Парламентаризмнің теориялық негіздері | туралы қазақша

Парламент қызметі туралы еңбектерде парламентаризмнің пайда болуын капитализмнің қалыптасуының ертерек кезеңімен байланыстыратын пікірлер бар. Яғни Қазақстанда да либералдық нарықтық экономика мен саяси жүйе, идеологиялық және саяси әр алуандылық қалыптасуының алғашқы кезеңінен-ақ парламентаризмді қалыптастастыру мүмкіндігі бар екендігін теріске шығаруға болмайды. Осы жерде екінші бір, заңды сұрақ туады. Қазақстанда XXI ғасырдың басындағы, жаңа бой көтеріп келе жатқан парламентаризм өткен жүз жылдықтардағы Батыс елдеріндегі парламентаризмнің қандай белгілерін қабылдап, қандай қырларын қабылдамауы керек? Өткен жиырмасыншы ғасырдағы адамзаттың демократия және әділеттілік жолымен дамуындағы әлеуметтік-саяси практикасының, алған тарихи тағлымдарының жаңа парламентаризмдердің қалыптасуы мен табиғатына, жалпы дамуына әсері қандай болмақ?

Социализмді қоғамдық әділеттілік қоғамы деген түсінік көптеген қазақстандықтардың санасын берік билеп отырғанда бұл мәселелер жаңа парламентаризмде қалай көрінеді? Жалпы оның түбегейлі айырмашылығы бар ма? Болса неде?

Мемлекеттің ұйымдасқан органы болып табылатын парламентсіз демократияны дамыту, оған еркениетті мазмұн мен бағдар, тұрпат беру мүмкін емес. Қазақстанның негізгі саяси және әлеуметік күштерінің мүддесі тоғысқан және соны бейнелейтін, мемлекеттік билік жүйесіндегі белгілі бір басымдықтары бар парламентсіз Қазақстанда демократияны дамыту мүмкін еместігін мойындау керек. Қазақстанның жас Парламентінің қызметіне әртүрлі баға беруге, әртүрлі пікір айтуға болады. Сонымен бірге Қазақстанда парламентаризмнің тиісті тәжірибесінің болмағандығын, оның енді ғана жинақтала бастағанын есте ұстаған абзал. Өкілдікті органның пәрменді де көп салалы қызметінсіз бізде терең демократиялық қайта қуруларға қажетті құқықтық өрісті, әлеуметтік-моральдық ахуалды, тіпті, елді басқару стилін қалыптастыру мүмкін емес. Парламенттік демократия мен парламентаризм мемлекеттің, қала берді бүкіл қоғамның демократиялық эволюциясының басты және негізгі шарты. Әлуетті атқарушы билік жағдайында оның қызметіне тұрақты парламенттік бақылау, оның бүкіл қызметін заңдамалық тұрғыдан түбегейлі реттеу, әсіресе, мемлекеттік биліктің барлық тармақтарының арасында өзара келісім мен қимыл бірлігіне қол жеткізу қажеттігін үнемі есте ұстаған абзал.

Қазақстан парламентаризмінің өзіндік төл мәселелерін талдауға тікелей кіріспес бұрын, парламентаризм дегеніміз не, ол «конституционализм», «басқару пошымы», «саяси режим» деген түсініктермен қандай байланыста; парламентаризмнің осы аталмыш институттардан айырмашылығы неде; оның негізгі белгілері мен принциптері қандай; парламентаризм теориясы мен практикасының эволюциясы қандай деген сұрақтарға жауап беру керек.

«Парламент» деген сөз француздың «parler» — «сөйлеу» деген сөзінен шығып, соның өзімен-ақ парламенттік қызметтің басты ерекшелігін білдіріп тұр: парламент тек заңдарды қабылдайтын өкілдікті орган емес, ол сонымен бірге халық қалаулылары талқылаулар мен пікір таласы арқылы мемлекеттің, ұлттың мүддесіне сәйкес келетін саясатты белгілеп, соның негізінде заңдардың күрделі архитектоникасын анықтап, заңдамалар жүйесін жария түрде түзетін демократиялық институт. Парламент демократиялық жүйесі қалыптасқан елдерде тек мемлекеттік биліктің бір тармағы ғана емес, сонымен бірге аса іргелі де перспективалық жоспарларды жүзеге асыратын, елдің үдемелі дамуының тегеурінді де әлуетті құралы.

