Қылмыстық процеске қатысушылардың шағым жасау құқығы туралы қазақша

Қылмыстық сот ісін жүргізуді жүзеге асыратын мемлекеттік органдар мен лауазымды адамдардың әрекеттеріне (әрекетсіздігіне) және шешімдеріне шағымдану бір жағынан, қылмыстық сот ісін жүргізуге қатысушыларға ғана емес, сондай — ақ отандық құқықтың басқа да іс жүргізу салаларының қатысушыларына қатысты едәуір ауқымды проблеманың бір бөлігі, ал екінші жағынан-кез келген азаматтың және мемлекеттік органдардың лауазымды адамының конституциялық құқығы болып табылады. Демек, бұл қылмыстық іс жүргізу принципі Конституциялық сипатқа ие (ҚІЖК-нің 19-бабы).

Мемлекеттік органдардың және олардың лауазымды тұлғаларының әрекеттері (әрекетсіздігі) мен шешімдеріне шағымданудың іс жүргізу принципі РФ Конституциясының бірқатар нормаларының ережелеріне негізделеді. Атап айтқанда, РФ Конституциясы:
1) әрбір азамат (және, демек, Қылмыстық процеске қатысушы) өз құқықтары мен бостандықтарын заңмен тыйым салынбаған барлық тәсілдермен қорғауға құқылы (45-б.);
2) мемлекеттік билік органдарының, жергілікті өзін-өзі басқару органдарының, қоғамдық бірлестіктер мен лауазымды адамдардың шешімдері мен әрекеттеріне (немесе әрекетсіздігіне) сотқа шағым жасалуы мүмкін (46-бап).
Осыған байланысты қылмыстық іс жүргізу саласындағы мамандардың, негізінен, қылмыстық сот ісін жүргізу саласындағы мемлекеттік органдар мен лауазымды адамдардың кең ауқымының іс-әрекеттері мен шешімдеріне шағым жасалуы мүмкін деп пайымдайтын пайымдаулары әділ.
Қылмыстық іс жүргізу заңында шағым жасауға тікелей тыйым салынған шешімдер ғана ерекшелік болып табылады. Оларға, атап айтқанда, шешімдер жатады:
1) дәлелдемелерді зерттеу тәртібі туралы;
2) сот талқылауына қатысушылардың өтініштерін қанағаттандыру немесе қабылдамау туралы;
3) сот отырысы залында тәртіпті қамтамасыз ету шаралары туралы.
Қылмыстық іс жүргізу заңы қаралып отырған институттың категориялық ұғымдарының «осы Кодексте пайдаланылатын негізгі ұғымдар» ҚІЖК-нің 5-бабында түсіндірме бермейді. Сондықтан оларды анықтау үшін әртүрлі доктриналық (ғылыми) түсіндірмелерді толық негізделген және әділ пайдалану ұсынылады.
Шағым — қылмыстық процеске кез келген қатысушының, оның ішінде тергеушінің, анықтаушының және т.б. қылмыстық сот ісін жүргізуді жүзеге асыратын мемлекеттік органға немесе лауазымды адамға немесе бағыныстылық тәртібімен жоғары тұрған лауазымды адамға оның құқықтарын, бостандықтары мен заңды мүдделерін бұзуды жою туралы өтінішпен жүгінуін қамтитын іс жүргізу құжаты.
———————————

КонсультантПлюс: ескерту.
«Ресей Федерациясының Қылмыстық іс жүргізу құқығы» оқулығы (под ред.П. А. Лупинская) Ақпараттық банкке енгізілді жарияланым бойынша-Юристъ, 2005.

<1> осы ұйғарымның негізінде авторлардың жұмыста жазылған ұстанымы жатыр : Ресей Федерациясының Қылмыстық іс жүргізу құқығы / под ред. П. А. Лупинская. М., 2003. С. 322.

Шағымдану-шағымды жасау және беру ғана емес, оны іс жүргізуге қабылдау процесі және тиісті тиісті мемлекеттік органдардың немесе лауазымды адамдардың мәні бойынша рұқсаты.
———————————
< 1> бұл тәртіп заң шығарушы техникалық (технологиялық) іс-қимылдарға жатқызады және іс жүзінде құқықтық реттеуге ұшырамайды.

