Биржалық істің Экономикалық даму тарихы туралы қазақша

Биржа дегеніміз не, ол туралы ұғымның құрамына қандай белгілер кіреді, ең алдымен, әрине, заңнама үшін маңызды. Әр түрлі сауда жиналыстарын заңды анықтау мен дифферинциациялау ерекше қажеттілігі бар, өйткені биржалардың экономикалық маңыздылығы мен тиімділігі айқын (биржалардың айналымына қарап, оларды мемлекет экономикасының негізгі макроэкономикалық көрсеткіштерімен (мысалы, ЖІӨ) салыстыру жеткілікті). Әлбетте, сондай-ақ, биржа шаруашылық жүргізу субъектісі болып табылатыны және сатып алушылар мен сатушылар арасында делдал бола отырып, шаруашылық қызметін (биржалық) жүргізетіні анық. Осыған байланысты биржа белгілі бір, бірақ жеткілікті ерекше, құқықтар мен міндеттерге ие. Құқықтар мен міндеттердің ерекшелігі сол экономикалық оқшаулықпен және маңыздылығымен, демек мемлекеттің қадағалауымен түсіндіріледі. Жоғарыда айтылғандардың барлығын ескере отырып, қисынды пайымдай отырып, «биржа» терминіне анықтама беруге тырысамыз және Биржаның нарықтағы негізгі айырмашылықтарын көрсетеміз.

Тәжірибеде «биржа» сөзі бірінші кезекте ғимаратты (биржа N-ской көшесінде салынған), содан кейін уақытты (биржа он екіден үшке дейін жалғасады), және соңында нарықтың ерекше түрін білдіреді. Тек соңғы мәнмен біз алдағы уақытта іс болады.

Ең алдымен, кез келген биржалық сауда айырбасталатын құндылықтармен сауданы білдіреді және биржалық залда тауарлар да, ақша да жоқ екенін атап өтуге болады. Алайда, биржа қызметі тек құндылықтармен шектелмейді, фрахтамен операциялар жасайтын биржалар бар (мысалы, Рурорттағы кеме биржасы). Сонымен қатар, барлық биржаларда жиі болатын сынама бойынша сауда-саттық алмастырушы құндылықтар саудасына жататынына байланысты мәселе де бар. Екіншіден, Биржаның тән сипаты алыпсатарлық деп атауға болады[1] . Алайда, алыпсатарлық биржадан тыс жерлерде де бар. Содан кейін биржа тауарлар мен бағалы қағаздар саудасын жеңілдету міндеті бар деп айтуға болады. Бұл сөзсіз дұрыс, бірақ темір жолдар мен басқа да көптеген мекемелер осы мақсаттарға қызмет етеді, бірақ биржа болып табылмайды. Биржалардың нарықтармен салыстырғанда олардың ерекшеліктерін бөлетін өзге белгілерін табу қажет.

Биржаға дейін дамып келе жатқан нарық туралы айтқан кезде, сөз ең алдымен, мәміле жасау мақсатында белгілі бір жерде және белгілі бір уақытта тұлғалар жиналысында тұрақты болып жатқан туралы болып отыр. Орны мен уақыты-негізгі тұрақты, операциялар мен тұлғалар өзгеруі мүмкін. Мұндай жиналыстар белгілі бір жерде және белгілі бір уақытта жоқ жерде, биржа туралы сөз бола алмайды. Алайда, аталған белгілерде биржа нарықтан еш айырмашылығы жоқ еді. Биржа мен нарық арасындағы айырмашылық келесі үш пунктте:

1. Биржада котацияланатын, бірақ жоқ тауарларды алмастыруда

2. Биржада бар, еркін нарыққа, ұйымға қарағанда

3. Биржадағы бағамдар мен баға белгілеулерді ресми белгілеуде.

Қандай да бір белгі жоқ жерде, аталған мағынада биржа туралы емес, ең алдымен, нарық немесе аралық сатылар туралы сөз болып отыр. Біз үш ерекше белгіні талдаймыз.