Бұл мәселелердің ішіндегі аса бір, әсіресе саяси және құқықтық практикалық тұрғыдан маңыздысы әрі күрделісі — басқару пошымы түсінігін, оның ішінде парламенттік басқару пошымының парламентаризм түсінігімен ара қатынасы мәселесін талдау. Бұл мәселенің маңыздылығы мен ғылыми өткірлігі ғалымдар арасында мемлекеттің пошымдары мен басқару пошымдары туралы ортақ пікірдің болмауына да байланысты. Көптеген ғалымдар парламентаризм парламенттің іс жүзіндегі билік жүйесіндегі нақты басымдығымен сипаталады деп есептейді.

Парламентаризм теориясының пайда болуы — Еуропаның басты мемлекеттерінде буржуазия өзінің үстемдігін қамтамасыз етіп, оның саяси билігінің дамыған пошымдары мен әдістеріне ие болған XIX ғасырдың еншісіне тиді. Сол заманғы буржуазиялық заңгер ғалымдар — А. Эсмен, Дж. Ст. Милль, А. Дайси, Л. Дюги, Н. М. Коркунов, Ф. Ф. Кокошкин және басқалардың еңбегі күні бүгінге дейін өз маңызын жоғалтқан жоқ. Олардың теориялық тұжырымдамаларын түрлендіріп, қүбылтып көптеген елдер күні бүгінге дейін пайдалануда. Оларға үңіліп, ой елегінен өткізу жас қазақ парламентаризмі үшін пайдалы да қажетті іс.

Классикалық парламентаризмнің үлгісі Ұлыбританияда пайда болып, қалыптасқаны белгілі. Еуропаның көптеген елдерінде парламентаризмнің дәл британдық үлгісі қайталанды деген пікір ғылыми әдебиетте берік орын алған. Бұл елде пайда болған парламентаризмнің негізгі элементтері тек парламенттік монархияларда ғана емес, сонымен бірге парламенттік республикаларда да орын алды. Осыдан барып парламентаризмнің ағылшындық теориясының осы саланы зерттеуші саясаттану және заң ғылымдарының өкілдеріне да әсер-ықпалы мол болуы табиғи да түсінікті мәселе.

XIX ғасырда «парламенттің үстемдігі» деген термин пайда болды. Оны парламентаризмнің басты белгісі деп таныған оқымыстылардың алдыңғы легінде А. Дайси, Дж. Ст. Милль түрды. Олар мемлекеттік істерде шешуші тұтқалар халық өкілдерінің қолында болуға тиіс деп есептеді. Ал жиырмасыншы ғасырдың басынан бастап белгілі ғалымдар Л. Дюги, А. Лоуэль, А. Эсмэн, Ф. Кокошкин және тағы басқалар «биліктер тепе-теңдігі» теориясын жасады.

Парламентаризмнің табиғаты мен принциптері жайында XX ғасырдың басында ең құнды да соны пікірлер айтқан ғалымдардың бірі — ағылшын оқымыстысы Л. Дюги. Оның парламентаризм туралы пікірлері күні бүгінге дейін өз құндылығын жоғалтқан жоқ. Л. Дюги парламентаризмнің аса маңызды белгілері: парламент пен үкіметтің ықпал мен бедел мәселелері бойынша елдегі тепе-теңдігі, олардың өз функцияларын жүзеге асыру барысындағы қимыл бірлігі және бірі-біріне тұрақты да пәрменді ықпалы деп есептеді. Ол: «Англияда бұндай режимнің қалыптасуының негізі парламент пен тәждің біртұтас саяси биліктің өзара тең екі бөлігі деп есептелуінде жатыр» деген қорытындыға келді. Парламент пен тәж, екеуі де елдегі өзара ортақ әлуетті күштерге сүйене отырып жұртшылықта бірдей бедел және ықпалмен пайдаланды» деп жазды. Дюгоның пікірінше өзара тең қүқықпен пайдаланатын парламент пен үкімет мемлекеттің фукцияларын жүзеге асыруда барлық салаларда бірдей қимыл бірлігін көрсетуі керек. Бұл жерде, оның пікірінше, биліктердің ажыратылуы мен бөлінісі туралы мүлдем айтуға болмайды. Өйткені, елдің егемендігі ешқашан бөлшектенбейді, қайта ол елдің өзара келісімдегі екі органының өкілеттігі арқылы жүзеге асырылады. Парламенттік режим, яғни парламентаризм жағдайында «парламентке — заң шығарушы, ал үкіметке — атқарушы билік» деген ескі формула жарамайды. Жаңа жағдайда үкімет белгілі бір мөлшерде заң шығару ісінде өзіндік үлеске ие болса, парламент те атқарушылық қызметте едәуір рөл атқарады. Үкімет парламенттің қызметінде белсенді рөл атқарады, оны сайлау мен тарату мәселелерін шешуге қатысады, парламент те өз тарапынан оның қызметіне жалпы бақылау жасап, үкімет парламенттің алдында бірлескен (ұжымдық — Н. Қ.) саяси жауапкершілікте болады. Басқарудың тұрақтылығы мен беріктігі үшін Мемлекет басшысы ешкімнің де алдында жауапты болмауы, сондай-ақ ешкімнің оған тиісуге құқы болмауы керек.

