Қылмыстық сот ісін жүргізуге қатысушылар қорғау жағында туралы қазақша

Қылмыстық процеске қатысушылардың арасында қорғаушы жағында күдіктінің, айыпталушының іс жүргізу мәртебесіне ие жеке тұлғалар және олардың қорғаушылары ерекше орын алады.

Күдікті-жеке тұлға:
1) ҚІЖК-нің 20-тарауында белгіленген негіздер бойынша және тәртіппен өзіне қатысты қылмыстық іс қозғалған;;
2) ҚІЖК-нің 91 және 92-баптарында көзделген тәртіппен қылмыс жасады деген күдік бойынша ұсталған;
3) ҚІЖК-нің 100-бабына сәйкес айып тағылғанға дейін бұлтартпау шарасы қолданылған;
4) ҚІЖК-нің 223.1-бабында белгіленген тәртіппен қылмыс жасады деген күдік туралы хабарланған.

Бірінші жағдайда күдікті анық жағдайда қылмыс жасаған нақты адамға қатысты қылмыстық іс қозғау туралы қаулы жасалған кезден бастап, екіншісінде — оны нақты ұстаған кезден бастап, үшіншісінде — оған бұлтартпау шарасын қолдану туралы қаулы шығарылған кезден бастап, ал төртіншісінде — оған хабарламаның көшірмесі тапсырылған кезден бастап пайда болады.
Қылмыстық сот ісін жүргізуде күдіктінің пайда болуының материалдық негізі адамның қылмыс жасауға қатыстылығын көрсететін дәлелдемелер, ал іс жүргізушілік — тиісінше қылмыстық іс қозғау туралы қаулы, күдікті ретінде адамды ұстау хаттамасы, бұлтартпау шарасын қолдану туралы қаулы немесе қылмыс жасады деген күдік туралы хабарлама болып табылады.
ҚІЖК-нің 91 және 92-баптарында белгіленген тәртіппен ұсталған күдіктіден, ұсталған адамнан ол нақты ұсталған сәттен бастап 24 сағаттан кешіктірілмей жауап алынуы тиіс. Іс жүзінде ұстау сәті — іс жүргізу заңының талаптарына (ҚІЖК-нің 5-бабының 15-тармағы) сәйкес қылмыс жасады деп күдік келтірілген адамның іс жүзінде жүріп-тұру бас бостандығынан айыру сәті, одан сот шешімінсіз ұстаудың 48 сағаты есептеледі.

Күдікті ретінде адамды ұстау туралы тергеуші, анықтаушы күдіктінің жақындарын немесе өзге де туыстарына хабарлауға не ҚІЖК-нің 96-бабына сәйкес күдіктінің өзіне осындай хабарлау мүмкіндігін беруге міндетті. Алдын ала тергеу мүддесінде ұстау фактісін құпия сақтау қажет болған кезде, күдікті кәмелетке толмаған адам болып табылатын жағдайларды қоспағанда, прокурордың келісімімен хабарлама жүргізілмейді.
Күдікті құқылы:
1) қылмыстық іс қозғау туралы қаулының не ұстау хаттамасының не оған бұлтартпау шараларын қолдану туралы қаулының не күдікті туралы хабарламаның көшірмелерін алуға;;
2) өзінің күдігі жөнінде түсініктеме мен айғақ беруге немесе түсініктеме мен айғақ беруден бас тартуға құқылы. Күдікті айғақ беруге келіскен жағдайда, оның айғақтары іс бойынша дәлелдемелер ретінде, оның ішінде ҚІЖК-нің 75-бабының 2-бөлігінің 1-тармағында көзделген жағдайды қоспағанда, осы айғақтардан кейін бас тартқан кезде де пайдаланылуы мүмкін екендігі туралы ескертілуге тиіс.;
3) іс жүргізу заңында белгіленген сәттен бастап қорғаушының көмегін пайдалануға (ҚІЖК-нің 49-бабы 3-бөлігінің 2 және 3-тармақтары) және онымен оңаша және құпия кездесуге, оның ішінде күдіктіден бірінші жауап алуға дейін болуға;;
4) дәлелдемелер ұсынуға;
5) өтінішхаттар мен қарсылық білдіру;
6) ана тілінде немесе өзі білетін тілде түсініктемелер мен айғақтар беруге және аудармашының көмегін тегін пайдалануға;;
7) тергеушінің немесе анықтаушының рұқсатымен оның өтініші, оның қорғаушысының не заңды өкілінің өтініші бойынша жүргізілетін тергеу әрекеттеріне қатысуға;;
8) соттың, прокурордың, тергеушінің, анықтау органының, анықтаушының әрекеттері (әрекетсіздігі) мен шешімдеріне шағым беруге;;
9) қылмыстық іс жүргізу заңымен тыйым салынбаған өзге де құралдармен және тәсілдермен қорғалуға (ҚІЖК-нің 46-бабы).
Айыпталушы-өзіне қатысты шығарылған жеке тұлға:
1) оны айыпталушы ретінде тарту туралы қаулы;
2) айыптау актісі.