Биржаның мәні мынада, ол-айырбасталатын құндылықтармен сауда жасалатын нарықтың ерекше түрі, бұл құндылықтар мен оларға ақы төленбейді. Ауыстырылатын құндылықтар дегеніміз не? Бұл сипат сауда затын құрайтын тауарлардың сипатына байланысты. Мысалы, нарықта белгілі бір жылқы, белгілі бір гүл шоғы, ет. Иесі белгілі бір сапалы және сортты өнімдерді сатып алады. Бұл заттардың барлығы анық, оларды егжей-тегжейлі қарап шығады. Қапшықтағы мысық ешкім сатып алмайды. Содан кейін төлем және беру керек. Нарықтың тән белгісі, демек, сатып алушылар мен сатушылардың, ақша мен тауардың қатысуымен тұрады. Биржада көбінесе басқа тұлғалар, көбінесе саудагерлер бар. Бастапқыда мұнда өндірушілер мен тұтынушылар болды, бірақ олар біртіндеп көпестермен ығыстырылды. Биржадағы сауда-саттық белгілі бір физикалық қатысып отырған тауар туралы емес, қара бидай қаптарын айтамыз, ал жай ғана қара бидай, яғни бір қап қара бидай басқа да бірдей сапасыз деп ауыстыруға болатын тауардың түрі туралы. Демек, биржадағы барлық тауарлар – алмастырылатын немесе алмастырылатын. Биржада айналыста болатын тауарлардың ауыстырылуы бір маңызды оқиғаға әкеледі: бағалы қағаздар немесе айналыста болатын, яғни сатылатын немесе сатып алынатын тауарлар биржада болмауы мүмкін. Бұл жағдай сауда және биржа үшін үлкен артықшылыққа ие. Тауарлардың болуы биржаны қайтадан нарыққа айналдырар еді және оның көлеміне айналымдар түсірер еді.

Тауарлар мен құндылықтардың ауыстырылуынан екінші тергеу де туындайды. Бағалы қағаздар немесе тауарлар сатып алу кезінде айқын болмауы керек, олар тіпті иесінің иелігінде болмауы керек. Бұл операциялар биржалық алыпсатарлықтың негізін құрайды. Ол әрбір сатып алуды сату мен әрбір сатуды сатып алуға болады. Немесе, мысалы, қант биржасында мәмілелер қант жеткізу үшін жасалуы мүмкін, бұл қант алынатын қызылша әлі егілген кезде.

Биржаның екінші ерекшелік белгісі-ұйым. Биржа-ұйымдастырылған нарық, яғни онда биржалық мәмілелерді басқару, тәртіпті сақтау, нормалаумен және т.б. байланысты белгілі бір функциялар үшін органдар бар. Нарыққа тән жалғыз орган тәртіпті сақтаумен айналысады. Сатушылар мен сатып алушылар нарықта үлкен ұйымдастырылмаған массаны білдіреді. Бірақ нарық биржа деңгейіне дейін көтерілген барлық жерде органдар пайда болады. Алайда, бұл органдар барлық жерде бірдей емес. Әрбір Биржаның өзінің ұйымдық құрылымы бар, бірақ барлығының кем дегенде Биржаның бас және жоғары органы – биржалық комитеті бар.

Нақты ұйымдық құрылымнан басқа, әрбір биржа өзін-өзі реттеу қағидатын пайдаланады, яғни нақты Биржаның биржалық қызметінің негізі болып табылатын сайлауішілік нормативтік актілері бар. Оларға құрылтай шарты, жарғы және сауда-саттық өткізу ережелері жатады.

Осылайша, биржа айырбасталатын құндылықтармен сауда жасауға арналған ұйымдастырылған нарық бар, онда бағаның қалыптасу процесі қоғамдық бақылаумен өтеді. Биржаның міндеттері-экономиканы шикізатпен, капиталмен, валютамен жабдықтау емес, шикізат, капитал және валюта нарықтарын ұйымдастыру, реттеу, біріздендіру.

