Ежелгі рулық қатынастардың дамуы | туралы қазақша

Ежелгі рулық-тайпалық қатынастарды этнос, халық деңгейіне дейін дамыту. Сөз этнос белгілі бір халық немесе ел туралы түсінік береді. Қазақ халқының этникалық құрамы түркі тілдес рулар мен тайпалардан құрылған. Этнос немесе халық бір жыл ішінде немесе бір жүз жыл ішінде пайда болмайды. Кез келген халықтың ұрпақтары этнос болғанға дейін бірнеше мыңжылдықтар бойы қалыптасу кезеңінен өтеді.

Қазақтардың этникалық процесі қола дәуірінде қалыптасты. Бұл процесс сақтар, қаңлы, үйсіндер арасында темір ғасырда одан әрі дами бастады. Қазақстан аумағында рулар мен тайпалардың тарихи-мәдени дамуындағы ерекше айқын із батыс бағытта ғұндардың қозғалысын қалдырды. Соңғы жылдардағы зерттеулер осы империяның халықтары түркітілдес болғанын дәлелдейді. Бұл ой сақтар, усундар мен ғұндар бір-бірімен сөйлесуде қиындықтарды бастан кешкендігін растайды.

Бұл тайпалардың тарихи-мәдени қоғамдастықтары этникалық және антропологиялық қатынастарда қазақ халқының ата-бабаларының пішіні мен бейнесін қалыптастырды. Антропологиялық зерттеулер моңғолоидты рулар мен тайпалардың шығыстан басып кіруі жергілікті тайпалардың антропологиялық бейнесіне әсер еткенін көрсетті. Бұл жағдай түркі тілдес тайпалар Қазақстан аумағын белсенді түрде күйдіре бастаған Орта ғасырларда одан да тереңдеді.

Сонымен қатар, қола және темір ғасырлардың бастапқы кезеңінде қазақстандық жердің тарихи тұрғындары өзара түркітілдес негізде сөйлескен деген пікір бар. Мұның басты дәлелі-біздің ата-бабаларымыз қалдырған түркі тілінің белгілері болып табылатын тастардағы, сүйектердегі және керамикадағы белгілер.

Ерте ортағасырлық қазақ халқының негізін қосудың тарихи кезеңдері. Қазақ халқының қалыптасуының басталуы немесе алғашқы кезеңі түркі дәуірінің ерте кезеңі болып саналады. Бұл кезеңнің маңыздылығы — қазақтардың арғы ата-бабалары-үйсін мен қаңлы тайпалары шығыстан басып озған ғұндардың тайпаларымен араласып, антропологиялық және тілдік тұрғыдан өзара ықпал етті.

Кейіннен қазақ халқының құрамына кірген Қазақстанның ежелгі халқы Оңтүстік Қазақстаннан келген қаңлы тайпалары болып табылады. Содан кейін олар бірте-бірте солтүстік-батыс Қазақстаннан келген сарматтар тайпаларымен араласады. Олардың барлығы қазақ халқының негізін қалаған алғашқы этносаяси қауымдастықтар болды.

Осылайша, қазақ этносының дамуындағы екінші кезең-Қазақстан аумағында түркі тайпаларының орналасуы және олардың жергілікті этностармен толық ассимиляциясы. Түргепш, қарлұқтар, дулаттар, шығила, ягма, болаттар және т.б. пайда болды. Ең бастысы, бұл тайпалар — сақ, үйсін, ғұн — ежелгі заманнан бері бір-біріне өз дәстүрлерімен, өмір салуымен, нанымдарымен, әлеуметтік-экономикалық дамуымен жақын болды.

Қазақ халқының негізін қосудың үшінші кезеңі—орта ғасырлардың (X-XIII ғғ.) гүлдену кезеңіне келетін халық санының артуы. Осы кезде моңғол хандығының күшеюіне байланысты біздің территориямыздың шығысында наймандар, кереев, меркитов, жалайыров тайпалары орналасқан. Наймандар мен Жалайыр қоныс аударып, Жетісуға жетті. Жалайырлар Орта жүздегі үлкен жүздегі, наймандар мен Керей тайпаларының бірі болды.