Бірінші құжат, әдетте, тергеуші, ал екіншісі — анықтаушы.
Іс бойынша сот талқылауы тағайындалған айыпталушы сотталушы деп аталады. Өзіне қатысты айыптау үкімі шығарылған айыпталушы сотталған деп аталады. Өзіне қатысты ақтау үкімі шығарылған айыпталушы ақталған адам болып табылады.
Қылмыстық процесте айыпталушының пайда болуының материалдық негізі адамға қылмыс жасады деп айып тағу үшін жеткілікті дәлелдемелер, ал іс жүргізушілік — қылмыстық іс материалдарында жоғарыда көрсетілген құжаттардың бірінің болуы болып табылады.
Күдіктінің және айыпталушының іс жүргізу мәртебесі бұл адамдардың алдын ала деректер мен қорытындылар бойынша қылмыс жасағандығына байланысты, осыған байланысты олар қылмыстық қудалауға ұшырайтынына байланысты бір-біріне жақын.
Қылмыстық қудалау-қылмыс жасады деп күдіктіні немесе айыпталушыны әшкерелеу мақсатында айыптау тарабы жүзеге асыратын қылмыстық іс жүргізу қызметі (ҚІЖК-нің 5-бабының 55-тармағы).
Баяндалғанды ескере отырып, күдікті мен айыпталушы қылмыстық процесте қылмыстық қудалаудан (айыптаудан) қорғау функциясын іске асырады. Бұл ретте күдікті — қылмыстық сот ісін жүргізуге қысқа мерзімді қатысушы екенін ескеру қажет. Бұл сапада ол 48 сағатқа дейін, ал қылмыстық іс жүргізу заңында көрсетілген жағдайларда-120 сағатқа дейін, 10 немесе 30 тәулікке дейін болуы мүмкін.
Күдіктіден айырмашылығы, айыпталушы қылмыстық сот ісін жүргізудің негізгі қатысушыларының бірі болып табылады, оны айыптау бойынша қылмыстық іс сот талқылауында қаралады. Осы мән-жайларға байланысты айыпталушының (сотталушының) іс жүргізу мәртебесі күдіктінің іс жүргізу жағдайының едәуір кеңдігі бар.
Айыпталушы (күдікті) өзінің құқықтары мен заңды мүдделерін қылмыстық іс жүргізу заңымен тыйым салынбаған тәсілдермен және құралдармен қорғауға және қылмыстық іс бойынша қорғауға дайындалу үшін жеткілікті уақыт пен мүмкіндік алуға құқылы.
Айыпталушы қылмыстық іс бойынша құқылы:
1) оның немен айыпталатынын білуге және оны айыпталушы ретінде тарту туралы, оған бұлтартпау шарасын, айыптау қорытындысын немесе айыптау актісін қолдану туралы қаулылардың көшірмелерін алуға;;
2) айыптауға қарсылық білдіруге, өзіне тағылған айып бойынша айғақтар беруге Не айғақтар беруден бас тартуға құқылы. Айыпталушы айғақ беруге келіскен жағдайда, оның айғақтары қылмыстық іс бойынша дәлелдемелер ретінде, оның ішінде ҚІЖК-нің 75-бабының 2-бөлігінің 1-тармағында көзделген жағдайды қоспағанда, осы айғақтардан кейін бас тартқан кезде де пайдаланылуы мүмкін екендігі туралы ескертілуге тиіс.;
3) дәлелдемелер ұсынуға;
4) өтінішхаттар мен қарсылық білдіру;
5) ана тілінде немесе өзі білетін тілде айғақтар беруге және түсіндіруге;;
6) аудармашының көмегін тегін пайдалануға;
7) қорғаушының көмегін пайдалануға (оның ішінде тегін). Қазіргі уақытта қорғаушылардың тағайындау бойынша еңбегіне ақы төлеу РФ Үкіметінің 2003 жылғы 4 шілдедегі N 400 <1> қаулысына сәйкес 275 — тен 1100 руб. дейін, ал жұмыс істемейтін мереке күні немесе демалыс күні болып табылатын қатысудың бір күні үшін, сондай-ақ түнгі уақытта-550-ден 2220 руб. дейін өзгереді. РФ Үкіметінің қаралып отырған Қаулысы негізінде РФ Әділет министрлігі мен РФ Қаржы министрлігі бірлескен бұйрық шығарды, онда тағайындау бойынша қорғаушылардың еңбекақысын есептеу тәртібі сараланды <3>;
———————————
<1> РФ СЗ. 2003. N 28 қаулысымен. Ескерту. 2925.
«Ресей Федерациясы Үкіметінің 2003 жылғы 4 шілдедегі N 400 және 2005 жылғы 23 шілдедегі N 445 қаулыларына өзгерістер енгізу туралы «РФ Үкіметінің 2007 жылғы 28 қыркүйектегі N 625 Қаулысы. 2007. N 40 қаулысымен. Ескерту. 4808.
«Қылмыстық істің күрделілігіне қарай анықтау органдарының, алдын ала тергеу органдарының немесе соттың тағайындауы бойынша қылмыстық сот ісін жүргізуге қорғаушы ретінде қатысатын адвокаттың еңбекақысын есептеу Тәртібін бекіту туралы» РФ Әділет министрлігі мен РФ Қаржы министрлігінің 2007 жылғы 15 қазандағы N 199/87н бұйрығы // атқарушы биліктің федералдық органдарының нормативтік актілерінің бюллетені. 2007. N 45 қаулысымен.

