Мағжан – қазақтың ұлттық ақыны туралы қазақша

Мағжан – қазақ халқының ұлттық ұлы ақыны. В.Г.Белинский «ұлттық» деген мағынаны «халықтық» деген ұғымнан əлде-қайда кең түсіндірген. Оның айтуы бойынша, «халық деген мемлекеттің барлық өмір сүретін адамдарының басым көпшілігі, оның төменгі негізгі бөлігі, ал «ұлт» дегенге бүкіл халық, оның мемлекеттік денені құрайтын жоғарыдан төменіне дейінгі барлық саны кіреді. Ұлттық ақын өз шығармаларында халықтың басым көпшілігіне тəн құбылыс арқылы бүкіл ұлттық тұтас дененің қозғалысын бейнелейтін өмір шындығын ашады, оның ұлттың саналы, білімді бөлігінің ой-жүйесіндегі көрінісін суреттейді. Ұлттық ақын болу – ұлы іс!».

Осы ұғымды Мағжан шығармашылығына қолдансақ, оның «қазақтың таза ұлттық ақыны» деген биік атағына ешкім де таласа алмайды. Сөз жоқ, қазақ ақындарының бəрінде де ұлттық кейіп, бейне, тіл, ұғым бар. Бірақ оның қай- қайсы болса да, Мағжанмен салыстыруға келмейді. Мағжан бүкіл ұлтқа тəн ұғым-сезімнің, поэтикалық өнердің шекарасын кеңейтіп, қазақ əлемінің жан дүниесін ашып берді. Оның таза қазақтық рухы кімнен де болса жоғары. Сондықтан оның басқа ақындармен ара қатынасын Белинский суреттеген ұлы жəне кіші өзендердің байланысы туралы ұғыммен (Сонда, 382-б.) түсіндіруге болады. Мағжан суреткерлігі бүкіл қазақтың өмір үшін күресі мен қайғысын тұтас қамтиды.

Халықтың сан-салалы тіршілігінің ол үшін бөтені жоқ. Бəрі де Мағжан қаламында өлең боп ойнап, сыңғырлап, сылдырап, жалтырап кетеді. Барлық ұлы ақындар сияқты, Мағжанға да шындықты сезінудің сиқырлы күші дарыған. Оның тіл ұшына үйіріле кететін, жеңіл оқылатын, мөп-мөлдір, қарапайым өлең жолдары кімге де болса, «мен неғып осылай айтпағам» дегізеді. Көптің көңілінен шығу, оның ойын осылай дөп басу – ұлылықтың белгісі. Мұны А.С.Пушкин жөніндегі мақалаларында Белинский де айтқан. Мағжан ақындығының құпиясы оның өз тұсының шындығын дəл бейнелеуінде ғана емес, өлеңінің сиқырлы күшінде. Ақын оны кітаптан емес, өмірден, табиғаттың өзінен алады. Өлең – оның өмірі, өлмес рухы, жаны. Ол бірде өмірдің күлкісіндей қуаньшты бейнелесе, бірде жылаған, қайғы тұтқан қазақтың жан сезімін көрсетеді, ақын ойындай алмасып, ауысып жатқан дүниенің бір сəттік қозғалысын көз алдыңа əкеледі жəне ол лып етіп өте шығады. Мағжанның ақындық жолының күрделілігі де осында.