Билік тармақтарындағы тепе-теңдік теориясын А. Лоуэлль мен Ф. Кокошкин де қолдады. Ф.Кокошкин Лоуэллдің кітабына жазған алғысөзінде: «Егер министрлікті парламенттің қолындағы айтқанына көнетін құрал ретінде қабылдайтын көзқарас қаншалықты ескі болса, парламентті үкіметтің шешімдерін тіркеуші мекеме деңгейіне төмендету жөнінен оған қарама-қарсы көзқарас та соншалықты ескі» деп атап көрсеткен. Ол кабинеттің қауымдар палатасын бақылауында ұстауымен бірге (Англияда — Н. Қ.), керісінше, қауымдар палатасының да кабинетті бақылауында ұстауында парламент пен үкіметтің өзара қимыл бірлігінің негізгі мәні жатыр деп есептеген.

Саясаттанушы және мемлекеттанушы ғалымдардың парламентаризм мәселелеріндегі соны көзқарастары Батыс Еуропаның жетекші елдерінің саяси жүйелеріндегі іс жүзіндегі жаңа өзгерістерге байланысты болды. Сондықтан, Де Смиттің конституциялық теорияның белгілі бір елдердегі нақтылы жағдайға қарай ыңғайланып, икемделуі туралы пікірі [4] күні бүгінге дейін өміршең, әрі құптарлық екенін осы жерде айта кетуіміз керек. Әсіресе, бүгінгі Қазақстан үшін! Шындығында да демократиялық күштердің бас көтеріп, адамдардың құқықтық санасының оянуы арқасында атқарушы билік пен заң шығарушы билік арасындағы қатынастарда, олардың сипаты мен мазмұнында едәуір сапалық өзгерістер болып, парламентте демократиялық күштердің позициясының нығаюынан билеуші саяси күштер секем алып, қауіптеніп, оған күдікпен қарай бастады. Өйткені, оларға деген сенім толық емес еді. Осыған байланысты Дюганың ұсынысы: парламенттің қауіпті, жеке дара үстемдігін болдырмас үшін билік тармақтарының бірлесіп қызмет жасауына қол жеткізу қажет. Ол егер биліктің барлық өкілеттіктері бір органның қолына жинақталса, ол жазмыштың жазуымен міндетті түрде тиранияның заңсыздығына әкеледі деген құнды пікір айтты. Ол өз ойын Монтескьенің мүлдем басқа жағдайларда айтылған «билікті тек биліктің тоқтатуы керек» деген ойымен (мағынасы қазақтың «ханның басын хан алар…» деген мәтеліне жақын — Н. Қ.) дәлелдеуге тырысты. Ал Дюганың дәл осы болжамының дүрыстығын өткен XX ғасырдың бүкіл жағымды да жағымсыз тәжірибесі, әсіресе, кешегі КСРО-ның саяси тарихы айқын дәлелдеп берді.

Буржазиялық немесе батыс қоғамының кейінгі даму кезеңінде парламенттің ролінің төмендеп, атқарушы биліктің маңызы мен салмағының артқандығын осы дәуір парламентаризмінің табиғатына талдау жасаған Дюга, Лоуэлль, Кокошкин, Эсмендер дөп көре білген. Сондықтан, бүл авторлар парламентаризм биліктердің өзара қимыл бірлігіне, олардың балансына қол жеткізуі керек деп есептеген. Эсменнің пікірі бойынша, жиналыстардың (парламенттің — Н. Қ.) бақылауымен жүмыс істеу — әлуетті, тәуелсіз, тұрақты, тиімді басқарудың аса бір мәнді шарты.

