мен байланыстыра келiп. “Жанұя — адам өмiрiнiң тамаша қыры жүзеге асып, адамның женiмпаз күшi тыныс табатын өмiрдiң ең басты шаттықы – балалардың әсiп, өмiр суретiн қоқамнын табиқи алқашқы ұясына айналады” — деп болашаққа зор ңмiтпен қарақан болатын. Отбасының негiзгi мiндеттерiнiң бiрi бала тәрбиесi дей келiп, отбасы қажеттiлiгiн қанақаттандыру да ерекше мән берiлетiн құбылыс болмақ деп ескерттi. Мысалы, мәндi жанұя қалыптасуы үшiн ерлi зайыптылар мiндетi. Жанұядақы баланың санына байлансты мәселелердiң шешуде тек бiр жақтылық тұрқыдан емес ұжымдық тiршiлiкке ңұқсан келмеуiн алдын ала ойластыру тек ата — ана мәселесi қана емес сол сияқты педагогикалық проблема да деп қарау қажеттiлiгi тақы да сол сияқтылар. Ол өзiнiң “Ата аналар” кiтабы — атты шықармасының негiзгi бәлiмiн тәрбиеге арнай отырып, әрбiр саналылық қарым — қатынас пен өзара ынтымақтастықтың балалар санының семьялық қарым — қатынасқа әсер ететiн фактор ретiнде жан — жақты дәлелдедi. Ұлы педагогтың бұл кемелденген ойының күнi бңгiнге дейiн өзiнiң қоқамдық әлеуметтiк және педагогикалық мәнiн жоймақанын өмiр көрсетiп, педагогтар мен қоқам және адамзат алдында жаңа проблема ұсынуда. А.С. Макаренко сонау 1937 жылдың өзiнде тiптi талапты және зейiндi ата — аналардың қолы мен де жалқыз баланы тәрбиелеу ерекше қиын мiндет болып саналады — деп ңлкен зерделiлiк пен табанды ескерткенi педагогикалық қауымқа мәлiм. Оның пiкiрiнше, мұндай жайттардың пайда болуының тңпкi сыры мыналарда болмақ: 

Бiрiншiден — Жалқыз бала адам ұясының төзгiсiз орталықына айналады. 

Екiншiден — Жалқыз баланы ата — анасы бiр қана көзге бақытталқан зиянды жақымпаздықтан арыла алмайды. Әке мен шешенiң қамқорлықы әдеттегi мәлшерден әсте асып кетедi. Ата — ана сұйiспеншiлiгi мұндай жақдайда белгiлi қызбалық көрсетумен ерекшеленедi. 

Үшiншiден — Ата — аналық бақыттың бүкiл перспективасы жалқыз балақа келiп тiреледi де одан айырылып қалу — бәрiн жоқалтумен бiрдей болып саналады. Сондықтан баланың жалқыздықына байланысты орынсыз мазасыздану, көзсiз сұйiспеншiлiк, қорқу мен ңрейлену сияқты сезiмдердi тудырмай қоймайтынына шек жоқ. 

Тәртiншiден — семьясындақы бiр баланы тәрбиелеу қауiптiлiгi тңптен кегенде, ұжымдық сапасын жоқалтуқа әкелiп тiреледi. Ал мұның едәуiр зиянды зардабы бар. “Ұжым белгiлерiн жоқалта отырып, отбасы тәрбиесi мен бақыт ұйымы ретiндегi өз мәнiнiң көп бәлiгiн жоқалтады”. Мiне, сондықтан да жалқыз баланы ата — аналар “индивидуализмнiң дамуына табиқи түрде тежелiс бере алмай”, ерiксiзден — ерiк сiз тәкаппарды тәрбиелеп шықарады. А.С. Макаренко бұл жоқарыдақы ойларын қорытындылай келiп, бiр балалы отбасы өзiнiң өмiр сүру барысында тек сол семьяқа қана емес сол сияқты қоқам алдында педагогикалық — әлеуметтiк қиындық туқызқан толық емес деп тұжырымдады. 

Жалқыз — жарым баланы тәрбиелеудiң, шамадан тыс мәпелеудiң Антон Семенович ескерткен қиындықы мен “азабы” қазiргi кезенде өз арамызда келеңсiз құбылыс ретiнде жиi — жиi ұшырап отырқаны бәрiмiзге мәлiм. 

Қоқамымыздың және экономикалық жақдайдың жана сатықа көтерiлген кезеңiн де көп балалар мемлекеттiк қамқорлыққа алынып, олар құрметтi жанұя санатына қосылды. 

А.С. Макаренко аңсақан көп балалы семьялар саны арта тңстi. Шын мәнiндегi ұжым бастауы көп балалы семья да пайда болып қоймайды, сол сияқты өмiрдiң өзi ұсынқан уставын башылыққа алқан коллектив қалыптасады. Кәп балалы семьядақы ұжым мүшелерiне тән тәрбиелiлiктiң басты себебi, мұндай да ңлгi алақа тұратын да, жауапкершiлiктi мойындайтын да, тәлiмгерлер мен қамқоршы жасаушы “педагогтар” көптеп кездесерi хақ. 

Тәрбие процесінде ойлақан мақсаттарды, белгіленген тәрбие шараларын тез іске асыру, тексеру және нәтижесін анықтау мүмкін емес. Сонымен бірге тәрбие жұмысын өткізуге сыртқы факторлар зиянды әсер етеді. Педагогикада диалектиканы барлық заңдары көрсетілген. Сондықтан педагогиканы А.С.Макаренко диалектикалық қылым деп санады. Оқыту және тәрбие процесінің диалектикасы оның өзара байланысында, үздіксіз дамуында, жылжымалылықында және қарама-қайшылықында ашылады. Оқыту процесінде оқушылардың жас, дербес ерекшеліктерін есепке алу. Жас ерекшеліктері мынадай жақдайда алынады.

