Алғашқы қауымдық және құлиеленушілік құрылыстар туралы реферат

ТАҚЫРЫБЫ: АЛҒАШҚЫ ҚАУЫМДЫҚ ЖӘНЕ ҚҰЛИЕЛЕНУШІЛІК ҚҰРЫЛЫС

                                                        ЖОСПАР

                 1.1. АЛЄАШЌЫ ЌАУЫМДЫЌ  ЖЈНЕ ЌЎЛИЕЛЕНУШІЛІК

                              ЌЎРЫЛЫСТАРДАЄЫ ЗАЅДЫ МЎРАГЕРЛІК.

                  1.2. ЌЎЛИЕЛЕНУШІЛІК ЌЎРЫЛЫСТАЄЫ ЗАЅДЫ МЎРАГЕРЛІК .

                               ПАЙДАЛАНЫЛЄАН ЈДЕБИЕТТЕР ТIЗIМI.

                    1.1. АЛЄАШЌЫ ЌАУЫМДЫЌ  ЖЈНЕ ЌЎЛИЕЛЕНУШІЛІК

                                    ЌЎРЫЛЫСТАРДАЄЫ ЗАЅДЫ МЎРАГЕРЛІК. .

Матриархат кезіндегі     Алєашќы ќауымдыќ ќўрылыс – адамзат тарихындаєы

Мўрагерліктіѕ тјртібі . бірінші ќоєамдыќ-экономикалыќ формация . Ґз даму-

                                        ында бўл ќўрылыс матриархат жјне патриархат кезеѕ-

дерін ґтті . Жеке меншіктіѕ , таптар мен топтардыѕ пайда болуы алєашќы ќауымдыќ ќўрылыстыѕ ыдырауына јкелді .

          Матриархаттыѕ алєашќы кезеѕінде топтыќ неке болєан , яєни бір топ ерлер бір топ јйелдермен некеде тўрєан . Некеніѕ мўндай нысанында бала-

ныѕ јкесін аныќтау мїмкін болмады . Анасы єана белгілі болды . Сондыќтан баланыѕ тегі анасы жаєынан аныќталды .

          Ґндірістіѕ негізгі кґздері ( жер , аѕшылыќ жјне балыќ аулау ) , соны-

мен ќатар бірге пайдаланєан жјне жасалынєан заттар (їй , ќайыќ жјне т. с. с.)

тайпаныѕ мїлкі болып табылєан .

          Тайпалыќ ќауымдастыќтыѕ экономикалыќ негізін ныєайту маќсатында јдет-єўрып ќайтыс болєан адам мїлкініѕ тайпадан тыс кетуіне жол бермеді . Сол себептен мўрагерлік мїлік руластарыныѕ арасында бґлінді жјне кґп жаєдайда анасы жаєындаєы туыстарына берілді . Ал жеке пайдаланудаєы аса ќўнды заттар иесімен бірге кґмілді . Егер јйел ќайтыс болса , оныѕ мїлкі ба-

лаларына жјне јпке-сіѕлілеріне берілді ( біраќ аєа-інілнріне емес ) . Ер аза-

маттан кейін оныѕ туєан јпке-ќарындастары , олардыѕ балалары , анасыныѕ аєа-інілері жјне бауырлары мўрагер болып табылды . Ерлі-зайыптылар бір тайпаныѕ мїшелері болмаєандыќтан ( бір тайпа мїшелерініѕ арасындаєы не-

ке тыйым салынды ) олар бір-біріне мўра тастай алмады , себебі керісінше болєан жаєдайда мїлік тайпадан тыс кетіп ќалуы мїмкін еді . Осы себеп бой-

ынша балалар јкесініѕ мїлкіне , јкесі баланыѕ мїлкіне мўрагер бола алмады.

          Мўрагерлік мїлік руластарыныѕ арасында теѕ їлесте бґлінген жоќ .

