Қылмыстық іс жүргізу заңының және қылмыстық сот өндірісінің құрылымы туралы қазақша

Қылмыстық іс жүргізу заңының құрылымы қылмыстық сот ісін жүргізу құрылымымен өзара байланысты ғана емес, соңғысын да анықтайды. Қылмыстық іс жүргізу заңы жалпы және ерекше бөліктерге бөлінеді. Қылмыстық іс жүргізу заңының жалпы бөлігін ҚІЖК-нің 1-139-бабы реттелетін рәсімдер құрайды. Қылмыстық іс жүргізу заңының осы бөлігінде қылмыстық сот ісін жүргізудің қағидаттары мен мақсаты белгіленеді; қылмыстық процеске қатысушылар ұғымдары беріледі және олардың құқықтары, міндеттері мен жауапкершілігі баяндалады; іс жүргізушілік дәлелдеу ережелері бекітіледі; қылмыстық сот ісін жүргізуге қатысушыларға іс жүргізушілік мәжбүрлеу шаралары және т. б. көзделеді. Жалпы түрде ҚІЖК-нің жалпы бөлігінде қылмыстық іс жүргізу заңының Ерекше бөлігінің барлық нормаларына қандай да бір қатысы бар ережелер тұжырымдалғанын айтуға болады. Заңның жалпы бөлігі алты бөлімнен тұрады. Бұл бөлімдер 18 тарауды қамтиды.

Қылмыстық іс жүргізу заңының ерекше бөлігін ҚІЖК-нің 140-474 — баптары реттелетін рәсімдер құрайды. Бұл бөлікте қылмыстық істі қозғау және тергеу әрекеттерін жүргізу тәртібі; қылмыстық іс бойынша іс жүргізуді тоқтата тұру; алдын ала тергеуді аяқтау түрлері; сот талқылауын тағайындау нысандары және оны жүргізудің жалпы шарттары; сот шешімдерін орындау тәртібі; түрлі бақылау сатыларында іс жүргізу және заңның ерекше бөлімі 13 бөлімнен тұрады. Бұл бөлімдер 38 тарауды қамтиды.

Қолданыстағы заңнамада бір жағынан, қылмыстық іс жүргізу нысанының принципті бірлігін бұзбайтын, ал екінші жағынан-оны саралаудың көрінісі болып табылатын ерекше өндірістер айтарлықтай теориялық және практикалық қызығушылық тудырады.
Қылмыстық процестегі ерекше іс жүргізу — іс жүргізу заңымен реттелген және қылмыстық сот ісін жүргізудің жалпы ережелеріне (қағидаттарына, шарттарына және т. б.) негізделген құқықтық қатынастардың және сот ісін жүргізуге қатысушылардың қызметінің ерекше нысаны, қылмыстың сипаты мен ауырлық дәрежесіне, айыпталушылардың әлеуметтік-құқықтық мәртебесіне немесе пікіріне не қылмыстық жауаптылыққа жататын адамдардың әлеуметтік-психологиялық және психикалық сипаттамасына негізделген және т. б.
Кәмелетке толмағандар жасаған қылмыстар және психикасының бұзылуынан зардап шегетін адамдар, сондай-ақ қылмыс жасалғаннан кейін жан ауруына (психикасының бұзылуынан) шалдыққан адамдар жасаған қоғамға қауіпті әрекеттер туралы қылмыстық істерді тергеу және сотта қарау тәртібін құқықтық әдебиетте ерекше іс жүргізуге дәстүрлі түрде жатқызады.
Алайда, қолданыстағы қылмыстық іс жүргізу заңнамасы қылмыстық процестегі ерекше іс жүргізудің тізбесін едәуір кеңейтті. Қазіргі уақытта отандық қылмыстық процестегі ерекше өндірістерге өндірісті жатқызуға болады:
1) әлемдік сотта (әлемдік судьяда);
2) алқабилер қатысатын сотта;
3) бірінші сатыдағы сотта сот талқылауының ерекше тәртібімен;
4) кәмелетке толмаған адамдарға қатысты;
5) қоғамға қауіпті іс-әрекет жасау кезінде психикасының бұзылуынан зардап шеккен адамдарға, сондай-ақ психикасының бұзылуы олар қылмыс жасағаннан кейін басталған адамдарға қатысты;
6) заңда аталған адамдардың жекелеген санаттарына қатысты;
7) қылмыстық қызметі халықаралық-құқықтық нормалардың юрисдикциясына жататын адамдарға қатысты;
8) қылмыстық сот ісін жүргізуде ақталуға жататын адамдарға қатысты қолданылады.