Осы мәселені зерттеуде кеңестік дәуірден кейінгі елдерде танымал ғалым А. И. Денисовтың пікірінше, басқару пошымын анықтауда ең басты өлшем — мемлекеттік билік көзінің кімнің еркіне байланысты анықталатындығында. Ал ресейлік, басқа да заңгер оқымыстылардың көпшілігі (қазақстандық заңгер ғалымдар олардың еңбектеріне кеңінен сүйенеді) мемлекеттік басқару пошымына мемлекеттік биліктің жоғарғы органдары қызметін ұйымдастыру мен оларды қалыптастырудың ретін және олардың өзара қатынасы мәселелерін жатқызады. Ресейлік беделді заң сөздігінде басқару пошымына: «мемлекеттік биліктің жоғарғы органдарының қызметін ұйымдастыру мен олардың құрылуының реті, олардың құзыреттерінің бөлінісі мен өзара ара қатынасы, сондай-ақ, жоғарғы мемлекеттік биліктің халықпен байланысы мәселелерін қамтиды» деген анықтама беріледі. Бұл анықтаманың ең назар аударалық тұсы — жоғарғы билік пен халықтың өзара қатынасы мәселелеріне ерекше назар аударуы. Мемлекеттік басқарудың табиғатын, ондағы демократияның деңгейін анықтау, біздің пікірімізше, дәл осы жоғары билік пен халықтың өзара қатынасын, халықтың билік тармақтарына әсері деңгейін білу үшін маңызды да принципті.

Бұл мәселенің екі қыры бар: біріншіден, халықтың жоғарғы билікке қатынасы, ал екіншіден, жоғарғы биліктің халыққа қатынасы мәселелері. Егер, бұның біріншісі негізінен жоғарғы өкілетті органды, мемлекет басшысын сайлау мен оның өкілеттігі мәселелерінде нақтылы көрініп, өзінің мәні жағынан өкілетті биліктердің көзін анықтаудағы халықтың еркі мен қүқы мәселелерін қамтитын болса, екіншісі функциялық сипаттағы мемлекеттік билікті жүзеге асырудың әдістік мәселелерін қамтиды.

Белгілі чех ғалымы И. Благождың саяси режимді басқару әдісіне жатқызу қажеттігі туралы ұсынысы — қолдарлық пікір. Оның басқару пошымы «биліктің жоғарғы органдары, мемлекет пен азамат, керісінше, азамат пен мемлекет арасындағы заңдарда белгіленген үйымдық қүрылымдық және институциялық, сондай-ақ, нақты саяси салада туындайтын конституциялық-қүқықтық қатынастардың диалектикасын бейнелеуге тиіс» деген пікірі де мәселенің күрделі сипатын толығырақ қамтитынын атап еткен орынды. И. Благож өзінің пікірін мемлекеттің үйымдық-қүрылымдық және функциялық сипаттамаларының арасындағы ажырамас, тығыз байланысқа негіздеді. Бұл жерде ең бір есте болатын мәселе — олардың арасында өзара тығыз байланыстың болуына қарамастан, билікті жүзеге асыру пошымын билікті жүзеге асыру әдістерімен ешқашан шатастыруға болмайды. Тіпті, саяси биліктің бірдей пошымының өзі әртүрлі әдістермен жүзеге асырылуы мүмкін екенін әркез есте ұстаған жөн. Ресейлік ғалым А. Мишин басқару пошымы бір мемлекеттік органның — мемлекет басшысының құқықтық жағдайына байланысты деп өте орынды атап көрсете отырып, бүлар мемлекеттің билік органдарының қүқықтық жағдайы мен қүрылымынан туған мемлекет мазмүнының сыртқы жалпы бейнесі деп атап көрсетеді. Басқару пошымдарын биліктің көзі арқылы анықтау — дұрыс, дөп, негізді әрі ауқымды. Отандық және алыс-жақын шет елдердегі саясаттану және құқықтық ғылыми әдебиеттегі басқару пошымдары туралы пікірлерге талдау жасай, сүйене отырып, біз өз тарапымыздан басқару пошымына мынадай анықтама бермекпіз.