Маркстіѕ айтуы бойынша : “ Егер ирокездердіѕ еркегі ќайтыс болса , јйелі мен балаларын тастап , оныѕ мїлкініѕ кґп бґлігі јпке-ќарындастарына , олардыѕ балаларына жјне анасы жаєындаєы аєаларына ґтеді ; ал оныѕ аєа-

інілеріне азєантай бґлігі ќалады . Егер јйел ќайтыс болса , кїйеуі мен балала-

рын тастап , онда оныѕ мїлкі балаларына , јпке-сіѕлілеріне , анасына жјне анасыныѕ јпке-сіѕлілеріне ќалады ; кґп бґлігін балалары алады ; барлыќ жаєдайда мїлік тайпаныѕ ішінде ќалады .” [1]

          Матриархат кезеѕінде меншіктіѕ тїрлері мен кґлемі јлі дамымаєан жјне сол себептен мўрагерлікке ґте ќатты ќызыєушылыќ болмады .

Патриархат кезіндегі     Патриархат адамныѕ шаруашылыќ ќызметініѕ бар-

Мўрагерліктіѕ тјртібі . лыќ салаларында ґндірушілік кїштіѕ елеулі тїрде

ґсуімен сипатталады . Мал баєатын тайпалардыѕ ќауымдастыќ шаруашылыєыныѕ негізі мал шаруашылыєы болады , ал ќалєандарынікі – жер ґѕдеу , балыќ аулау , ќолґнер. Еѕбекті бґлу негізінде ґндіріспен еркектер айналысќандыќтан олар шаруашылыќ ґмірде басты рґлді иемденді . Жануарларды ќолєа їйрету мен оларды баєу еркектердіѕ ісі болєандыќтан , барлыќ мал жјне малєа айырбасталєан тауарлар мен ќўлдар еркектердіѕ меншігінде болды . Барлыќ артыќ ґнім еркектерге тиесілі болды ; јйел оны пайдалануда ќатысты , біраќ меншікте їлесі болєан жоќ .

          Бїкіл мїліктіѕ еркек ќолында шоєырлануы сол мїліктіѕ , мўрагерлік бойынша балаларына ґтуі їшін отбасы шегінде саќталуын талап етті . Алай-

да јлі де баланыѕ тегі јкесі жаєынан емес , шешесі жаєынан аныќталды . Сондыќтан јкесінен кейінгі мїлік балаларына ґтпей , јпке-ќарындастарына жјне т. б. алыс туыстарына ґтіп отырды . Бўл ќиыншылыќты тоќтату їшін мўрагерлік тјртіпті ґзгерту ќажет болды жјне ол жїзеге асырылды . Балалар-дыѕ тегі шешесі жаєынан емес , енді јкесі жаєынан есептеліне бастады .

          Патриархалдыќ отбасы ќос отбасынан моногамдыќ отбасыєа ґтудіѕ ны-саны болып табылады . Патриархалдыќ отбасыєа : отаєасы , оныѕ јйелі, ўлда-ры жјне олардыѕ јйелдері мен ўрпаќтары , тўрмысќа шыќпаєан ќыздары , асырап алынєандар жјне ќўлдары кірді .

          Ґндірістік ќатынастардыѕ ґзгеруімен мўрагерліктіѕ тјртібі де ґзгерді . Бірлескен шаруашылыќты жїргізетін тўлєалар шеѕберініѕ тарылуы , мўра-

герлер шеѕберініѕ тарылуына ыќпалын тигізді . Матриархат кезіндегі мўра-

герліктіѕ тјртібі , патриархаттыѕ алєашќы кезеѕінде мўрагерліктіѕ агнаттыќ тјртібіне ауыстырылады . Ќайтыс болєан адамныѕ мїлкі ,, патриархалдыќ от-

басынан тыс шыќпай агнаттар арасында бґлінеді . Ќалєан туыстары мўрагер-

лікке бірде-бір агнат ќалмаєан жаєдайда єана шаќырылады . Агнаттыќ туыс-

тылыќќа : отаєасы , оныѕ јйелі , олардыѕ ўлдары жјне тўрмысќа шыќпаєан ќыздары , ўлдарыныѕ јйелдері мен ўрпаќтары , сонымен ќатар асырап алын-

єан тўлєалар жатќызылды . Еркек немесе јйел жаєынан ќанды туыстылыќќа негізделген когнаттыќ туыстылыќќа ќараєанда агнаттыќ туыстылыќ жаќын-

ыраќ деп есептелінді . Јкесініѕ билігінен шыєып , бґлек отбасын ќўрєан ўл-

дары агнаттыќ туыстылыќты жоєалтып , мўрагерлікке шаќырылмады . Аг-натыќ туыстылыќты жоєалтќан ўлдар мўрагерлікке тек басќа агнаттар ќалма-єан жаєдайда єана шаќырылады .