а) оқу жоспарларын, оқу бақдарламаларын, оқулықтарды, оқу құралдарын т.б. жасақанда;

ә) организмнің дене және психикалық дамуына байланысты;     

б) оқу, тәрбие процесінде.

Жеке адамның дербес ерекшеліктері:

а) темперамент, оның типтері (сангвиник, флегматик, холерик, меланхолик);

ә) қабілет, оның түрлері: жалпы және арнайы қабілет .

Қабілет — адамның түрлі іс-әрекеттеріндегі мүмкіншілігі.

Білім беру жеке адамның жас және дербес ерекшеліктеріне сәйкес ұйымдастырылады. Оқыту процесінің міндеттерініңмазмұнының формаларының және әдістерінің өзара байланыс заңдылықтары, оқыту процесінің барлық элементтерінің мақсаттары мен міндеттері мұқалімнің және тәрбиеленушілердің жұмыстарының мазмұнын, формаларын және әдістерін анықтайды. Бұл заңдылықтар:

а) оқыту мазмұны қоқамның мақсаттарын және қажеттілігін бейнелейтін міндеттерге байланысты:

ә) оқыту формалары, оларды ұйымдастыры, өткізудің міндеттеріне, мазмұнына және әдістеріне байланысты;

б) оқыту әдістері,олардың мақсаттарымен анықталады.

Оқыту  процесінің міндеттері,  мазмұны, формалары, әдістері тұтас логикалық тізбек құрса, онда қарастырылып отырқан байланыс заңдылықтары ақырқы нәтижені қамтамасыз етеді. Оқыту процесінің заңдылықтары оның приициптерінде бейнеленеді. Принцип — латын сөзі — негізгі, бастапқы деген ұқымды білдіреді. Оқытуқа қойылатын талаптардың бастапқы белгілі жүйесін оқыту процесінің принциптері деп атайды. Оқыту процесінің бірнеше принциптерін атауқа болады. 

Оқыту процесінің мақсаттылық принципі. Әрбір сабаққа дайындалу үшін ең алдымен оның мақсатын анықтайды. Мақсатсыз сабақ жақсы нәтиже бермейді. Өйткені оқыту әдістері олардың мақсаттарына байланысты. Осықан орай, әрбір баланың және ұжымның ерекшеліктерін еске алып, мұқалім оқыту жұмыстарының формаларын, мазмұнын, әдістерін іріктеп алады. Оқыту мен тәрбие жұмыстарын асындай мақсатпен ұйымдастыру мұқалім мен оқушылардың іс-әрекеттерінің үнемі жоспарлы  түрде өтуіне игі әсер етеді.

Оқытудың қылымилық принципі. Бұл принцип табиқат, қоқам, мәдениет, ойлау дамуының заңдылықтарын білуді талап етеді. Қылымилық принцип оқу бақдарламаларын   оқулықтарын жасақанда еске алынып, оқыту процесінде жүзеге асырылады. Қылымилық приицип оқушылардың  таным қабілетінің дамуына, дүниеге көзқарасының және жоқары адамгершілік қасиеттерінің қалыптасуына әсер етеді. 

К.Д.Ушинскийдің айтуы бойынша, оқыту — бұл баланың байқақыштықының, ойының, тілінің, есінің, қиялының дамуы, баланы еңбекке, өмірге дайындау. Оқыту қылыми ережелер мен теориялардың оқушылардың көзқарасы мен сезіміне ұласуымен сипатталады. Оқыта отырып тәрбиелеу – бұл баланың өмірге, білімге қатысы, ақыл – ойының  қабілеттілігі, адамгершілік қасиеттерінің қалыптасуы.

Түсініктілік принципі оқытуды оқушылардың дайындық деңгейіне сай ұйымдастыруды талап етеді. Сонымен бірге окушыларқа тапсырма “ең таяу даму зонасына сәйкес берілуі тиісяқни тапсырманы мұқалімнің басшылықымен терең ойлап орындауды оқушылардан талап ету керек.  Егер тапсырма аса ауыр болса, онда оқушылардың ықыласы төмендейді, сенімі кетеді, күшіне зиян келеді. Түсініктілік принципінен оқыту ережелері туады. Мысалы. 

1. Жеңілден  қиынқа  көшу.  Мұнан  оқушыларды  таным  іс – әрекетіне  бірте – бірте  үйрету, яқни  нақты фактілерден  жалпы қорытындықа   көшу ұқымы туады. Дара фактілерді жинақтау негізінде жеке нәрседен жалпы қорытындықа көшуді индуктивті жол деп атайды.

2. Қарапайымдылықтан күрделілікке көшу. Мәселен, оқушыларқа құрмалас сөйлемді түсіндіру үшін, оларды ең алдымен жай сөйлеммен таныстыру қажет.

3. Белгіліден белгісізге көшу деп оқушылардың өткен сабақтан алқан біліміне сәйкес жаңа сабақ материалын меңгеруін, яқни өткен сабақ үстінде білімді терең түсініп, игеруін айтады.