Басқару пошымы — мемлекет дамуының белгілі бір кезеңіндегі саяси билікті ұйымдастырудың ерекшеліктерін бейнелеп, жоғарғы мемлекеттік биліктің шығу көздерімен және олардың мемлекет механизміндегі құқықтық мәртебесімен сипатталады.

Қазақстандағы парламентаризмнің нақты жағдайы мен тәжірибесіне объективті талдау жасау үшін басқа елдердің ғалымдары парламентаризмнің табиғаты мен деңгейін анықтаудың басты өлшемі етіп алған «басты», «жетекші», «артықшылықтар» деген анықтамалардан бас тартып, оның орнына парламентаризмді, парламентті мәнді саяси және идеологиялық рөл атқаратын мемлекеттік жүйе ретінде қарастырса — онда біздің еліміздегі саяси-мемлекеттік құрылысқа, биліктердің ажыратылу ісіне де «парламентаризм» деген түсінікті қолдану орынды бола ма дейміз? Осы авторлардың парламент жетекші рөл атқармайтын елдер үшін «шектеулі парламентаризм» деген түсінікті енгізу жөніндегі пікірі көңілге қонымды. Сол арқылы парламентаризмнің нақтылы орны мен деңгейін талдау, біздің пікірімізше, әсіресе, презвденттік басқару пошымындағы елдердегі парламентаризм деңгейін анықтауға нақты перспектива беретін ғылыми категория деп есептейміз. Біздің пайымдауымызша, қазіргі жағдайда таза парламентаризм туралы айту өте қиын. Ол тек парламенттік үстемдікті қамтамасыз ететін мемлекеттік режим жағдайында ғана болатынын есте ұстау қажет.

Қазіргі заманғы конституциялық құқық және саясаттану ілімдеріндегі жетістіктер, жинақталған теориялық қорытындылар мемлекеттік билікті жүзеге асыру механизміндегі парламенттің орнына талдау жасауда бір-біріне мүлдем қарама-қарсы орналасқан, ұзақ жылдардан бері орын алып келе жатқан үш позицияны бөліп алып, арнайы қарауға мүмкіндік береді.

Олардың біріншісі «парламенттің үстемдігі» теориясынан шығатын болса, екіншісі, «биліктер тепе-теңдігі» теориясынан, үшіншісі, «кабинеттің устемдігі» теориясынан туындайтын «кабинеттік басқару теориясын» негіздеді. Соңғы позиция парламенттің ролін әлсіретіп, оны жай бір кеңесші-қосалқы органға айналдыру мақсатын көздейді. Әдетте, ғалымдар бұл бағытты консервативтік, ал алғашқы екеуің либералдық-буржуазиялық бағытқа жатқызады.

Қазіргі заманғы «парламенттің үстемдігі» доктринасына баға бере келе ресейлік ғалым Н.С. Крылова «оны жоғарғы заң шығарушы органның және оған заң түрінде бағыныстағы атқарушы биліктің өмір сүруі деп емес, қайта парламентте басымдыққа ие атқарушы биліктің өмір сүруі деп түсіну қажет» деп есептейді.

Басқарудың парламенттік пошымындағы елеулі өзгерістер француз оқымыстысы Ж. Бюрдоның мынадай қортынды жасауына негіз болды: парламенттік монархиялар мен республикаларды төрт түрлі типке бөлуге болады. Оның біріншісіне парламенттің егеменді билігімен ерекшеленетін, сондықтан да «таза парламентаризмге жататын» монистік парламентризм; екіншісіне іс жүзінде биліктің қос орталығы болып, парламент пен үкіметті қамтитын дуалистік парламентаризм; үшіншісіне парламенттің үстемдігі жағдайындағы парламенттік басқару жатады. Ал ерекше, төртінші типіне кабинеттік басқару жатқызылады, бұл жағдайда билік жүйесінде үкіметтің билігі басымдықта болып, үстемдік парламенттен үкіметке ауысады.