Қылмыстық іс жүргізу заңының аталған бөлімдері мен тарауларында құқықтық институттар бар.
Қылмыстық іс жүргізу заңнамасы институты-қылмыстық сот ісін жүргізу саласындағы бір үлгідегі қоғамдық қатынастарды реттейтін қылмыстық іс жүргізу Заңы нормаларының жиынтығы (күдікті институты, айыпталушы ретінде адамды тарту институты және т.б.).
Кез келген тараудың өзегі (немесе орталығы) қылмыстық іс жүргізу заңының бабы болып табылады. Қылмыстық іс жүргізу және өзге де құқықтық әдебиетте қылмыстық іс жүргізу заңының нормасы мен баптары арасындағы теңдік белгісі жиі қойылады. Менің ойымша, мұндай тәсіл дұрыс емес, себебі ол іс жүргізу заңының нормалары мен баптарының құрылымы туралы негізсіз шешімге әкеледі. Ғылыми пікірталасқа түспей, оқулықта осы ұғымдардың анықтамаларын береміз.
Қылмыстық іс жүргізу нормасы — тиісті құқықтық қатынастардың туындау жағдайларын көрсету, оның субъектілерін айқындау, олардың құқықтары мен міндеттерін белгілеу, сондай-ақ тиісті емес мінез-құлық үшін санкциялар арқылы заңмен реттелетін қылмыстық процеске қатысушылардың мінез-құлық ережесі.

Құқықтық реттеу тәсілдеріне (рұқсат беру, нұсқама, тыйым салу) сәйкес қылмыстық іс жүргізу құқығының нормалары басқару, міндеттейтін және тыйым салатын болып бөлінеді. Басқарушылар-іске асырылуы олардың қалауына (еркін білдіруіне) байланысты қылмыстық процеске қатысушыларға құқықтар беретін құқық нормалары. Міндеттеуші-қылмыстық процеске қатысушылардың нақты жағдайларда мінез-құлқының белгілі бір тәртібін көздейтін құқық нормалары, оларды орындамау теріс заңдық салдарларға әкеп соқтыруы тиіс. Тыйым салушылар-қылмыстық процеске қатысушылардан белгілі бір қылмыстық іс жүргізу әрекеттерін жасаудан немесе іс жүргізу шешімдерін қабылдаудан бас тартуды талап ететін құқық нормалары.
Қылмыстық іс жүргізу нормасы құрылымдық түрде гипотезадан, диспозициядан және санкциядан тұрады.
Норманың гипотезасы-тиісті қылмыстық іс жүргізу қатынасы туындайтын жағдайлар (заңды фактілер). Норманың диспозициясы-қылмыстық сот ісін жүргізуге қатысушының құқықтарын жүзеге асыруға, міндеттерді орындауға немесе түрлі тыйымдарды сақтауға байланысты мінез-құлық ережесі. Норманың санкциясы-қылмыстық іс жүргізу бұзушылық болған кезде қолданылатын мәжбүрлеу шараларының сипатын көрсету.