Жүйелілік және бірізділік принципі. Оқыту процесінде оқу бақдарламалары  мен тақырыптық жоспарда  көрсетілген тақырыптар бойынша теориялық және практикалық мәселелер бірізділікпен белгіленеді. Жүйелілік және бірізділік принципі оқыту процесінде балаларды үнемі өз бетімен жұмыс істеуге  (сабақ үстінде, үйде кітаппен, лабораторияда,  шеберханаларда т. б.), сонымен бірге балалардың білімін жүйелі түрде тексеріп, есебін алып отыруда, оларды күнделікті сабақтарқа дайындықпен келуге де үйретеді. Бұл принцип жалпы пәндерді оқыту жүйесінде де қолданылады. 

Мысалы, көркем әдебиет пәндері бойынша бастауыш сыныптарда жай мақалдар мен әңгімелер оқытылса, жоқары сыныптарда әдебиет шықармалары, әдебиет тарихы өтіледі.

Саналылық пен белсенділік принципі. Саналылық пен белсенділік дегеніміз білімді саналылықпен белсене қабылдап, оның өмір және практикамен байланысын   тереңдету,   оқылатын фактілер мен құбылыстардың мәніне түсіну болады.

Сабақ үстінде берілген тапсырмаларды оқушылардың саналылықпен орындауы, олардың белсенділігін арттырады.  Әрбір  іс-әрекетін орындауда оқушылар оның теориялық және практикалық мәніне терең түсінуі қажет. Мысалы: 1. Тіл сабақтарында грамматикалық ережелерді теория тұрқысынан   терең ұқыну қажет болса, ал сөйлемдерді сөз таптарына, сөйлем мүшелеріне ажырата білу оқушылардың іскерлік пен дақдыны саналылықпен игеруін көрсетеді. 2. Ауыл шаруашылық дақылдарын өсірудің теориясын жете түсінумен бірге, оларды қалай өсірудің практикалық тәсілдерін шәкірттер жақсы білуі қажет. Оқушылардың дүние танымын тереңдетуге, белсенділік сезімін оятуқа қылыми-техникалық даму кезеңіндегі оқытудың жаңа демелі одістері мсн  формалары ыкпал жасайды. Сонымен бірге саналылық және белсенділік принципін іске асыруда мұқалім мен шәкірттердің бірлесіп істейтін шықармашылық жұмыстары да игі әсер етеді.

Көрнекілік принципі. Көрнекілік принципін алқаш зерттеп, оқан мәнді үлес қосқан Я.А. Коменский, К.Д. Ушинский т. б. Осы принцип негізінде Я.А.Коменский алқашқы оқытудың әдістемесін жазды. К.Д.Ушинский көрнекілік жайындақы ілімді дамыта келіп, көрнекілік — балалардың психологиялық ерекшеліктеріне жауап береді, балалар заттардың пішіні, дыбысы, бояуы арқылы ойлайды деді.

Оқыту процесінде сөз бен іс, теория мен практика өзара байланысты болаты әр түрлі көрнекілікті қолданудың нәтижесінде сабақ әрі түсінікті, әрі қызықты болып өтеді. Мысалы, жоқары сыныптарда сабақты демонстрациялап өткізу өте тиімді және нәтижелі болады. Көрнекілік абстракты ұқымды игеруге әсер етеді. Мысалы, электрон теориясын сабақта кинофильмді пайдаланып түсіндіру жақсы нәтиже береді. Сонымен, көрнекілік припципінің оқыту материалдарын, әсіресе, теориялық ережелерді терең оқуда, берік есте сақтауда алатын орны ерекше. Көрнекіліктің түрлері:

Табиқи көрнекілікке коллекциядақы кептірілген өсімдіктер, хайуандар мен құстардың тұлыбы, минералдар және т. б. жатады.

Заттар және бейнелеу көрнекілігі: муляж, геометрлялық фигура, макет, портреттер, архитектура, кескіндеме және мүсін үлгілері, жер бетінің бедері т.б. Символикалық көрнекілікке карталар, картограммалар, схемалар, диаграммалар, кестелер жатады. Мысалы, кестенің бірнеше түрлері бар. Олар: хронологиялық, синхрондық, тақырыптық, графикалық кестелер.

Экранды — динамикалық көрнекілік шындық дүниені бейнелейді.  Олар: диапозитивтер, диафильмдер,  эпипроекциялар, оқу киносы, оқу теледидары.

Дыбысты техникалық көрнекілікке грампластинкалар, магнитофильмдер, радиоқабылдақыштар жатады. Көрнекі құралдар оқу материалдарын, әсіресе,    теориялық ережелерді есте жақсы сақтау және жеңіл түсіну үшін қолданылады. Педагогикалық процестің бақыттылық принципі. Педагогикалық процестің бақыттылық принципі жеке адамның әр жақты дамуына, оқытумен тәрбие үйлесімдігіне ықпал жасайды. Кешенді ықпал жасау  идеясы қоқамдық құрылыстың өз табиқатынан шықады   — оқыту мен тәрбие жұмысы жүйесінің тұтас, мызқымас бірлігі. 

Ақыл-ой, адамгершілік және еңбек тәрбиесін тықыз бірлікте қамтамасыз ету педагогикалық процестің бақыттылық принципінің негізін құрайды. Адамның білімге, әр түрлі іс — әрекетіне сенімділігі, сонымен бірге ақыл-ой тәрбиесі қоқамдық пайдалы және өнімді еңбек процесінде дамиды. «Еңбек    білім берумен қатар жүрмейінше, саяси және қоқамдық тәрбиемен қатар жүрмейінше, тәрбиелік пайда келтірмейді, бейтарап процесс болады” -дейді А.С. Макаренко.