Қазақтардың этникалық құрылымының қалыптасуының соңғы кезеңі XIII—XIV ғғ.болып саналады. Бұл кезең әсіресе қиын болды. Бір тайпалар талқандалды, басқалары алыс жерлерге кетті, үшіншілері бір-бірімен бірікті. Бұл жағдайда жергілікті түркі тілдес тайпалар мен руларды бір халыққа біртіндеп жақындату мен қалыптастыру болды.

Қазақ этносының халық ретінде қалыптасу ошақтары Орталық, Оңтүстік және Оңтүстік-Шығыс Қазақстан болып саналады. Моңғолдардың Қазақстан аумағына басып кіруіне дейін қыпшақ тайпалары негізінде Шығыс Депжж-и — Қыпшақта, Жетісуда— үйсін-қарлұқ тайпалары негізінде халықтың қалыптасуы жүрді. Қазақстанның шығысы мен Алтайда тайпалар мен руларды Біртұтас түркі тілдес халықтарға біріктіру басталды.

Алайда, моңғолдардың Қазақстанды жаулап алуы бұл процесті тоқтатып, оны 150 жыл бұрын тастап кетті. Ол халықтардың географиялық орналасуына шатастырды. Қазақстанда жаңа түркі және моңғол этностарының пайда болу мүмкіндігі пайда болды. Осылайша, моңғол шапқыншылығы этностардың қалыптасуына әсер етті, олардың антропологиялық формаларының моңғолоидты түрінің күшеюінен туындады.

Халықты «мың», «тумендарға» бөлген моңғол басқару жүйесі ұлыстарға этностарды бөліп, бөліп берді. Мұндай араласу халықтың қалыптасу процесін жандандырды. Этникалық топтардың статустарын конраттар, ноғайлар, татарлар, төлеңгуттар, түркі тайпалары, Шыңғыс тайпалары алды. Олардың арасында соңғылары өз ерекшеліктерін сақтауға тырысты. Уақыт өте келе олар қазақ халқының құрамына кірді.

Осылайша, біртұтас қазақ этносын қосу үшін төрт мың жыл қажет болды. Осы уақыт ішінде халық ежелгі, ерте орта және орта ғасырлар кезеңдерін тарихи хронологияда бастан кешірді. Ежелгі ғасырларда Қазақстанды мекендеген тайпалар, кейбір мамандардың пікірінше, үнді тілінде сөйлескен. Түркі тілдес ғалымдар өзара түрік-қазақ тілінде сөйлескен деп санайды. Этникалық тұрғыдан оларды индоиран, түрік-қазақ схемаларына, антропологиялық — моңғолоидты-европеоидты схемаға жатқызуға болады.

Осылайша, Қазақстан халқына қазақ этносының қалыптасу процесінде тілдік,этникалық, антропологиялық және мәдени-тарихи дамудағы ұзақ жол өтті. XV ғасырдың басында қазақ халқы өзінің қалыптасу кезеңінде болды.

Түркі халықтарының қоныстандыру аумағы. Археологиялық зерттеулер б.з. б. III ғ. Солтүстік Азияда, Моңғол тауларының солтүстік бөлігінде түркі халықтары тұрғанын дәлелдеді. Ол Қытай жылнамаларының арқасында танымал болды. Басқа елдердің ғалымдары түркілердің тарихын тек 552 жылы Түркі қағанатының құрылуынан бастайды. Орталық Азияда, Оңтүстік, Оңтүстік-Шығыс және Батыс Сібірде, Қазақстанның батысында және Каспий теңізінің солтүстік бөлігіндегі қазба жұмыстары осы жерлерде б.з. б. 1 мыңжылдықта тұрған тайпалардың түркі халықтарына ұқсас екенін көрсетеді. Егер солай болса, бүгінгі таңда жер шарының үштен бір бөлігінде тұратын түркі тілдес халықтардың тамыры барлығына ортақ болып табылады және жоғарыда көрсетілген аумақтардан б. з. д. 1 мыңжылдықта өз тарай бастады.