Жоғарыда айтылғандардың барлығын қоса алғанда, Биржаның негізгі функцияларын көрсетуге болады:

1. Биржалық механизм көмегімен нарықты ұйымдастыру:

— ең алдымен биржа оны пайдаланумен тікелей байланысты емес сұранысты қамтамасыз етеді. Ерекше биржалық сұраныс пен ұсынысты биржа қайраткерлері – биржалық алыпсатарлар жүзеге асырады. Биржалық сауда қазіргі бағада тапшылық та, тауар та болмайды;

— биржада тауардың өзі емес, оған меншік атағы немесе тауарды жеткізуге келісім-шарт жасалады. Қазіргі тауар биржасы-бұл тауарды нақты жеткізілімдер көлемі аз болған жағдайда жеткізу келісімшарттарының нарығы. Биржа, тауарлардың үлкен массасының қозғалысын байланыстырмай, сұраныс пен ұсынысты теңестіреді;

2. Осыдан нарықты ұйымдастырудың тағы бір құрамдас бөлігі — бағаны тұрақтандыру:

— нақты сұраныс пен нақты ұсыныстың ауытқуынан туындаған бағаның ауытқуы әлсіз серпімді, тез арада өтелмейді,ал кумулятивтілікке ие — бағаның күрт ауытқуына айналуға қабілетті. Биржалық алыпсатарлық баға тұрақтылығының механизмі болып табылады;

— бағаны тұрақтандырудың маңызды факторы мәміле жасасудың жариялылығы, биржалық күннің басында және аяғында бағаларды жария белгілеу (биржалық баға белгілеу), биржалық ережелермен белгіленген шектерде бағалардың күндізгі ауытқуын шектеу болып табылады. Биржалардың ақпараттық қызметі осымен байланысты.

3. Тауар стандарттарын әзірлеу, тұтынушылар үшін қолайлы және салыстырмалы өтімділікке ие сорттарды белгілеу, биржалық саудаға жіберілген фирмалардың маркаларын тіркеу. Соңғысы әсіресе маңызды, өйткені бұл фирма өндірген өнімнің сапасына баға. Биржа қызметінің маңызды жағы типтік келісім-шарттарды стандарттау, сауда-саттық дәстүрлерін орнату болып табылады.

4. Бұрынғыдай биржалар өзінің тауар өткізу функциясын орындайды, яғни олар бастапқыда пайда болған функцияны-нақты тауарды сатып алу және сату.

5. Шикізат пен тауарлардың шектеулі тізіміне бағаны тұрақтандыра отырып, биржалар биржалық тауарлар ғана емес, басқа да өндіріс шығындарын да тұрақтандырады.

6. Ақша айналымын тұрақтандыру және несиені жеңілдету. Биржа ақша айналымының сыйымдылығын арттырады, өйткені ол тауарлардың барынша өтімділік саласы болып табылады. Биржа-несие капиталы қосымшасының маңызды салаларының бірі, өйткені ол несие беруді сенімді қамтамасыз етеді және тәуекелді барынша азайтуға әкеледі.

7. Тараптар арасындағы Әртүрлі даулар мен келіспеушіліктерді реттеу-төрелік қызмет.

8. Нарықты ақпараттық қамтамасыз ету (Биржаның сауда-саттық нәтижелері туралы ақпаратты міндетті түрде беруі Биржаның маңызды функцияларының бірі болып табылады).

9. Биржадағы баға белгілеуші тауарларға (баға белгілеуіне) баға белгілеу (мысалы, валютаны сатып алуға/сатуға арналған фьючерстік келісім-шарттар келісім-шарт және т.б. орындалған күні биржада тіркелген бағам бойынша орындалады).

Биржалық сауданың пайда болуы туралы тарихи мәліметтер.

Тауарлармен биржалық сауда негізінде жатқан қазіргі заманғы биржалар мен қағидаттардың қалыптасу мен дамуының көпғасырлық тарихы бар.