Әрине, бұндай жіктеумен келісу қиын. Өйткені, мемлекеттік билік тәжірибесінде қазіргі заманда бұлардың ешқайсысы да таза күйінде кездеспейді. Мысалы, монистік парламентаризм мен парламенттік басқарудың бір-бірінен түбегейлі айырмашылығы ғылыми әдебиетте, әзірше, нақты ажыратылып, жіліктеліп, толық сараланбаған. Сондай-ақ «парламенттің үстемдігі», «парламенттің егемендігі» деген түсініктердің ара жігі де саралай ашылмаған.

Сонымен, қазіргі заманғы саясаттанушы және құқықтанушы ғалымдар қоғам дамуының объективті заңдылықтары мен қажеттеріне байланысты парламентаризмнің табиғатының, оны жүзеге асыру пошымдарының, оның қолындағы биліктің ауқымы мен пәрменділігінің түбегейлі өзгерістерге түсетінін мойындауға мәжбүр. Сондықтан да олар көп ретте «таза парламентаризм» деген түсінікті де мемлекеттік режимнің бір түрі деп есептейді. Ал біраз бөлігі «таза парламентаризм» деп биліктер балансына негізделген режимді жатқызады. Әрине, дәл осы соңғы көзқарастың парламент қүқықтарының шектелуін, ал атқарушы биліктің күшеюін ақтау мақсатын көздейтіні бірден-ақ білініп қалады. Парламентаризмді мемлекеттік режим тұрғысынан қарастырғанда, біздің ойымызша, әңгіменің тек парламенттің үстемдігін қамтамасыз ететін режим төңірегінде екенін айту керек.

Парламентаризм жағдайында мемлекеттік биліктің бірден бір көзі халық сайлаған өкілетті орган болып табылады. Бірақ бұл жағдайда да қолында билікті жүзеге асыруға біраз өкілеттігі бар мемлекет басшысы да биліктің екінші көзі деген формула сақталады. Қазіргі заманда биліктің бірден бір көзі парламент болып табылатын елдер де бар. Мысалы, Швецияда елдің 1974 жылғы конституциясы бойынша биліктің бірден бір көзі парламент болып есептеледі.

Қоғамның барлық әлеуметтік жіктерінің рөлінің артуы және жүмысшы қозғалысындағы социал-реформизм ықпалының күшеюі билеуші топтардан мемлекет пен қоғамды басқарудың демократиялық әдістерін сақтауға немесе соларға қайта оралуға мәжбүр етті. Осыған байланысты соңғы он жылда батыс елдерінде «жақындасу теориясы» пайда болды. Ол бойынша бүдан былай парламентті елдегі әлеуметтік күштерді бөлшектеуді, ыдыратуды, ірітуді емес, қайта өмір сүріп түрған саяси жүйенің шеңберінде әртүрлі әлеуметтік күштерді топтастыру, жақындастыру, ықпалдастыру мақсатын көздейтін орган ретінде тануға ұмтылу бар. Қоғам мен мемлекеттегі барлық қайшылықтарды парламенттегі күрес арқылы шешіп, осы арқылы әртүрлі саяси күштердің парламенттен тыс жердегі күресінің де алдын алуға болады деп есептейді.

Бұл саясатты жақтаушылар өте бір ізгілікті де перспективалы, әсіресе, Қазақстан үшін қабылдауға болатын әлеуметтік бағдары айқын басымдықтағы парламентаризм бағытын үстап отыр. Осыданда барып қазіргі заманғы саясаттану және құқықтану ғылымдарында жаңа — «ұтымды парламент» деген бағыт пайда болды. Ол бағытты жақтаушылардың да көбінің көзқарасы әртүрлі жолдармен парламенттің рөлін көтеріп, оның үкіметке бақылауын күшейтуді қолдайды. Және бүл бағытты батыстың Австрия, Италия, Германия, Үлыбритания сияқты елдердің беделді оқымыстыларының қолдайтындығын атап өткен жөн [17]. Осы позицияға байланысты Италия, Германия және Үлыбританияда парламенттердің заң шығарушылық жүмысын жетілдіруге, олардың салалық комитеттерінің, әсіресе, үкіметтің қаржы саласындағы жүмысына бақылау жасау қызметін жетілдіруге бағытталған өзгерістер де енгізілді.

Пайдаланылған әдебиеттер: Қалиев Н., Қазақстан парламентаризмі: саяси талдау. — Алматы: Қазақстан баспа үйі, — 2003. -272 бет.