Қазіргі уақытта түркі халықтарының таралу аймағы. Түркі тілдес халықтар негізінен мал шаруашылығымен айналысты және оларға шырынды жайылымдарды іздеуде үнемі малмен көшуге тура келді. Табындар көп болған сайын, соғұрлым көп және одан әрі көшуге тура келді. Мал шаруашылығы аумақты кеңейтуді талап етті. Жеңімпаз өз жайылымдарын жеңген жерлерінің есебінен кеңейтіп жатқандығымен ішкі күрес аяқталды. Қытай сияқты қуатты көрші мемлекет армиясының басып кіруі, Түркі қағанаты империясының бөлінуі көшпенділердің күшін әлсіретті. Сонымен қатар, ғұндардың батысқа жылжуы кезінде түркі тілдес тайпалардың қоныс аударуы оларға Кіші Азияға жетіп, онда өз мемлекетін құруға мүмкіндік берді.

Қазіргі уақытта ұлт ретінде қалыптасқан түркі халықтарының аймақтарын алты топқа бөлуге болады. Олар Шығыстан бастап және Кіші Азияны аяқтай отырып, келесі аймақтарда орналасқан: 1) Волго — Орал ауданы (татарлар, башқұрттар, чуваштар, Қырым татарлары);

2) Кавказское шатқалы (әзірбайжандар, карачаевцы, балкары);

3) Тұран ойпаты (қазақтар, қырғыздар, өзбектер, түркмендер, қарақалпақтар); 4) Шығыс Түркістан (ұйғырлар); 5) Сібір және Шығыс Азия (саха (якуттар), шорлар, хакастар, Алтай қырғыздары); 6) Кіші Азия (түркілер). Халық болғанға дейін олар үш этникалық, тарихи кезеңнен өтті. Осы уақытта олар өздерінің тарихи мекен-жайларын өзгертуге тура келді.

Түркі тілдес этностардың қалыптасу кезеңдері. Этностарды қалыптастыру-күрделі процесс. Кез келген үлкен немесе кіші халық өзінің қалыптасу процесінде мыңжылдықты бастан кешеді. Құрамына

БҰҰ-ға алты ірі түркі халықтары кіреді. Бұл түріктер, қазақтар, өзбектер, әзірбайжандар, қырғыздар және түркімендер, олар б. з. д. 1 мыңжылдықтың екінші жартысында халық ретінде қалыптаса бастаған. Олар бірінші империяны құрды, Кіші Азияға дейінгі жерлерді басып алды және түркі рулары мен тайпаларының мемлекеттерге айналуына әсер етті.

Түркі халықтарының қалыптасуының екінші кезеңі-түркі империясы құрылған кездегі б.з. 1 мыңжылдықтың екінші жартысы. Осы империяның үлкен территорияны — бүкіл Еуразияны Таяу Шығысқа дейін жаулап алуы — біз жоғарыда айтқан үлкен және кіші халықтардың қалыптасуы үшін жағдай жасады. Егер Күлтегін ескерткішінде Білге қаған өз халқын түркі деп атаса, басқаларын оғыздар немесе тоғыз-оғыздар деп атайды. Бірақ Орхон-Енисей жазбаларын шешкеннен кейін оғыздар мен сақтардың түріктер болып табылғандығы анықталды,олар-көптеген түркі халықтарының бір бөлігі ғана. Мәселен, шығыста тардуши, батыста — түргеші, қарлұқтар, қырғыздар, ұйғырлар және т.б. өмір сүрді.

Түркі тілдес этностардың қалыптасуының үшінші кезеңі—дамыған орта ғасыр (XII-XIII ғғ.). Бұл кезеңнің басты ерекшелігі-бұл кезде түркі тілдес тайпалардың территориясы қалыптасты. Егер моңғол шапқыншылығы оған кедергі келтірмесе, түркі тілдес тайпалар біртұтас халық ретінде құрылуы мүмкін.