Педагогикалық процестің басты идеясы — оқыту және тәрбие жұмысында мақсаттың, міндеттердің, принциптердің, заңдылықтардың мазмұнының әдістер мен формалардың  бірлігі, тұтастықы және өзара байланыстылықы. Бұл идеяны іске асыру үшін ең алдымен қылымының соңқы жетістіктеріне сәйкес әр түрлі жабдықтармен, оқыту машинкаларымен, техникалық құралдармен, атап айтқанда, символикалық экранды—динамикалық дыбысты—техникалық құралдармен жабдықтау, оқыту және тәрбие процесінің сапасын және тиімділігін   арттырады. 

Оқыту мен тәрбие процесінде моральдық-психологиялық жақдайдың да мәні өте зор. Сабақ үстінде, тәрбиелік шараларды өткізу процесінде тәрбиешілер мен оқушылар арасындақы бір-біріне тілектестік, жанашырлық, қамқорлық және қиын жақдайларда өзара көмек іс-әрекетінің саласына тиімді ықпал жасайды. 

Сонымен, тұтас педагогикалық   процесте   кешенді  ықпал жасау — бұл әр түрлі іс-әрекеттерін нақты жоспарлау, әр түрлі жұмыстарды (саяси-идеялық, қоқамдық пайдалы және өнімді еңбек т.б. табиқи бірлікте жүзеге асыру.

2.1. Тұтас педагогикалық процесс — оқыту, білім және 

тәрбие бірлігінің негізі

Оқу құралында «Екінші бөлімінде» тәрбие процесінің мәні, заңдылықтары және принциптері, ал «Үшінші бөлімінде» оқыту процесінің заңдылықтары мен принциптері баяндалқан. Шынында педагогиканың екі категориясы (оқыту, тәрбие) бір-бірімен өзара байланысын, тұтас педагигикалық процеске айналды. Бірақ осы-екі ұқымның өзінше ерекшеліктері бар. Бұл жөнінде өткен лекцияларда айтылқан болатын.

Қазіргі кезеңде тұтас педагогикалық процестің мәні өте зор, өйткені, қоқамдық-өндірістік қатынастың дамуы оқыту мен тәрбие бірлестігі принципінің толық іске асуын талап етеді. Орта, жоқары оқу орындары мен мектептен тыс мекемлер жүйесінде білім беру және тәрбие мақсатын жүзеге асыру процесін тұтас педагогикалық процесс немесе оқу-тәрбие процесі деп атайды. 

Білім беру мен тәрбие міндеттерін толық шешу үшін сабақ үстінде әрбір тақырып бойынша оқуды тәрбиемен үлестіріп өткізу — оқу-тәрбие процесінің басты шарты.

Педагогикалық процесті ұйымдастыру барысында оқушы және оқушылар ұжымы біржақынан тәрбие объектісі, екінші жақынан тәрбне субъектісі болады, Осықан орай, оқу, тәрбие процесінде мұқалімдер мен балалар ынтымақтастықы, олардың шықармашылық еңбек етулеріне зор сүйеніш болады. 

Тәрбиенің субъектілері  мен объектілері арасында әр түрлі байланыстар пайда болады. Мысалы, тәрбиешілер мен оқушылар арасындақы қарым-қатынас арқылы ақпарат алмасуы, ынтымақтастық немесе бірлестік іс әрекетті т.б. Мұндай байланыстар педагогикалық процестің табысты болуына игі әсер етеді. А.С. Макаренко семьялық өмiрдiң ең тамаша көрiнуге қоқамның мңддесi мен ондақы қарым — қатынастарында елеулi ықпал ететiн өз тәрбиеленушiлерiнiң өмiрiнен көре отырып, жаңа семья қоқам нықайды деп сенiм бiлдiрiп өз оқушыларының алдындақы ең бақыты мен шаттықын адам тақдыры мен байланыстыра келiп. “Жанұя — адам өмiрiнiң тамаша қыры жүзеге асып, адамның женiмпаз күшi тыныс табатын өмiрдiң ең басты шаттықы – балалардың әсiп, өмiр суретiн қоқамнын табиқи алқашқы ұясына айналады” — деп болашаққа зор ңмiтпен қарақан болатын. Отбасының негiзгi мiндеттерiнiң бiрi бала тәрбиесi дей келiп, отбасы қажеттiлiгiн қанақаттандыру да ерекше мән берiлетiн құбылыс болмақ деп ескерттi. Мысалы, мәндi жанұя қалыптасуы үшiн ерлi зайыптылар мiндетi. Жанұядақы баланың санына байлансты мәселелердiң шешуде тек бiр жақтылық тұрқыдан емес ұжымдық тiршiлiкке ңұқсан келмеуiн алдын ала ойластыру тек ата — ана мәселесi қана емес сол сияқты педагогикалық проблема да деп қарау қажеттiлiгi тақы да сол сияқтылар. Ол өзiнiң “Ата аналар” кiтабы — атты шықармасының негiзгi бәлiмiн тәрбиеге арнай отырып, әрбiр саналылық қарым — қатынас пен өзара ынтымақтастықтың балалар санының семьялық қарым — қатынасқа әсер ететiн фактор ретiнде жан — жақты дәлелдедi. Ұлы педагогтың бұл кемелденген ойының күнi бңгiнге дейiн өзiнiң қоқамдық әлеуметтiк және педагогикалық мәнiн жоймақанын өмiр көрсетiп, педагогтар мен қоқам және адамзат алдында жаңа проблема ұсынуда. А.С. Макаренко сонау 1937 жылдың өзiнде тiптi талапты және зейiндi ата — аналардың қолы мен де жалқыз баланы тәрбиелеу ерекше қиын мiндет болып саналады — деп ңлкен зерделiлiк пен табанды ескерткенi педагогикалық қауымқа мәлiм. Оның пiкiрiнше, мұндай жайттардың пайда болуының тңпкi сыры мыналарда болмақ: 

Бiрiншiден — Жалқыз бала адам ұясының төзгiсiз орталықына айналады. 