          Кїйеуге тиген ќыздар бўрыѕєы агнаттыќ туыстылыєын жоєалтып , кїй-

еуініѕ отбасында агнаттыќ туыстылыќќа ие болєан . Ал јкесі немесе бўрыѕєы отбасы мїшелерініѕ бірі ќайтыс болып , бірде-бір агнат ќалмаса да кїйеуге тиген ќыз мўрагерлікке шаќырылмайды . Ќўлдар патриархалдыќ отбасыныѕ мїшесі болса да агнаттыќ туыстылыќќа жатќызылмаєан жјне мўрагерлікке шаќырылмаєан . Агнаттардыѕ ішінен мўраныѕ кґп бґлігіне , ќайтыс болєан адамныѕ балалары ие болатын . Мўрагерлік мїлік бўрынєыдай рудан тыс шыќпады .  Бўл рулыќ ќоєамдаєы мўрагерліктіѕ екінші тјртібі болды .

          Патриархаттыѕ аяќќы сатысында ґндіруші кїштердіѕ жоєарыраќ дјре-

жеде дамуы бірлескен шаруашылыќты жїргізетін тўлєалардыѕ шеѕберін та-рылтты . Патриархалдыќ отбасы біртіндеп  жекелеген отбасыларєа бґліне бастады . Патриархалдыќ отбасы моногамдыќ отбасына ауыстырылды . Пат-риархаттыѕ басында мал , ауыл шаруашылыќ ќўрал-саймандар жјне басќа да баєалы мїлік патриархалдыќ отбасыныѕ ортаќ мїлкі болып табылєан . Арты-нан бўл мїлік патриархалдыќ отбасы отаєасыныѕ (ер азаматтыѕ) жеке мен-шігіне ґтті . Патриахаттыѕ соѕында ґндіріс ќўралдарына жеке меншік моно-

гамдыќ отбасыныѕ ішінде шоєырланды .

          Мўрагерліктіѕ їшінші тјртібі кезеѕінде бірінші кезектегі мўрагерлер болып ќайтыс болєан адамныѕ балалары танылды . Алайда балаларыныѕ ќў-

ќыќтары јртїрлі болды . Патриархат кезінде еркектер ќоєамда басты орынды алып тўрєандыќтан , мўрагерлікте де ўлдар басым ќўќыќќа ие болды . Ал мў-раны алєан соѕ ўлдар јпке-ќарындастарын асырап , оларєа жасау дайындауєа міндетті болды . Егер мўра ќалдырушыныѕ ўлдары болмаса , мўрагерлікке ќыздары шаќырылатын . Мўндай жаєдайда ќыздар басќа рудыѕ адамдарына тўрмысќа шыєа алмаєан . Ал кїйеуге тиген ќыздары јкесіне мўра тастай ал-

маєан , себебі ол кезде јлі кїнге дейін мїлік рудан тыс шыќпау керек деген тјртіп болды .

          Рулыќ ќўрылыстыѕ еѕ соѕєы сатысында ґсиет бойынша мўрагерлік ин-ституты пайда болды .[2]

          Сонымен алєашќы ќауымдыќ ќўрылыста мўрагерліктіѕ біркелкі тјртібі болєан жоќ . Мўрагерліктіѕ тјртібі ќоєамда болып жатќан ґзгерістерге байла-нысты ауысып отырды .

          Ґндіріс ќўралдарына ортаќ меншік мўра ќалдырушыныѕ мїлікті ґз ќа-

лауы бойынша билеуге кедергі жасады , сол себептен рулыќ ќўрылысќа ґсиет бойынша мўрагерлік бейтаныс болды . Тек жеке меншік пайда болєан кезден бастап ќана бўл институт енгізіле бастады .

   1.2. ЌЎЛИЕЛЕНУШІЛІК ЌЎРЫЛЫСТАЄЫ ЗАЅДЫ МЎРАГЕРЛІК .

          Рулыќ ќўрылыс біртіндеп жойыла бастады . Оны жойєан еѕбекті бґлу

жјне одан туындаєан салдар – ќоєамныѕ таптарєа бґлінуі . Рулыќ ќўрылыс

мемлекетпен ауыстырылды .

