Көлік жүйесін анықтау, оның сипаттамалары мен ерекшеліктері туралы қазақша

Ожеговтың түсіндірме сөздігіне сәйкес, жүйе — іс-әрекеттердің орналасуы мен байланысында белгілі бір тәртіп. Экономиканы дамытудың қазіргі заманғы үрдістері көлік процестерін өндірістік процестерге барынша үлкен интеграциялауға бағытталған. Өнімнің өзіндік құнын төмендету қажеттілігі өндірістің ең заманауи технологиялары кезінде де жалпы шикізат тізбегін оңтайландыруды талап етеді-өндіріс-қоймалау-өткізу. Бұл логистикалық деп аталатын жүйелердің тиісті класының дамуын тудырды. Басқа ең басты мақсаты өндірістің өзіндік құнын төмендету, өнімнің логистикалық жүйесін тиімді алып тастайды негізгі қарама-қайшылық өндірумен және көлігімен төмендету, өнімнің өзіндік құнындағы көлік шығындарын.

Ең жалпы жағдайда көлік жүйесі-жүк пен жолаушыларды тиімді өткізуге бағытталған басқару жүйесін қоса алғанда, қызметкерлердің, көлік құралдары мен жабдықтардың, көлік инфрақұрылымы элементтерінің және тасымалдау субъектілерінің инфрақұрылымының байланысқан тұтас жиынтығы.

Сонымен қатар көлік қызметі қоғамға белгілі бір шығындар әкеледі. Олар көлікке қатысты сыртқы болып табылады, өйткені тасымалдаушының шығындарына кірмейді және қоршаған ортаның ластануынан (ауа, жолдардың және іргелес аумақтардың беті, Шу, электромагниттік сәулелер), жолдардың тозуынан, қозғалыс қарқындылығының ұлғаюына, халықтың мобильділік жағдайларының нашарлауына, ЖКО және т. б. байланысты көрінеді.

Көлік экономиканың басқа салаларынан ерекшеленетін кейбір ерекшеліктер тән:

* Көлік жаңа заттай өнім өндірмейді, айналым процесі шегінде өндіріс процесінің жалғасы болып табылады · Ол жаңа өнім жасамайды, тек шаруашылықтың басқа салалары жасаған, сол арқылы оның құнын көлік шығындарының көлеміне ұлғайтады.

· Көлік өнімдері-жүктер мен жолаушыларды тасымалдау-көлік өндірісі процесінен ажыратылмайды. Оны жинақтауға, оның қорын құруға болмайды. Сондықтан көліктегі резервтер проблемасы өнім қорын емес, өткізу және тасымалдау қабілетінің резервін құрудан тұрады.

* Көлік өнімдерінде шикізат жоқ · Өнеркәсіп салаларынан айырмашылығы көлік шикізатты мүлде пайдаланбайды,бірақ отынның, электр энергиясының, Болаттың, синтетикалық каучук, майлау майларының және басқа да материалдардың көп мөлшерін пайдаланады.

* Көліктегі капитал айналымының схемасы өнеркәсіп пен ауыл шаруашылығындағы айналымынан ерекшеленеді: өсірілген капитал онда тауар түрінде емес, тек ақша түрінде болады ·

· Көлік нарығында тауар жаңа зат түрінде емес, көлік кешенінің өндірістік процесі сатылады. Демек, көлік жүйесі жұмысының тиімділігі мен сапасына қойылатын талаптар оның нарықтық өніміне ғана емес, көлік қызметінің түпкі нәтижесіне де, көліктік өндірістік процеске де қатысты.

* Жүктерді тасымалдауға жұмсалатын еңбек мөлшері олардың құнына емес, салмағы мен қашықтығына байланысты (жүктерді қорғауға жұмсалатын шығындарды есепке алмағанда) ·

· Көлікке орналастырудың желілік нысандары тән (өнеркәсіп үшін — дискретті, ал ауыл шаруашылығы үшін — алаңдық және құрлықтық).

* Жүктерді өндірушіден тұтынушыға және жолаушыларға олардың белгіленген орнына жеткізу көліктің әр түрлі түрлерінің: бір жағынан, Теміржол, су, алыс қашықтыққа жұмыс істейтін және екінші жағынан — автомобильдік өзара іс-қимылының нәтижесінде ғана мүмкін болады.