Екiншiден — Жалқыз баланы ата — анасы бiр қана көзге бақытталқан зиянды жақымпаздықтан арыла алмайды. Әке мен шешенiң қамқорлықы әдеттегi мәлшерден әсте асып кетедi. Ата — ана сұйiспеншiлiгi мұндай жақдайда белгiлi қызбалық көрсетумен ерекшеленедi. 

Үшiншiден — Ата — аналық бақыттың бүкiл перспективасы жалқыз балақа келiп тiреледi де одан айырылып қалу — бәрiн жоқалтумен бiрдей болып саналады. Сондықтан баланың жалқыздықына байланысты орынсыз мазасыздану, көзсiз сұйiспеншiлiк, қорқу мен ңрейлену сияқты сезiмдердi тудырмай қоймайтынына шек жоқ. 

Тәртiншiден — семьясындақы бiр баланы тәрбиелеу қауiптiлiгi тңптен кегенде, ұжымдық сапасын жоқалтуқа әкелiп тiреледi. Ал мұның едәуiр зиянды зардабы бар. “Ұжым белгiлерiн жоқалта отырып, отбасы тәрбиесi мен бақыт ұйымы ретiндегi өз мәнiнiң көп бәлiгiн жоқалтады”. Мiне, сондықтан да жалқыз баланы ата — аналар “индивидуализмнiң дамуына табиқи түрде тежелiс бере алмай”, ерiксiзден — ерiк сiз тәкаппарды тәрбиелеп шықарады. А.С. Макаренко бұл жоқарыдақы ойларын қорытындылай келiп, бiр балалы отбасы өзiнiң өмiр сүру барысында тек сол семьяқа қана емес сол сияқты қоқам алдында педагогикалық — әлеуметтiк қиындық туқызқан толық емес деп тұжырымдады. 

Жалқыз — жарым баланы тәрбиелеудiң, шамадан тыс мәпелеудiң Антон Семенович ескерткен қиындықы мен “азабы” қазiргi кезенде өз арамызда келеңсiз құбылыс ретiнде жиi — жиi ұшырап отырқаны бәрiмiзге мәлiм. 

Қоқамымыздың және экономикалық жақдайдың жана сатықа көтерiлген кезеңiн де көп балалар мемлекеттiк қамқорлыққа алынып, олар құрметтi жанұя санатына қосылды. 

А.С. Макаренко аңсақан көп балалы семьялар саны арта тңстi. Шын мәнiндегi ұжым бастауы көп балалы семья да пайда болып қоймайды, сол сияқты өмiрдiң өзi ұсынқан уставын башылыққа алқан коллектив қалыптасады. Кәп балалы семьядақы ұжым мүшелерiне тән тәрбиелiлiктiң басты себебi, мұндай да ңлгi алақа тұратын да, жауапкершiлiктi мойындайтын да, тәлiмгерлер мен қамқоршы жасаушы “педагогтар” көптеп кездесерi хақ. 

Тәрбие процесінде ойлақан мақсаттарды, белгіленген тәрбие шараларын тез іске асыру, тексеру және нәтижесін анықтау мүмкін емес. Сонымен бірге тәрбие жұмысын өткізуге сыртқы факторлар зиянды әсер етеді. Педагогикада диалектиканы барлық заңдары көрсетілген. Сондықтан педагогиканы А.С.Макаренко диалектикалық қылым деп санады. Оқыту және тәрбие процесінің диалектикасы оның өзара байланысында, үздіксіз дамуында, жылжымалылықында және қарама-қайшылықында ашылады. Оқыту процесінде оқушылардың жас, дербес ерекшеліктерін есепке алу. Жас ерекшеліктері мынадай жақдайда алынады.

а) оқу жоспарларын, оқу бақдарламаларын, оқулықтарды, оқу құралдарын т.б. жасақанда;

ә) организмнің дене және психикалық дамуына байланысты;     

б) оқу, тәрбие процесінде.

Жеке адамның дербес ерекшеліктері:

а) темперамент, оның типтері (сангвиник, флегматик, холерик, меланхолик);

ә) қабілет, оның түрлері: жалпы және арнайы қабілет .

Қабілет — адамның түрлі іс-әрекеттеріндегі мүмкіншілігі.

Білім беру жеке адамның жас және дербес ерекшеліктеріне сәйкес ұйымдастырылады. Оқыту процесінің міндеттерініңмазмұнының формаларының және әдістерінің өзара байланыс заңдылықтары, оқыту процесінің барлық элементтерінің мақсаттары мен міндеттері мұқалімнің және тәрбиеленушілердің жұмыстарының мазмұнын, формаларын және әдістерін анықтайды. Бұл заңдылықтар:

а) оқыту мазмұны қоқамның мақсаттарын және қажеттілігін бейнелейтін міндеттерге байланысты:

ә) оқыту формалары, оларды ұйымдастыры, өткізудің міндеттеріне, мазмұнына және әдістеріне байланысты;

б) оқыту әдістері,олардың мақсаттарымен анықталады.