Осы қылмыстық іс жүргізу заңнамасы институты:
1) қылмыстық сот ісін жүргізуге қатысушылар;
2) қылмыстық сот ісін жүргізуге қатысушылар мәртебесіне ие емес өзге де адамдарға қолданылмайды.
Өзге адамдар қылмыстық процесті жүзеге асыратын мемлекеттік органдар мен лауазымды адамдардың әрекеттері мен шешімдеріне жүргізілетін қылмыстық іс жүргізу әрекеттері немесе қабылданған іс жүргізу шешімдері олардың жеке құқықтарына, бостандықтары мен заңды мүдделеріне қатысты бөлігінде ғана шағымдана алады (ҚІЖК-нің 123-бабы). Бұл жағдайда әңгіме, атап айтқанда, сот отырысы залында болған және оны жүргізу тәртібін бұзған адамдар туралы болып отыр. Бұл жағдайда олар сотқа ақшалай жаза қолдану туралы шешімге шағымдана алады. Сонымен қатар, бұл құқыққа күдікті, айыпталушы болып табылмайтын адамның адвокаты, оның үй-жайында тінту жағдайында куәдан жауап алу кезінде қатысқан адвокат және т. б. ие болады.
Анықтау органының, анықтау бөлімшесі бастығының, анықтаушының, тергеушінің, тергеу органы басшысының, прокурордың және соттың әрекеттері (әрекетсіздігі) мен шешімдеріне іс жүргізу заңында белгіленген тәртіппен қылмыстық сот ісін жүргізудің барлық қатысушылары іс жүзінде шағымдануы мүмкін.
Шағым қылмыстық іс жүргізуінде жатқан нақты лауазымды адамға немесе ол арқылы не тікелей жоғары тұрған лауазымды адамға қылмыстық іс бойынша іс жүргізудің кез келген сәтінде беріледі.
Кейбір жағдайларда заң шығарушы шағым беру мерзімін белгіледі. Мысалы, апелляциялық және кассациялық шағымдар мен ұсыныстар сот шешімі жарияланған сәттен бастап 10 тәулік ішінде, ал сотталушының шағымдары — сол мерзімде, бірақ оған үкімнің немесе өзге шешімнің көшірмесі тапсырылған сәттен бастап берілуі тиіс. Арыз беруші осы мерзімді бұзған жағдайда шағым қараусыз қалдырылады (ҚІЖК-нің 356-бабы).
Алайда іс жүргізу заңы кейбір жағдайларда қылмыстық сот ісін жүргізуге қатысушылардың шағым беруге емес, оның мазмұнына құқығын шектейді. Мысалы, азаматтық талапкер, азаматтық жауапкер және олардың өкілдері қорытынды сот шешіміне толық көлемде емес, тек мәлімделген азаматтық талапты шешу мәселелеріне қатысты бөлігінде ғана шағымдана алады (ҚІЖК-нің 44, 54, 216-баптары).
Шағым жазбаша немесе ауызша нысанда мәлімделуі мүмкін. Жазбаша шағым беру фактісі бірқатар жағдайларда шағымдар мен өтініштерді тіркеу кітабында тіркелуі мүмкін. Ауызша шағымды мәлімдеу фактісі ҚІЖК-нің 166 және 167-баптарының талаптарына жауап беретін шағымды қабылдау хаттамасымен ресімделуге тиіс. Тергеу іс-әрекетін жүргізу процесінде мәлімделген шағым осы тергеу іс-әрекетінің хаттамасында тіркеледі.

Заң шығарушы шағымның мазмұны мен нысанына қандай да бір формальды талаптар белгілемеген. Дегенмен, онда мәліметтердің белгілі бір минимумы болуы тиіс. Оларға шағым жасалған әрекеттің немесе әрекетсіздіктің мазмұны туралы деректерді, шағымды берудің негіздері мен себептерін, шағым берген адам туралы мәліметтерді, оның қолын және шағым берілген күнді жатқызуға болады.
Шағым тұжырымдамасының дәлсіздігі немесе анық еместігі оны іс жүргізуге қабылдауға және мәні бойынша қарауға кедергі болмайды. Жерден. Атап айтқанда, қылмыстық іс жүргізу заңында тікелей көрсетілген жағдайларда шағымдардың мазмұнына белгілі бір талаптар қойылады. Бұл талаптарға, мысалы, апелляциялық, кассациялық және қадағалау шағымдары мен ұсынымдары (ҚІЖК-нің 363, 375 және 404-баптары) жауап беруі тиіс. Шағымға қойылатын міндетті талаптар сақталмаған жағдайда арыз беруші үшін заңда көрсетілген теріс қылмыстық іс жүргізу салдары туындайды.