8) қорғаушымен оңаша және құпия, оның ішінде айыпталушыдан бірінші жауап алғанға дейін, олардың саны мен ұзақтығы шектелмей, кездесу болуға;;
9) алдын ала тергеу аяқталғаннан кейін қылмыстық істің барлық материалдарымен танысуға және қылмыстық істен кез келген мәліметтерді кез келген көлемде жазып алуға, өз есебінен қылмыстық іс материалдарынан, оның ішінде техникалық құралдардың көмегімен көшірмелерді алуға құқылы. Алайда, РФ Бас прокуратурасының нұсқауына сәйкес айыпталушыдан ақы алу жарамсыз деп саналады <1>;
———————————
ҚР Бас прокуратурасының 2002 жылғы 1 қазандағы 10/2-1437-2002 // «КонсультантПлюс»БК.

10) анықтаушының, тергеушінің, прокурордың және соттың әрекеттері (әрекетсіздігі) мен шешімдеріне шағым келтіруге және оларды қарауға қатысуға;;
11) қылмыстық іс жүргізу заңында көзделген негіздер бойынша қылмыстық істі немесе қылмыстық қудалауды қысқартуға қарсылық білдіруге (бұл құқық күдіктіге да тиесілі, бірақ ол өкінішке орай, ҚІЖК-нің 46-бабында көрсетілмеген);
12) бірінші, екінші және қадағалау сатыларындағы соттарда қылмыстық істі сот талқылауына, сондай — ақ соттың оған қатысты бұлтартпау шарасын таңдау туралы мәселені қарауына және ҚІЖК-нің 29-бабының 2-бөлігінің 1-3 және 10-тармақтарында көзделген өзге де жағдайларда қатысуға;;
13) соттың үкіміне, ұйғарымына, қаулысына шағымдануға және шағым жасалған шешімдердің көшірмелерін алуға;;
14) қылмыстық іс жүргізу Заңында тыйым салынбаған өзге де құралдармен және тәсілдермен және т. б. қорғалуға құқығы бар.
Қылмыстық іске қорғаушының немесе заңды өкілдің қатысуы айыпталушының қандай да бір құқығын шектеуге негіз болмайды. Айыпталушыдан бірінші рет жауап алу кезінде тергеуші немесе анықтаушы қылмыстық іс жүргізу Заңында аталған құқықтарды түсіндіреді. Одан кейінгі жауап алу кезінде оған, егер жауап алу қорғаушының қатысуынсыз жүргізілген жағдайда, ҚІЖК-нің 47-бабы 4-бөлігінің 3, 4, 7 және 8-тармақтарында көрсетілген жекелеген құқықтар ғана түсіндіріледі (ҚІЖК-нің 47-бабы).