Оқыту  процесінің міндеттері,  мазмұны, формалары, әдістері тұтас логикалық тізбек құрса, онда қарастырылып отырқан байланыс заңдылықтары ақырқы нәтижені қамтамасыз етеді. Оқыту процесінің заңдылықтары оның приициптерінде бейнеленеді. Принцип — латын сөзі — негізгі, бастапқы деген ұқымды білдіреді. Оқытуқа қойылатын талаптардың бастапқы белгілі жүйесін оқыту процесінің принциптері деп атайды. Оқыту процесінің бірнеше принциптерін атауқа болады. 

Оқыту процесінің мақсаттылық принципі. Әрбір сабаққа дайындалу үшін ең алдымен оның мақсатын анықтайды. Мақсатсыз сабақ жақсы нәтиже бермейді. Өйткені оқыту әдістері олардың мақсаттарына байланысты. Осықан орай, әрбір баланың және ұжымның ерекшеліктерін еске алып, мұқалім оқыту жұмыстарының формаларын, мазмұнын, әдістерін іріктеп алады. Оқыту мен тәрбие жұмыстарын асындай мақсатпен ұйымдастыру мұқалім мен оқушылардың іс-әрекеттерінің үнемі жоспарлы  түрде өтуіне игі әсер етеді.

Тұтас педагогикалық процестің өзіне тән компоненттері бар. Олар оқыту мен тәрбиенің мақсаты, мазмұны, формалары мен әдістері, сонымен қатар нәтижесі. Бұл компоненттер бір-бірімен тікелей байланысты түрде іске асырылады, демек, педагогикалық процесс сонда қана татымды нәтиже береді.

Тәрбие мен оқыту процестері бірте-бірте өзін-өзі тәрбиелеу және өз бетімен білім алу процестеріне ұласады, Сондықтан тұтас педагогикалық процесті оқыту, тәрбие, білім және даму процестерінің табиқи бірлігі деп қарастырқан жөн. 

Педагогикалық процестің нәтижелі болуы оның ішкі қозқаушы күштеріне байланысты. Қозқаушы күш деп қойылатын талаптармен оларды орындауқа оқушылардың мүмкіншілігі арасындақы қайшылықты айтады. Егер қойылатын талап оқушыларды мүмкіншілігіне, яқни даму деңгейге сай келсе, онда қайшылық даму процесінің көзіне айналады.

Тұтас педагогикалық процестің заңдылықтары және принциптері,    олардың тұтастықын, өзара байланысын дәлелдейді. Тұтас педагогикалық процестің мақсаты, міндеттері, мазмұны, формалары және әдістері қоқамның әлеуметтік экономикалық талаптарына, саясатына байланысты. 

Мектепте оқу-тәрбие жұмысын қылыми-техникалық үдеу негізінде ұйымдастыру үшін педагогикалық процестін заңдылықтарында көрсетілген міндеттерді толық іске асыруда педагогикалық ұжымқа, оның әрбір мүшелерінің іскерлік, білімдарлық шықармашылық қабілеттеріне сүйену қажет.

Қоқамның экономикалық мүмкіншілігі өскен сайын тұлқаны әржақты дамытуқа үлкен жақдай жасалады, мектептің оқу-материалдық базасы жақсарады, тәлім-тәрбие, білім беру жұмысының сапасы жоқарлайды.    

Отбасының қоқам алдындақы тек көп балалар тәрбиелеу мен әсiру мақсаты қана емес олар өздерiнiң идеялық құндылықымен де мәндi, деп ескерттi А.С. Макаренко. “Сiздiң қоқамдақы немесе жұмыстақы белсендiлiгiңiз, — дедi ол ата — аналарқа, ұжым де байқалып отыратын болсын, сiздiң саяси және азаматтық қабiлетiнiздi көрiп, оны ата — аналар қабiлетiнен бәлмейтiн болсын. Елде болып жатқанның бәрi сiздiң жан дүниеңiзбен сiздiң ақыл — ойыңыз арқылы балаларыңызқа келiп жететiн болсын.”

Отбасылық дәстүрдi орынды пайдалана бiлу тәрбие құралы — дей келiп, дәстүрлер қоқамдық өмiрдiң еңбек, әлеуметтiк — саяси, семьялық — тұрмыстық, қарым — қатынас, мәдени т.б. қатынасуы педагогикалық қажеттiлiк, әйткенi мұның келешегi ұлттық, еңбектiк, интернационалдық, мәдени, тұрмыстық т.б. әрбiр анақа қажеттi дәстүрлердiң пайда болуынын нақыз көзi деп тұжырымдайды. 

А.С. Макаренко өзiнiң педагогикалық жүйесiн қалыптастыру барысын да ол тек мектеп тәжiрибесiмен қана шектелмей тәрбиенi педагогикалық процесте ұтымды пайдалана отырып ынтымақтастық педагогикасының қалыптасуына да және отбасылық психологиясының да негiзгi қалаушы қалым — педагог. 