Шағымның негізіне құжаттардың және басқа да материалдардың түрлі түпнұсқалары немесе көшірмелері қоса берілуі мүмкін. Кейбір жағдайларда қылмыстық іс жүргізу заңы өтініш берушіні шағымға белгілі бір құжаттарды қоса беруге міндеттейді. Атап айтқанда, қадағалау шағымдары мен ұсынымға қоса берілуі тиіс:
1) шағым жасалатын үкімнің немесе өзге де сот шешімінің көшірмелері;
2) апелляциялық сатыдағы сот үкімінің немесе қаулысының, кассациялық сатыдағы сот ұйғарымының, егер олар осы қылмыстық іс бойынша шығарылған болса, қадағалау сатысындағы сот қаулысының немесе ұйғарымының көшірмелері;
3) қажет болған жағдайларда өтініш берушінің пікірі бойынша қадағалау шағымында немесе ұсынымда баяндалған дәлелдерді, дәлелдерді растайтын өзге де іс жүргізу құжаттарының көшірмелері (ҚІЖК 404-бабы).
Күзетте жүрген сезіктілер мен айыпталушыларға шағым беру тәртібі белгілі бір ерекшеліктерге ие. Қылмыстық процеске аталған қатысушылар тікелей анықтаушыға, тергеушіге, тергеу органының басшысына, прокурорға немесе судьяға шағым бере алады не оларға күзетпен ұстау орнының әкімшілігі арқылы шағым жібере алады. Күзетте ұстау орнының әкімшілігі дереу прокурорға немесе сотқа күзетте ұсталатын күдіктінің, айыпталушының атына жолданған шағымдарын жібереді (ҚІЖК-нің 126-бабы). Бұл адамдардың шағымдарын қабылдау және оларды одан әрі жіберу тәртібі «қылмыс жасады деп күдіктілер мен айыпталушыларды күзетпен ұстау туралы»1995 жылғы 15 шілдедегі N 103-ФЗ Федералдық Заңымен реттеледі.
———————————
< 1> бұл мәселе мынадай заңға тәуелді актімен егжей-тегжейлі регламенттеледі: ТҚҚ сотталғандардың және күзетпен ұсталатын адамдардың ұсыныстарын, өтініштері мен шағымдарын қарауды ұйымдастыру жөніндегі мемлекеттік функцияны атқарудың әкімшілік регламенті. РФ Әділет министрлігінің 2006 жылғы 26 желтоқсандағы N 383.

Прокурорға немесе сотқа жолданған шағымдар желімделген түрде қабылданады және цензураға жатпайды. Бұл шағымдар адресатқа келесі жұмыс күнінен кешіктірілмей жіберіледі. Алайда, ҚІЖК-нің 126-бабы күзетпен ұстау орнының әкімшілігінен дереу прокурорға немесе сотқа күдіктінің, айыпталушының, күзетпен ұсталатын адамның атына жолданған шағымдарын жіберуді талап етеді. Әрине, күдіктінің, айыпталушының шағымдарын дереу жіберу талабын іске асыру бұл жағдайларда осы заңнамалық жағдайдың барлық тартымдылығы кезінде іс жүзінде мүмкін емес. Демек, заң шығарушы тергеу және өзге де іс жүргізу әрекеттерін жүргізу немесе қылмыстық іс жүргізу шешімдерін қабылдау мерзімдерін анықтаған кезде «дереу», «дереу» және т.б. түрдегі субъективті терминдерден аулақ болуы қажет.

Күдіктінің немесе айыпталушының шағым беру фактісі арнайы журналда тіркелуге жатады.
Конституциялық, қылмыстық іс жүргізу және өзге де нормаларды талдау алдын ала тергеу органдары лауазымды адамдарының, прокурордың және соттың әрекеттеріне немесе әрекетсіздігіне шағым беру адресатын таңдау өтініш берушіге тиесілі екенін куәландырады. Өтініш беруші (шағымшы) іс-әрекеттерге (әрекетсіздікке) шағым бере алады):