          Мысырда , Вавилонияда , Ассирияда , Урартуда , Индияда , Ќытайда , Грецияда , Римде жјне басќа да ежелгі мемлекеттерде алєашќы ќауымдыќ ќўрылыс ќўлиеленушілік ќўрылыспен , ал германдыќ жјне кейбір мемлекет-терде феодалдыќ ќўрылыспен ауыстырылды . Ќўлдыќ тек ќўлиеленушілік

Мемлекеттерде єана емес , феодалдыќ мемлекеттерде де болды .

          Ежелгі ќўлиеленушілік мемлекеттер : Месопотамия , Мысыр б.з.д. тґр-тінші жјне їшінші мыѕжылдыєында пайда болды . Б. з. д. Бірінші мыѕжыл-

дыќта кґптеген мемлекеттерде ќўлиеленушілік ќўрылыс орнатылып,  Греция мен Римде дамуыныѕ жоєарєы дјрежесіне дейін жетті .

          Ќўлиеленушілік ќоєам негізгі екі тапќа бґлінді : ќўлиеленушілер жјне ќўлдар . Сонымен ќатар , ўсаќ ґндірушілер таптары да болды , олар – еркін шаруалар мен ќолґнершілер .

          Жаѕа формацияєа ґту ґндіруші кїштердіѕ жедел ќарќынмен дамуына јкелді . Кґптеген Шыєыс мемлекеттерінде ірі ирригациялыќ жўмыстар жїр-

гізіле бастады . Металлды ґѕдеу біршама дамыды . Керамикалыќ ґндіріс, ќў-

рылыс жўмыстары їлкен жолєа ќойылды .

          Мемлекетпен бірге ќўќыќ та дамыды . Мўрагерлік ќатынастарды рет-

тейтін ќўлиеленушілік мемлекеттердіѕ алєашќы заѕдары , алєашќы ќауым-

дыќ ќўрылыс кезінен жїзеге асырылып келген мўрагерліктіѕ їшінші тјртібін бекітті .

          Ежелгі Мысыр ќўќыєы туралы саќталєан ескерткіштерінен , алєашќы ќўлиеленушілік мемлекетке заѕ жјне ґсиет бойынша мўрагерлік институты мјлім болєандыєы туралы кґрінеді .[3]

          Заѕды мўрагерліктіѕ бірінші кезегінде марќўмныѕ балалары тўратын . Мўра олардыѕ арасында теѕдей етіп бґлінетін . Балалары болмаєан жаєдайда мўрагерлікке марќўмныѕ аєа-інілері мен јпке-сіѕлілері (ќарындастары) ша-

ќырылатын .

          Хамурапи билігі заманында (б. з. д. 1792 – 1750 ж. ж.) Вавилонияныѕ заѕдар жинаєы пайда болды . Хамурапи заѕдары бойынша ата-анасынан кей-

ін мўрагерлікке ўлдары шаќырылатын . Мўрагерлік мїлік олардыѕ арасында теѕдей етіп бґлінетін жјне олар јпке-ќарындастарына кїйеуге шыєар алдын-

да жасау дайындауєа міндетті болатын . Ал ўлдар болмаєанжаєдайда мўра-

герлікке ќыздар шаќырылатын . Ќайтыс болєан еркектіѕ јйелі мўрагерлікке ўлдарымен бірге шаќырылатын жјне мўрагерлік мїлікпен ќоса ґзініѕ жасау-

ын да алатын . Марќўмныѕ немерелері мўрагерлікке ўсыну ќўќыєы бойынша шаќырылатын .

          Ќўлиеленушілік ќўрылыстаєы мўрагерлік ќатынастарды басќаларєа ќа-раєанда Рим ќўќыєы толыєыраќ реттеді . Рим ќўќыєы феодалдыќ жјне бур-

жуазиялыќ мўрагерлік ќатынастардыѕ дамуына зор їлнс ќосты .

          Рим ќўќыєы туралы айтќан кезде , римдік ќўлиеленушілік мемлекет мыѕ жылдан астам (б. з. д. VI – б.з.V єасырына дейін) уаќыт ґмір сїргендігі туралы есте саќтау керек . Ґз дамуында ол республикалыќ дјуірді (б. з. д. VI – I є. є.) , алєашќы империя дјуірін (б. з. д. I є. – б. з. II є.) жјне соѕєы импе-

рия дјуірін (II єасырдыѕ соѕы – V єасырдыѕ соѕы) ґтті . Мўрагерлік ќўќыќ јр дјуірде шамалап ґзгеріп отырды .