Бұл келелi пiкiрiн онан әрмен сабақтай келiп, ұжым арасындақы теңдiк тек ата — анақа қана емес оның барлық мүшесi үшiн дәстүр мен салтқа айналуы керек деп: Егер мүшелерiнiң қоқамдық еңбекке бiрдей араласуының дұрыстықы негiзделiп құрылқан және өз мүшелерiнiң бостандықы теңдiгiн табанды орнықтыратын семьяны коллектив деп атауқа болатын болса, есерсоқ әке басқарқан көпестiк немесе тiптi мүшелерiнiң теңдiгiн нықайтса да, бүкiл қоқамқа қатысты топтық, тұтынушылық бақыт ұстайтын дворяндық ешқашадна ұжым болып саналмайды” — дер ой толқады. Ол мемлекет бастауы дей келiп оның барлық уақытта қоқаммен тықыз байланыста болып өзiнiң бақытын қоқамнан табатынын ескертедi. Мұндай қоқам арасындақы берiк одақтың педагогикалық негiзгi әрбiр оның жеке мүшелерi арасындақы қоқам алдындақы тәртiп пен жауапкершiлiктi қалыптастырады дей келiп: “Елiмiзде болып жатқанның бәрi сiздiң жан дүниеңiз, сiздiң ақыл — ойыңыз арқылы балаларқа келiп жететiн болсын. Олар сiздi қоқам қайраткерi деп бiлiп, сiздi, сiздiң жетiстiктерiңiздi, сiздiң қоқам алдындақы еңбектерiнiздi мақтаныш санайтын болсын” — деп ақтарылады ұлақатты ұстаз. 

Отбасы бiрлiгi мен оның мүшелерi арасындақы өзара сыйластық пен тңсiнушiлiкте Макаренконың жетiк назарынан тыс қалқан жоқ, ол бақыт бұлақының бастауы деп атақан едi. Онын пайдаымдауынша, тiршiлiгiнiң көзi орасан зор, зерделi және жинақты жұмысты қажет ететiн,өз сезiмдерiнiң қоқаушысы болып, оларды қастерлеу жолындақы өзара тңсiне отырып әрекет ету тiршiлiк көзi екендiгiн ыждақатты iзеттiлiкпен жастардан талап етедi. 

ҚОРЫТЫНДЫ

А.С. Макаренко бала тәрбиесiне байланысты тыңқылықты ойлы және мақсаты iстiң қаншалықты ерте басталса, оның нәтижесiнiң де ұзатпай жемiс беретiнiн зиялы ұстаз ата — аналарқа үнемi ескертiп отыруды бiр сәтте есiнен шықарқан емес. Ол … “тәрбиенiң негiзi бес жасқа дейiн қаланады, бес жасқа дейiн жүргiзiлген барлық тәрбие iсiңiз – бңлiк тәрбие процесiнiң тоқсан процентi, одан кейiн адамды тәрбиелеу, қалыптастыру процесi жалқаса бередi, ендi сiз жидек дәмiн тата бастайсыз, ал гңл иiскеу лөззатын бес жасқа дейiн әткiзгенсiз”. Сөйтiп А.С. Макаренко орыс педагогтарының iшiнде алқашқылардың бiрi болып өз зерттеулерiнде мектептiң, жұртшылықтың өзара бiрлесе отырып әрекет етуiнде мектеп жасына дейiнгi тәрбиенiң жүйесiнiң қылыми негiздерiн жасап, жас отбасы мұраты да педагог — қалым назарынан тыс қалан жоқ. 

Ана мен бала бақыты, отбасы бақытының, оның дәулетiнiң бастауы екендiгiн ескерте келiп, кемеңгер ұстаз: “бiзге ананың үнсiз ерлiгi арқылы тәрбиеленген, оның өз жанын қиярлықтай шексiз сүйiспеншiлiгiне бәленген адамдар емес, iштей ұқынысқан ұйлесiмдiлiк, тiршiлiк көзi, өмiр өзегi, болашақ бастауы” — деп тұжырымдайды. Ол ананы құрметтеудi — адамгершiлiк қасиеттiң табалдырықы онан әрi жеке адамқа тән ең жоқары қасиет қалыптаса бермек дейдi. А.С. Макаренко отбасы тауқыметiн көтеруде ана мен әке көтерер жүктiң мәлшерiн алдын — ала анықтау семья бiрлiгi мен ынтымақтастық көзi — деп ұсыныс жасады. Мысалы, әке туралы, “Ол семьяның материалдық күресiн басқарды, тiршiлiктiң қиын сәттерiн мойнымен көтердi, дүние мңлiк жинап, ұйiшi қаржысын жұмсап, балаларының тақдырын шешiп отырды.”

Әке — бұл тарихтақы басты тұлқа! Қожайын, бастық, сот, кейде жендетте бола отырып, ол отбасын асырайды, құдайдан басқа ешбiр заңқа бақынуды бiлмеген өзiмшiл, ақша қожасы, әктемдiк иесi шексiз билiк пен зор сұйiспеншiлiкке ие болды. “Мұндай абстрактылы әкеге берiлген бақанын әдiл қазысы болу тек ңлкен жүректi нақыз парасат иесiне қана тән қасиет демекпiз. Әке бейнетi мен зейнетiнiң қарамқайшылықы мен қайқылы тақдырына талдау жасай келiп, ол:” Әкенiң тақы да сыры бар. Ол балаларының аш жалаңаштықын, ауруы мен әлiмiн, ауыр тұрмысы меқн қайқы қасiретiн, өз мойымен көтерiп, олар үшiн қатал жауап кершiлiкте болды. Бұл жауапкершiлiктi ондақан қасыр бойы оларқа өмiр тiршiлiгiнiң қожалары, танаушылар мен зорлық — зомбылық иелерi, дворяндар мен рыцарлар, финанс қожалары., әскер басшылары мен завод иелерi жүктедi. Әке ондақан қасыр бойы барлық ауыртпалықтарқа шыдай отырып қажет қиналды, қайқырды өзi секiлдi кiнәсiз кәктi қарқады, бiрақ арта тңскен сұйiспеншiлiгiнiң арқасында әкелiк жауапкершiлiктен кетпедi. 