ҚІЖК-нің 124-бабының талаптарына сәйкес прокурор, тергеу органының басшысы шағымды келіп түскен күннен бастап үш тәулік ішінде қарауға міндетті. Шағымды тексеру үшін қосымша материалдарды талап ету не нақты мән-жайларды анықтау немесе шағымның негізділігін құқықтық бағалау үшін қажетті өзге де шараларды қолдану қажет болған ерекше жағдайларда қылмыстық іс жүргізу заңы шағымды 10 тәулікке дейінгі мерзімде қарауға жол береді, бұл туралы арыз берушіге хабарланады. Осы шешімді қабылдау туралы өтініш берушіні хабардар ету тәртібі заң шығарушы құқықтық реттеуге ұшырамайды. Қаралып отырған хабарлама жазбаша нысанда жасалуы тиіс.
Қылмыстық процеске қатысушының немесе өзге адамның шағымын қарау нәтижелері бойынша прокурор, тергеу органының басшысы шағымды толық немесе ішінара қанағаттандыру туралы не оны қанағаттандырудан бас тарту туралы қаулы шығарады. Өтініш беруші шағым бойынша қабылданған шешім туралы және қабылданған шешімге одан әрі шағымдану тәртібі туралы дереу хабардар етілуге тиіс.
Сонымен қатар, бұл жағдайда шешім прокурордың басшысының тергеу органының шағым жасалуы мүмкін бағыныстылығы бойынша, яғни тиісінше жоғары тұрған прокурорға және басшыға жоғары тұрған тергеу органы немесе сот.
Іс жүргізу заңында көзделген жағдайларда анықтаушы, тергеуші прокурордың немесе тергеу органы басшысының іс-әрекеттері (әрекетсіздігі) мен шешімдеріне тиісінше жоғары тұрған прокурорға немесе жоғары тұрған тергеу органының басшысына шағымдануға құқылы.
Отандық заң шығарушы қылмыстық процеске қатысушылардың және басқа да адамдардың шағымдарын қарау кезінде сот отырысының тәртібін қарастырды.
Сот шағымдарды ҚІЖК-нің 5-бабының 50-тармағына сәйкес қарауы сот төрелігінің актісі болып табылады, өйткені сот қарауының мәні қылмыстық іс болып табылады, отырысқа дәлелдемелер зерттеледі, оған мүдделі тұлғалар қатысады.
ҚІЖК-нің 125-бабына сәйкес қылмыстық процеске қатысушылар тергеушінің, тергеу органы басшысының және анықтаушының қаулыларына шағымдануға құқылы:
1) қылмыстық іс қозғаудан бас тарту туралы;
2) қылмыстық істі қысқарту туралы;
3) қылмыстық сот ісін жүргізуге қатысушылардың конституциялық құқықтары мен бостандықтарына нұқсан келтіруге не азаматтардың сот төрелігіне қол жеткізуін қиындатуға қабілетті осы адамдардың, сондай-ақ прокурордың өзге де шешімдері мен іс-әрекеттері (әрекетсіздігі) болып табылады.
Бұл шешімдер алдын ала тергеу орны бойынша аудандық сотқа шағымдануға жатады.
Қылмыстық қудалау органдары шешімдерінің тізбесі ашық сипатқа ие, өйткені олардың әрекеттеріне (әрекетсіздігіне) шағымдану мүмкіндігінің басты өлшемі соңғылардың азаматтардың конституциялық құқықтарына, бостандықтары мен заңды мүдделеріне зиян келтіру не осы адамдарға сот әділдігіне қол жеткізуді қиындату қабілеті болып табылады. Осыған байланысты келесі жағдайларға назар аудару керек.
Біріншіден, қылмыстық сот ісін жүргізу саласында Ресей Федерациясы Конституциясының 17 — 64-бабында аталған және алдын ала тергеу және сот талқылауы процесіне қатысы бар азаматтардың құқықтары, бостандықтары мен заңды мүдделерін кез келген бұзушылықтарға шағым жасалуы мүмкін. Екіншіден, мамандардың басым көпшілігі шағым жасалған әрекеттер тізімінде нақты адамға қатысты қылмыстық іс қозғау туралы қаулы болуы тиіс екеніне назар аудармаған,себебі бұл шешім оның конституциялық құқықтарына қатысты. Заңның бұл дәлсіздігі РФ Конституциялық сотының шешімімен әлдеқашан түзетілді, оған белгісіз себептермен РФ жаңа қылмыстық іс жүргізу кодексінің жобасын әзірлеушілер, сондай-ақ РФ Қылмыстық іс жүргізу кодексіне, соның ішінде 2009 жылы көптеген өзгерістер қабылдаған заң шығарушылар назар аудармаған. <1> Үшіншіден, ҚІЖК — нің 123-17-баптарының ережелері шағымданудың жалпы тәртібін көздейтінін ескеру қажет.
———————————
Ескерту. мысалы.: Қылмыстық процесс. Жалпы бөлім / ғылым. ред. В. З., Лукашевича. СПб. Алматы,2004. С. 405 және т. б.; РФ Конституциялық Сотының 2000 жылғы 14 қаңтардағы N 1-П «РСФСР Қылмыстық іс жүргізу кодексінің жекелеген ережелерінің конституциялылығын тексеру туралы іс бойынша, қылмыстық істі қозғау бойынша соттың өкілеттігін реттейтін, азаматша И. П. Смирнованың шағымына және Ресей Федерациясы Жоғарғы Сотының сұрауына байланысты» Қаулысы. 2000. N 5. Ескерту. 611. Бұл ұстанымды РФ Жоғарғы Соты қолдады (2009 жылғы 10 ақпандағы РФ Жоғарғы Соты Пленумының Қаулысы). N 1 «Ресей Федерациясының қылмыстық іс жүргізу кодексінің 125-бабы тәртібінде соттардың шағымдарды қарау тәжірибесі туралы» / / РФ Жоғарғы Сотының Бюллетені. 2009. N 4).