Мағжан өмір сүрген дəуір мен ақын кешкен тіршіліктің өзі де күрделі еді. Өзінің алғашқы өлеңдерімен қазақ əдебиетінің демократтық, ағартушылық бағытына үн қоса келген («Шолпан» жинағы, 1912) ақынның қазақтың ұлттық тəуелсіздігі, отаршылдыққа қарсы күресі идеяларын қабылдауы да екі жақты езгі астында ауыр өмір кешкен, феодалдық-патриархалдық жайлаған елінің тағдырына ортақтастықтан туды. Осындай жағдайда ол патшаның кұлауы мен Алашорда өкіметінің құрылуын ризалық сезіммен қарсы алды. Қазақтар автономия алып, өз алдына тəуелсіз ел болады деп үміттенді. Ақынның ақкөңіл жүрегі ұлт қамын жеушілерге сенді, жақсылықты алдан күтті. Ал Қазан революциясы болып, большевиктер өкімет билігіне келгенде, Мағжан оған қуанған жоқ. Ол қазақтардың басына отаршылдықтың қамыты қайта киіледі деп қорықты. Сондықтан да қазақ жерін еркін билеп, оны өз дегендерінше революциялық өзгерістердің құшағына тартқан саясатты түсіне алмай дағдарып қалды. Осы бір тұста жазылған ақын өлеңдерінде сары уайымға, күйректікке берілу, ескіні аңсап, соған жалтақтау сарындары мол кездеседі. Мағжан басындағы бұл жағдайды Қазақстанда 20-жылдары жүргізілген советтендіру саясатының нəтижелері – халықтың экономикалық қиыншылыққа тап болуы мен ашаршылықтан қырылуы, таптық тартыстың күшейіп екіге бөлінген елдің бір-біріне бітімсіз күрес ашуы, малмен күн көріп отырған шаруаның малын тартып зорлап ортақтастыру фактілері тіпті ауырлатып жіберді. Сезімтал ақын тығырыққа тіреліп, одан шығар жол таппай қинала түсті. Оның көп өлеңдері («Қорқыттың көрі», «Жаралы жан», «Мені де, өлім, əлдиле» т. б.) осындай жағдайда туды. Ол адам тіршілігін, өзінің туған даласының түрін жүдеу, ұсқыны кетіп өзгерген күйде көрді. Дала желі оған өлім үнін əкелді, ақселеулі қыры мен қысқы даласы оған кебінге оранған бейнеде елестеді. Мағжанның бұл саладағы ізденістерінде орыстың декандент, символист ақындарының сарыны барлығы да жасырын емес.

Алайда ақын шығармашылығындағы бұл сарынды халыққа жат, оның өмір шындығына қайшы еді деп түсіну қате. Оның өзін белгілі бір тарихи жағдайлар туғызды. Ол ұлт трагедиясын өз басының трагедиясына айналдырды. Ол – халқын шын сүйген, сонымен бірге қуанған, бірге күйінген, аянышты ел күйін көріп күйректікке, сезімталдыққа берілген шын халық досы. Оның адам тіршілігі, ондағы қайшылықтар, өмір мен өлім, арлылық пен арамзалық, қуаныш пен қайғы, тұрақсыздық пен опасыздық туралы толғамдары халықтық, ұлттық ұғым-түсініктен тарайды. Адамды сүю, махаббатты ардақтау, табиғатты аялау туралы көзқарасы да таза казаққа тəн образдарды аша түседі. Сондықтан қайшылықты дəуірде өмір сүрген ақын шығармашылығы оқырманын қаншалықты ауыр сезімге бөлесе, соншалықты қазақ халқының жүрегінен жылы орын алады. Ол сол дəуірдің əдеби процесінің бөлінбейтін бөлігі боп табылады.

Мағжан көтерген проблемалар совет өкіметі жүргізген саясаттан əлдеқайда биік еді. Ақын тап көлемімен шектелмей, жалпы адамзатқа, қалса түркі тектес ұлттарға ортақ ойлар айтады. Ел жайы, оның болашағы, ағарту, өнер іздеу жайларына да ол осы жалпыхалықтық тұрғыдан қарады. Адамды адамның қанауын ол капиталистік Еуропаның момын, əлі оянып болмаған шығыс халықтарын өзін сорған отаршылдық саясаттан көрген еді. Мұнда тұрған ешқандай ұлтшылдық жоқ. Жалпы езілген халықтардың бейнесінде Азияны, тойымсыз отаршылдықтың бейнесінде Еуропаны алып суреттеу – ол кезде жалпы əдебиетте жиі көтерілген тақырып. Оған кезінде Сəкен де («Азия», «Алтай»), Ілияс та («Гималай») үн қосты. Мағжанның осы тақырыпқа арнаған өлеңдерінің бұлардан айырмашылығы – шығысты жалпы алмай, түрік деп алып, ер түріктің жауынгерлік дəстүрлерін аша, көтере жырлауында. «Түркістан», «Орал», «Ақсақ Темір», «Күншығыс», «От» тағы басқа өлендердің ерлік рухы бұл тұрғыда айрықша бағалы.