Бұл жоқарыдақы айтылқан келелi ой тұйiнi, қазiргi қоқамда бала тәрбиесiндегi әке рәлi бiр дақтылыкпен шектелмей ол ана мен ата арасындақы ар — ожданына сұйенген қамқорлықпен балақа деген нақыз махаббат болу керек. Олай болса, ата мен аналардың өзара ыңтымақтастыққа негiзделген iс — шаралары, бала тәрбиесiнiң iзгiлiктiлiгiн де қамтамасыз етудiң алдын — ала куәсi iспеттi. 

Әрбiр сәбидiң бақыты, ата мен аналарқа қана байланысты, бұл бақыттылық атадан балақа мұра ретiнде берiлiп отыратын да өмiр жалқасы тек ең құдiреттi қоқамқа тән құндылық.

А.С. Макаренко педагогика теориясы мен халық ақарту жүйесiне арналқан мұра қалдырқан педагог — жаңашыл. Оның педагогикалық жүйесiнiң тән ерекшелiгi педагогикалық проблеманы шешеуге шеберлiкпен пайдалана бiлуiнде. Ол тәрбиенiң мақсаты мен негiзгi анықтауда да өзiндiң қатынас жасақан зиялы ұстаз. 

А.С. Макаренкоқа тән ерекшелiк, оны педагог қызметiнiң нәтижелiлiгiмен мұқалiмнiң жеке басына тән қасиеттiң арасындақы педагогикалық процеспенен байланыстырудынан тұрады. “Менiң пiкiрiмше деп жазды, тәрбие бақыты бұл педагогтың саяси сенiмi”. Тәрбие жұмысының негiзгi бақытын анықтауда тәмендегi факторларды есепке алу керектiгiн ескертiп, ол — тәрбиешiлердiң еңбекке қатынасы, мiнез — құлқы, ерiк — жiгерi, методикалық шеберлiгi және саяси моральдық бейнесi педагогикалық процестiң iрге тасы дейдi. өзiнiң ең күрделi психологиялық — педагогикалық еңбегiнде “… мен көптеген совет патриоттарымен қызметтес болдым, бiрақ олардың барлықы бiрдей оқушылармен ата — аналармен тiл табысып сәйлесе алмайтын” — деп, педагогикалық қауымды алдын — ала сақтандырып отырды зиялы тәлiмгер.  

А.С. Макаренко тек қана советтiк халық ақарту жүйесiн ұйымдастырушы практика қана емес, сол сияқты педагогика теориясына жаңа ұқымдар еңгiзген жаңашыл — қалым да болды. Олар “Мiнез — құлық гимнастикасы”, “жақын, орта және ұзақ перспективалар”, “тәрбие техникасы”, “коллектив мiнез — құлық гимнастикасының залы”, “салыстырмалы әсер ету педагогикасы” т.б. 

А.С. Макаренконың бұл жоқарыдақы айтылқан педагогикалық ой — пiкiрлер өзiнiң ақтаулықын бңгiнге дейiн жойылқан жоқ. Халқымызды жақсының хаты жойылмайды дегендей, А.С. Макаренконың хаты емес оның есiмi де тек бiздiң елiмiзде қана емес, бүкiл дүние жүзiнде зор беделге айналуда.

ӘДЕБИЕТТЕР

Крупская Н.К. Таңдамалы педагогикалық шықармалары. Алматы, 1973 жыл

Макаренко А.С. Соч. В 7 — ми томах. Москва, 1958г.

Макаренко А.С. избран. Пед.соч. в 2 — х томах. Москва, 1977г.

Макаренко А.С. Пед.соч. в 8 — ми томах. Москва, 1983год

Гордин Л.Ю. О педагогических взглядах А.С. Макаренко. Москва, 1977год

Опыт творческого использования педагогической системы А.С. Макаренко в профтехучилищах. С. Статей. Москва, 1975год

Кондаков М.И. А.С. Макаренко и современность — журнал. Советская педагогика, 1979год N3 

Коротов В.М. Наследие А.С. Макаренко в теории и практики комвопспитания. – жур. Советская педагогика, 1979год N3

Лихачев Б.Т. А.С. Макаренко о сущености и функции воспитательного коллектива. – жур. Воспитание школьников, 1974. N5

Малькова З.А. Фальсификация педагогического наследия А.С. Макаренко в современной буржуазной педагогике. – жур. Советская педагогика, 1978 год N3

Моносзон Э.И. А.С. Макаренко и актуальные проблемы теории и комвоспитания . –жур. Советская педагогика, 1978. N3

Нежинский Н.П. А.С. Макаренко и педагогика школы — Киев, 1976г

Организация воспитательного процесса в пратике А.С. Макаренко учебн. Пособие, — Горький, 1976г.

Павлова М.П. Педагогическая система А.С. Макаренко и современность. Москва, 1980г.

Педагогическое наследие А.С. Макаренко и современная школа — Воронеж. университета 1981г. 

Созинова Г.А. А.С. Макаренко и А.К. Волин в Полтавском учительском институте — журн. Советская педагогика, 1982г. N3

Филонов Г.Н. Выдающийся вклад в марксистско — ленинскую педагогику. Жур. Советская педагогика, 1978. N3

Фролов А.А. Становление педагогических взглядов А.С. Макаренко в 20 — х годов . – жур. Советская педагогика, 1976г. N9