Соңғы мән-жайларға байланысты қылмыстық іс жүргізу заңы бірқатар жағдайларда өтініштер мен шағымдарды қараудың арнайы тәртібін көздейді (ҚІЖК-нің 108, 109 және т.б.).
Шағымды арыз беруші, оның қорғаушысы, заңды өкілі немесе өкілі тікелей не анықтаушы, тергеуші немесе прокурор арқылы сотқа бере алады.
Судья анықтаушының, тергеушінің, тергеу органы басшысының немесе прокурордың әрекеттері (әрекетсіздігі) мен шешімдерінің заңдылығын және негізділігін шағым түскен күннен бастап бес тәуліктен кешіктірмей жеке-дара тексереді. ҚІЖК-нің 241-бабының 2-бөлігінде көрсетілген жағдайларды, яғни бірінші сатыдағы сотта жабық сот талқылауын талап ететін жағдайларды қоспағанда, сот отырысы ашық сипатта болады.
Шағымды судья арыз беруші, оның қорғаушысы, заңды өкілі немесе өкілі, егер олар қылмыстық іске қатысса, мүдделі шағым жасалған іс-әрекетпен (әрекетсіздікпен) немесе шешіммен тікелей қозғалатын өзге де адамдар, сондай-ақ прокурордың, тергеушінің, тергеу органы басшысының қатысуымен қатысуы мүмкін сот отырысына тексереді. Қылмыстық процеске уақтылы хабарланған қатысушылардың шағымды қарау орны, күні және уақыты туралы және олардың қатысуымен оны қарауды талап етпейтін келмеуі соттың шағымды қарауы мен шешуіне кедергі болып табылмайды.

Сот отырысының басында судья қандай шағым қаралуға жататынын хабарлайды, сот отырысына келген процеске қатысушыларға ұсынылады, олардың құқықтары мен міндеттерін түсіндіреді. Содан кейін сөз өтініш берушіге шағымды негіздеу үшін беріледі. Осыдан кейін сотқа келген басқа да мүдделі тұлғалар сөз сөйлейді. Өтініш беруші репликамен сөйлей алады.
Сот отырысының нәтижелері бойынша судья мынадай қаулылардың бірін шығарады:
1) тиісті лауазымды адамның әрекетін (әрекетсіздігін) немесе шешімін заңсыз немесе негізсіз деп тану туралы және оның жол берілген бұзушылықтарды жою міндеті туралы. Сот тиісті шешімдерді немесе әрекеттерді тікелей жоюға құқылы емес, өйткені бұл жағдайда ол процессуалдық заңмен тыйым салынған қылмыстық қудалау органының функцияларын өзіне алатын болар еді (ҚІЖК-нің 15-б.);
2) шағымды қанағаттандырусыз қалдыру туралы. Осы қаулылардың кез келгенінің көшірмелері судья өтініш берушіге (шағымшыға) және прокурорға жіберілуге тиіс.