Қылмыстық іс жүргізу санкциялары негізінен құқықтық қалпына келтіру сипатында болады, яғни теріс іс жүргізу салдарларына әкеп соғады. Жекелеген жағдайларда іс жүргізу нормаларын бұзудың сипаты мен ауырлық дәрежесіне (қоғамдық қауіптілігіне) байланысты тәртіптік, әкімшілік немесе қылмыстық жауаптылық туындауы мүмкін.
ҚІЖК-нің бабы, әдетте, :
1) бір элемент — диспозиция;
2) екі элемент — диспозиция және Санкциялар немесе гипотезалар және диспозиция.
Қылмыстық іс жүргізу нормасының үш берілген формуласының жарқын мысалы ҚІЖК-нің 13-тарауының «бұлтартпау шаралары»ережелері болып табылады. Бұл тарауда бұлтартпау шараларын қолдану және оларды жою немесе өзгерту негіздері гипотеза (жағдайлар) рөлінде болады. Күдіктінің, айыпталушының мінез-құлқының мақсаты туралы болжамды негіздейтін жеткілікті шынайы деректер олар болып табылады (ҚІЖК-нің 97-бабы, ҚІЖК-нің 110-бабының 1-бөлігі). Норманың диспозициясы, яғни әрбір бұлтартпау шарасының іс жүргізу заңында көзделген мәні ҚІЖК — нің 98-110-баптарында баяндалған. Бұл норманың санкциялары ҚІЖК-нің мынадай баптарында болады: 100 (бұлтартпау шарасының сөзсіз күшін жою), 103, 105, 106 (ақшалай өндіріп алу), 106 (мемлекет кірісіне кепілді айналдыру), 108, 109 (тергеушінің қамауға алу немесе күзетпен ұстау мерзімін ұзарту туралы өтінішін қанағаттандырудан бас тарту).
Қылмыстық іс жүргізу құқығы мен іс жүргізу заңының арақатынасын қысқаша, жасырын қарау қылмыстық іс жүргізу заңының және оны қолдану практикасының заңнаманың немесе тиісті ғылымның басқа салаларымен өзара байланысы туралы мәселені қарауға көшуге мүмкіндік береді.

§ 3. Қылмыстық іс жүргізу құқығының өзара байланысы
қылмыстық процестің басқа құқық және ғылым салаларымен
ғылыми білімнің басқа салаларымен

Авторлардың басым көпшілігі әртүрлі заңдар мен ғылыми пәндер теорияларының арасында теңдік белгісін қояды, жалпы құқықтық реттеуі жоқ, бұл мүлдем дұрыс емес. Әрине, іс жүргізу заңы мен кейбір құқық салаларының нормалары арасында ажырамайтын байланыс бар (мысалы, қылмыстық заң нормаларымен). Соған қарамастан, заңнама мазмұнын тиісті ғылымдардың мазмұнымен теңдестіру екіталай.
Қылмыстық іс жүргізу заңының, азаматтық және азаматтық іс жүргізу заңдарының байланысы орын алатынын ескеру қажет. Алайда, ол шектеулі сипатқа ие. Сонымен қатар, мұндай байланыс ғылыми білімнің басқа салаларымен де бар. Алайда, кейбір жағдайларда оның заңнамалық негізі жоқ. Бұл жағдайда өзара байланыс ғылыми платформалар; қылмысқа қарсы күрес мәселелерін шешуге бағытталған кешенді идеялар және т. б. негізінде жүзеге асырылады. Мысал ретінде қылмыстық процестің криминологиямен, криминалистикамен, сот медицинасымен немесе сот психиатриясымен өзара байланысын келтіру жеткілікті.
———————————
< 1> оқулық авторы практикалық қызметтің осы түрлерінің кейбір жақтарын құқықтық реттеудің бар-жоғын жоққа шығармайды.

Қылмыстық іс жүргізу заңының қылмыстық заңмен ең көп және тығыз байланысы бар. Кәмелетке толмағандар жасаған қылмыстар туралы (ҚІЖК — нің 420 — 432-баптары), медициналық сипаттағы мәжбүрлеу шараларын қолдану туралы (ҚІЖК — нің 433 — 446-баптары) қылмыстық істер бойынша ерекше іс жүргізу ҚК-нің 87-96 және 97-104-баптарының қылмыстық-құқықтық ұйғарымдарына сәйкес тығыз байланысты екенін атап өткен жөн. Осы мәселені қарау кезінде қылмыстық құқық материалдық салалар қатарына жататынын, осыған байланысты ол қылмыстық іс жүргізу заңнамасына басым әсер ететінін ескеру қажет.