          Рим ќўќыєы ежелгі ескерткіштерініѕ бірі XII кесте заѕы болып табыла-

ды . Ол жерде кейінгі патриархат кезеѕінде ќалыптасќан мўрагерліктіѕ їшін-ші тјртібі бекітілген жјне ґсиет тастау еріктілігі танылєан .

          Рим ќўќыєы бойынша мўрагерлік не ґсиет негізінде , не заѕ негізінде жїзеге асырылєан . Осыєан сјйкес центумвиралдыќ соттар , яєни мўрагерлік-ке байланысты туындаєан дауларды шешетін соттар ќўрылды . Біртіндеп мў-радаєы міндетті їлеске ќўќыќ таныла бастады .[4]

          Міндетті їлестіѕ кґлемі , мўрагердіѕ заѕ бойынша мўрагерлік кезіндегі алуы мїмкін мўраныѕ ширегін ќўрастырды . Артынан міндетті їлестіѕ кґле-мі заѕды мўрагерлердіѕ санына байланысты аныќталатын болды .

          Ґсиет мјміле болып табылєандыќтан , оны жасауєа јрекет ќабілеттігі жјне ќўќыќ ќабілеттігі бар тўлєалардыѕ єана ќўќыєы болды . Еркін азаматтар ќўќыќ ќабілеттілігініѕ шектеліне беруі экономикалыќ ќатынастардыѕ дамуы-на кедергі келтірді . Осыєан байланысты Рим ќўќыєы бўл тўлєалардыѕ ќўќыќ ќабілеттілігін біртіндеп кеѕейтуге мјжбїр болды . Империя заманында  лати-нян жјне перегриндердіѕ арасындаєы ќўќыќ ќабілеттілікке байланысты ай-

ырмашылыќтар жойылды . Cum manu некесі (кїйеуініѕ јйеліне билігі) ґмір сїруін тоќтатты . Оны sine manu некесі (кїйеуініѕ јйеліне билігінсіз) алмас-

тырды . Бўл некеде кїйеуі јйелініѕ мїлкіне ешќандай ќўќыєы болмады .

          Егер адам тірі кезінде ґсиет тастамаса , ол ќайтыс болєаннан кейін мїл-кі заѕды мўрагерлеріне ґтеді . Заѕ бойынша мўрагерлік , егер ґсиет жарамсыз деп танылєан , егер ґсиет бойынша мўрагер мўраны ќабылдаєысы келмеген немесе ґсиет ќалдырушыдан бўрын ќайтыс болєан жаєдайларда да жїзеге асырылатын .

          Республикалыќ кезеѕніѕ екінші жартсынан бастап XII кесте заѕындаєы мўрагерліктіѕ тјртібі ґзгере бастады . Агнаттыќ туыстылыќпен ќоса когнат-

тыќ (ќанды) туыстылыќ таныла бастады .

          Республикалыќ кезеѕніѕ аяќќы кездерінде преторлыќ эдиктпен заѕ бой-ынша мўрагерліктіѕ тґрт кезегі орнатылды . Бірінші кезектегі мўрагерлерге марќўмныѕ балалары (бґлек шыєып кеткен балалары да) ; екінші кезекке – агнаттары ; їшінші кезектегі мўрагерлерге – алтыншы дјрежесіне дейінгі ќанды туыстары ; тґртінші кезекке – тірі ќалєан жўбайы жатќызылєан . Егер мўрагерлікке шаќырылєан тўлєа ґз ќўќыќтарын пайдаланбаса , мўрагерлікке келесі кезектегі мўрагерлер шаќырылєан .

          Мўрагерлік тјртіпке біршама ґзгерістер Юстиниан заѕдарымен енгізіл-

ді . 118-ші (543 ж.) жјне 127-ші (548 ж.) новеллаларында мўрагерліктіѕ негі-

зіне ќанды туыстыќ ќаланєан болатын . Агнаттыќ туыстылыќ заѕды кїшін жоєалтты. Заѕды мўрагерліктіѕ бес кезегі ќарастырылды .