Жалпы пайдаланудағы көлік-бұл қолданылып жүрген заңдарға сәйкес жүктер мен жолаушылар тасымалын жүзеге асыруға міндетті, бұл тасымалдарды кім ұсынса да: мемлекеттік кәсіпорын немесе мекеме, қоғамдық ұйым, фирма немесе жеке тұлға. Жалпы пайдаланудағы көлік материалдық өндірістің дербес саласы ретінде әрекет етеді. Ол өндіріс саласы мен тұтыну саласы арасындағы байланысты қамтамасыз ете отырып, айналым саласына қызмет көрсетеді.

Жалпы пайдаланудағы көлікке қарағанда, пайдаланылмайтын көлік өндіріс саласының ішінде, яғни нақты кәсіпорын, ұйым немесе фирма үшін өнім тасымалын орындайды. Ол орындайтын тасымалдар өндірісішілік немесе Технологиялық болып табылады. Өнеркәсіптік кәсіпорындардың ведомстволық көлігі өнеркәсіптік көлік деп аталады. 
Қандай да бір кәсіпорынға тиесілі автомобиль немесе темір жолдар (әдетте, ұзындығы аз) кірме деп аталады. Елдің көлік жүйесінде мұндай жолдардың қалың желісі бар. Темір жол кірме жолдарының жиынтық ұзындығы жалпы пайдаланудағы темір жолдардың ұзындығынан асып түседі.

Жалпы және жалпы емес пайдаланудағы көлікке бөлуден басқа кейбір жағдайларда көлікті магистральдық және магистральды емес көліктерге бөледі. Бір жағынан, магистральды — ортақ пайдаланылатын көліктің синонимі, ал магистральды емес-жалпы емес. Екінші жағынан, «магистральдық көлік» термині елдің немесе ірі өңірдің ірі қалалары мен өнеркәсіп орталықтарын байланыстыратын қатынас жолдарын белгілеу үшін қолданылады. Бұл жағдайда негізгі магистральдардан шағын тарамдар магистральдық көлік буындары болып есептелмейді және әдетте жергілікті маңызы бар желілер деп аталады. 
Экономикалық талдау мақсатына қарай жалпы пайдаланудағы көлік мынадай түрде топтастырылады: — әмбебап (темір жол, су, автомобиль, әуе) және арнайы; — ішкі (ел ішінде тасымалдауды жүзеге асыратын) және сыртқы (әдетте теңіз, тек ел ішінде ғана емес, шетелге тасымалдауды орындайтын); — жыл бойы және маусымдық (ішкі су және ішінара теңіз).

Инфрақұрылым-бұл кеңістікте тіркелген жағдайға ие және байланыс (автомобиль және темір жолдар, құбырлар және т.б. сегменттері) мен тораптарды (жол сегменттерінің қиылысуы, әртүрлі мақсаттағы терминалдар және т. б.) қамтитын көлік желісін құрайтын көлік жүйесінің физикалық компоненттері. Тиісті бейіндегі инженердің маңызды міндеті байланыстар мен тораптардың қажетті өткізу қабілетін қамтамасыз ету, олардың экономика мен халықтың қажеттіліктерін уақтылы қамтамасыз ету үшін жүктер мен жолаушылардың қызмет көрсетілетін ағындарына технологиялық сәйкестігі болып табылады.

Көлік құралдарын көлік желісі арқылы тасымалдау көлік ағындарын құрайды. Көлік құралдары көлік желілерін жобалау кезінде ескерілуі қажет сипаттамалардың кең ауқымына ие. Пайдаланылатын көлік құралдарына байланысты велосипед немесе карьерлік самосвал, трамвай немесе теміржол құрамы болсын, көлік ағынының сипаттамалары ғана емес, Көлік желілерінің геометриялық және техникалық параметрлеріне қойылатын талаптар да өзгереді. Көлік желілерінің тораптарында бұған дейін көлік құралдарында жүретін жүктер мен жолаушылар басқа көлік құралдарына, қоймаларға және т.б. жылжи отырып, сондай-ақ уақтылы қызмет көрсетілуі тиіс дербес ағындарды құрайды.