Мағжанның бұл тақырыпқа жазған өлеңдерінде заман шындығын тарихи дамудың сырлары арқылы түсінуге ұмтылыс байқалады. Ол түркі халықтарының бұл күнде бөлініп, тоз-тоз болған күйін суреттей отырып, оның арғы тарихына көз жібереді, іргелі елдің бір кездегі тұтастығын еске алады. Олардың ата-мекенін, көшіп-қонып жүрген жерлерін – Орал мен Алтай таулары аралығын, Жейхун, Сейхун дариялары бойын, Түркістан, Тұран аймағын, олардың бүгінгі күйін көз алдына елестетеді. Қазақты сол жерде қалған үлкен халықтың мұрагері санайды.

Қазақстан өз алдына тəуелсіз ел болып, бір кезде іргесі бөлініп қалған түркі халықтарымен қайта табысып жатқан кезде, осы сөздер қандай актуальды естіледі. Кешегі түрік республикасының президенті Тұрғұт Озал марқұмның, сол елдің тағы басқа басшыларының Қазақстанға сапары тұсында қазақ жерін көне атамекеніміз деп, Түркістанды ескі астанамыз деп тануы, осы тұрғыда айтқан сөздері де Мағжан өлеңін еске түсірмей ме? Қазақтың жоғалтып алған үмітін қайта оятып, болашаққа – туысқан халықтардың бірлігіне, ынтымағына сенім артарлықтай ойлар айтқан ақын сөзі бүгін кім-кімге болса да жаңаша, жаңғырығып естіледі.

Осының бəрінде ақынның адамды тануы туған табиғаты аясында көрінеді. Күннен от боп ойнап Гун туса, одан отқа ұқсап түрік ұрпағы тараса, бəрі де Шығыстан шығатын күн шапағына оранып, туған табиғатының еркесі болып өседі. Ол күн шығыстан таң əкеледі, жер жүзіне нұр береді. Мағжан өлеңдеріндегі күн, от, жалын бейнелері осылай елдің ерлік рухымен, туған табиғат жылуымен астасып жатады. Халықтың осындай игі дəстүрлерін аяққа таптап, елді, жерді бөлшектеп келген отаршылдық Мағжан үшін жат еді. Ол ақын ұғымына ғана емес, тұрғын халықтың өміріне де ауыртпашылық əкелді. Оған күйінген ақын елінің сол өткен күндерін аңсады, алдағы арманына ой жіберді.

Қазақтың ұлттық ақыны есебінде Мағжан сезімі туған халқының тағдырымен, елінің, жерінің, табиғатының сырымен өзектесіп жатқанын көреміз. Оның патриоттығында титтей де ұраншылдық, көрсеқызарлык жоқ. Мысалға «Сүйемін» өлеңін алып көрейікші. Осында суреттелетін оның анасын, жарын, елін, жерін сүюінде əдемілікке, қызыққа, тағы басқа сезім қозғайтын көріністерге құмарту байқалмайды – анасы таспиқ санап, жерге қарап отырған көріксіз кемпір, жары – құшағы жалынсыз, қазан-ошақ маңындағы əйел, елі – жалқаулық билеген, ұйқы басқан, малымен бірге жусап, бірге өрген халық, жері – қысы ақ кебін, жазы – сары сағым, орманы, тауы, суы жоқ өлік дала – алайда, ақын соның бəрін, неге екенін өзі де білмейді, сүйеді. Яғни оның сүюі табиғатынан, қанынан, бар болмысынан туады. Бұл ақынның туған топырағымен тұтастығын танытады.

Қазақ даласының табиғатын Мағжан пəк, таза күйінде көргісі келеді. Адам мен табиғатты ол тұтастықта таниды. Табиғат та адам сияқты кейде көңілді, кейде мұңды. Соған лайық ақын да оны əр күйде суреттейді. Бірде ол дала бетін жапқан жібектей жасыл шөптер мен асқар тау, балдан тəтті сулар көрсе, кейде сол даланы кебін оранған өлікке теңейді. Кейде орман ішінде өзі де орман боп ұйықтап түс көргенін жырласа, енді бірде дірілдеп еңкейіп қалған қайғылы қайыңмен, көзі жас, мең-зең Көкшетауымен сырласады. Оларда ой да, сезім де еркін, сыршыл, нəзік мұңды көңіл күйі аралас жүреді. Ақын көлгірсімейді, ағынан жарыла шынын айтады. Сезім мөлдірлігін, үлкен шеберлікті, суреткерлікті танытатын мұндай өлеңдер Мағжанда мол.