          Мўрагерліктіѕ бірінші кезегіне марќўмныѕ балалары , немерелері жјне т. с. с. кірген . Мўра ќалдырушыныѕ немерелері мўрагерлікке ўсыну ќўќыєы бойынша шаќырылатын .

          Мўрагерліктіѕ екінші кезегіне марќўмныѕ јкесі , анасы , атасы , апасы жјне туєан аєа-інілері мен јпке-сіѕлілері (ќарындастары) , сонымен ќатар олардыѕ балалары (ўсыну ќўќыєы бойынша) кірген .

          Мўрагерліктіѕ їшінші кезегіне мўра ќалдырушыныѕ толыќ тумаєан (бірќандас немесе бірќўрсаќтас) аєа-інілері мен јпке-сіѕлілері (ќарындаста-ры) , сонымен ќатар олардыѕ , ўсыну ќўќыєымен мўрагерлікке шаќырылатын балалары кірген .

          Мўрагерліктіѕ тґртінші кезегіне барлыќ ќалєан туыстары кірген .

         Ал мўрагерліктіѕ соѕєы кезегіне марќўмныѕ тірі ќалєан жўбайы кірген .

Егер мўра ќалдырушыныѕ тірі ќалєан жўбайы јйел адам болып , ґмір сїруіне ќажетжеке меншігі болмаса , оєан бїкіл мўраныѕ тґрттен бір бґлігі мґлше-

рінде міндетті їлес тиесілі болатын .

          Егер бірде-бір мўрагер болмаса немесе оладыѕ ешќайсысы мўраны ќа-

былдамаса , ол мемлекеттік ќазынаєа ґтетін .

          Рим ќўќыєы мўрагерлікті јмбебап мирасќорлыќ ретінде ќарастырєан . Сонымен ќатар римдік ќўќыќќа сингулярлыќ мирасќорлыќ та јйгілі болатын.  Ол бойынша мўра ќалдырушы белгілі бір тўлєаєа , оєан міндеттемелерді жїк-темей жекелеген ќўќыќтарды береді .

          Рим ќўќыєы мўрагерлік трансмиссияєа жол бермейтін . Егер ґсиет не-месе заѕ бойынша мўрагер , мўра ашылєан соѕ жјне оны ќабылдап їлгермей ќайтыс болса , онда оныѕ мўраны ќабылдауды жїзеге асыра алмаєан ќўќыєы оныѕ мўрагерлеріне емес , одан бўрын ќайтыс болєан мўра ќалдырушыныѕ мўрагерлеріне ґтеді .

          Сонымен , жеке меншіктіѕ дамуы жјне отбасы мїшелерініѕ еѕбекті бґ-луі ќўлдардыѕ еѕбегіне ауыстырылуы ќўлиеленушілік ќоєамдаєы болєан , ґн-діруші коллектив ретіндегі отбасы тїсінігініѕ жойылуына јкелді . Осыєан байланысты , ќўрылысы жаєынан кґп санды , агнаттыќ туыстылыќќа негіз-делген патриархалдыќ отбасы біртіндеп жекелеген моногамдыќ отбасыларєа ыдырай бастады .

          Агнаттыќ туыстылыќ мјнін жойып , когнаттыќ туыстыќ туыстылыќтыѕ негізгі тїрі ретінде танылды .

                                        Пайдаланылєан јдебиеттер тiзiмi:

1.Ќазаќстан Республикасыныѕ Азаматтыќ ќўќыєы.Ерекше бґлiм.

 2.Архив Маркса и Энгельса , т. 9 , стр. 44 .

3.Барон Б. М. , Системы римского гражданского права . М. , 1889 , вып. 4

4.Лурье И. М. Очерки древнеегипетского права XVI – X веков до н. э. – В кн. :

    Памятники и исследования . Л. , 1960.

[1] Архив Маркса и Энгельса , т. 9 , стр. 44 .

[2] Архив Маркса и Энгельса , т. 9 , стр. 55 .

[3] Лурье И. М. Очерки древнеегипетского права XVI – X веков до н. э. – В кн. : Памятники и исследования . Л. , 1960 , стр. 166 .

[4] Барон Б. М. , Системы римского гражданского права . М. , 1889 , вып. 4 , стр. 89 – 90 .