Дала табиғатын айрықша шабытпен жырлаған, оны ғашық көзбен беріле сүйген Мағжан жырларында кейде оны қалаға қарсы қоя суреттеу де байқалады. Шынында, солай болмағанмен, оны осылай түсінушілер болған. Мұндай сарынның, қаланың у-шуынан безіне қашудың ақынның кейбір өлеңдерінде («Айда атыңды, Сəрсенбай», «Шойын жол», «Жаздыгүні далада») көрініп қалатыны рас. Бірақ олар – қаладан безуді үгіттеу үшін емес, дала табиғатының тұтастығын, оның қазақтық бейнесін, ұлттық дəстүрін сақтау үшін, оны сырттан күшпен кіріп жатқан мінездерден сақтандыру мақсатында жазылған өлеңдер. Бұларда да ақын туған даласымен, оның табиғатымен бірлікте көрінеді. Əйтпесе, Мағжан қалаға, оның мəдениетіне, оқу-біліміне қарсы болған адам емес. Ол өзі де сол мəдениеттен сусындады. Оны орыстарға қарсы қоюшылар да қателеседі. Ол орыстың халқын сыйлады, ұлы ақындарынан үйренді, оларды аударды. Оның жырларында Пушкин де, Лермонтов та, Фет те, Блок та, Бальмонт та кездеседі. Ол тіпті Ленин мен Горький шығармаларын аударған. Сонымен бірге даланы, өз халқын, оның дəстүрлерін сүйген Мағжан оның қайшылықтарын да көре білген. Жаңа заманның қазақ өміріне жасаған өзгерістерін, таптық тартыстарды көріп күйінгенде, ол тағы да тартыс, тағы да бөліну, біріңді-бірің кұрту, тағы да ел бола алмадың деп қайғырады.

Мағжанның махаббат жырлары да адам сезімін аялаудың, ағынан жарылған шыншылдықтың ең биік үлгісі. Ол адамға тəн құштарлық сезімді шынайы сыршылдықпен жырлайды. Мағжан лирикасының жан арбар күштілігі де, кейде сезімді жалаңаштап алатын əлсіздігі де осында. Оның Жəмиласы, Гүлсімі, Р…-ы, З…-сы – бəрі де қазақ қызының ақын қиялындағы бейнелері. Біріне-бірін ұқсатпай суреттей отырып, олармен ол ұлттық тіл, ұғым, сезім арқылы сырласады. Оларға жұлдызды – жүзік, айды – алқа ғып ұсынады. Жар құшағында тұншығып өлуге де бейіл білдіреді. Ол сүйе отырып, қазақ əйелінің тұрмыс-тіршілігінен аса алмаған тағдырына аяушылықпен қарайды. «Періштелер лебізінен, шын махаббат теңізінен жаралған əйел сұлуды» билеген «тұрмыс» атты «тылсым» дүниенің сырына үңіледі. Сол арқылы өмірдің сұлулығын талғамай жұтып жатқан озбырлыққа лағынет айтады. Мұның бəрі – адамның азаматтық бостандығын аңсаған ақын гуманизмінің, қоғам қысымынан еркін пікір, сезім, іс-əрекет жолын ізденген ойдың көріністері.

Осы жырлардың бəрінде де Мағжан ұлт ақыны болып көзге түседі. Сөз өнерін еркін меңгерген ол кестелі сөзге ұлттық өрнек дарытады, ойнақылық бере жырлайды. Гүлсімнің күлкісі де, шолпының сылдыры да, ішін тартып осқырынған дала желі де, өлік сары даласы да, Сəрсенбайдың аты да, кейде «əпсүн» оқып, кейде ішін тартып осқырынған дала желі де, өлік сары даласы да, тіпті сол далада, ессіз жапанда сақ-сақ күлген перісіне дейін таза қазақтық бейнелер.