Елдердің негізгі проблемалары — кедейлік, тұрақсыздық, саясаттың өзгеріс болуы мүмкін

«Сарапшылар Ресейдің ҰҚШҰ одақтастарын баға берді: оған сенетін ешкім жоқ. Елдердің негізгі проблемалары — кедейлік, тұрақсыздық, саясаттың өзгеріс болуы мүмкін» деген атпенен 26 мамырда «Московский комсомолец» ресейлік басылымында мақала жарияланды.
Оны қазақшаға аударып, ұсынып отырмын.
Посткеңестік кеңістіктегі негізгі әскери — саяси блок — Ұжымдық қауіпсіздік туралы шарт ұйымы. Ресеймен қатар оның құрамына Армения, Беларусь, Қазақстан, Қырғызстан және Тәжікстан кіреді. Жақын арада бұл қауымдастықты не күтіп тұр және біздің ҰҚШҰ одақтастарының әлеуеті қандай? Бұл мәселені Стратегиялар мен технологияларды талдау орталығының (ЦАСТ) сарапшылары зерттеді.
Одақтастарды бағалаудың негізгі критерийлері, ЦАСТ директорының орынбасары Константин Макиенконың айтуы бойынша, оның басшылығымен «одақтастар» кітабы жарық көрді — олардың әрқайсысының Ресей үшін күрделі мәні және одақтық сенімділік деңгейі. Зерттеу көрсеткендей, одақтастардан ерекше үміт аз.
Бұл негізінен ҰҚШҰ елдеріндегі қоғамдық — саяси және экономикалық жағдайға, сыртқы жағдайларға, элиталардың бағдарлануына, биліктің тұрақсыздығына және кейбір жерлерде анти — ресейлік пікірлердің болумен байланысты. Одақтас қатынастарды бағалаудың маңызды индикаторлары сондай — ақ ҰҚШҰ елі аумағында ресейлік әскери базалардың болуы немесе оларды орналастырудан бас тарту, сондай — ақ Ресей қаруын сатып алу немесе басқа елдерден, оның ішінде Ресейге достық емес елдерден қару — жарақ алу.
Гуманитарлық жағынан адалдықтың маңызды көрсеткіші — бұл орыс тіліне деген көзқарас. Беларусьпен одақтастық қатынастардың маңыздылығын бағалай отырып, сарапшылар оның маңызды географиялық орналасуын атап өтеді. Бұл іс жүзінде Ресей мен НАТО арасындағы буфер болып отыр. Екі елдердің қарым — қатынасын бұлтты деп айтуға болмайды.
Авторлар 1991 жылы тәуелсіздік алғаннан кейін Беларусь алғашқы кезеңде антиресейлік позицияны ұстанғанын, ұлтшыл және батысшылдық сезімдері күшті болғанын есте ұстаған жөн. Ресейге қайта бағытталу себебі Александр Лукашенконың режимін оқшаулау және Борис Ельциннің іс — әрекетке қабілетсіздігі жағдайында Одақтық мемлекетті басқаруға деген үміті болды.
Бір жағынан, Беларусь — бұл орыс тілі мемлекеттік тіл мәртебесі бар жалғыз ел, екінші жағынан, Беларусь офицерлері Ресейдің жоғары оқу орындарында оқиды. Ресейдің қару — жарағын азырақ сатып алынады, Қытай мен басқа елдерге, оның ішінде Украинаға артықшылық береді.
«Біздің ойымызша, бұл Беларусь әскери — саяси одақтасы ретінде мүлдем жоққа шығаратын екінші жағдай», — дейді сарапшылар. Олардың пікірінше, Минскідегі биліктің ауысуы «украиналық оқиғалар сценарийі бағытындағы эволюцияға дейін Ресей — Беларусь қатынастарының одан әрі нашарлауына әкелуі мүмкін».
ҰҚШҰ — ның басқа одақтасы — Қазақстанға қатысты АҚШ, Қытай және Түркия осы ресурстарға бай елге үлкен қызығушылық танытатыны атап өтілді. Ресей Қазақстаннан боксит пен уран алады.
«Қазақстан өзінің географиялық орналасуына байланысты Ресейге қарсы бағытталған әскери потенциалды, мысалы, зымыран ұшақтары, орта қашықтықтағы зымырандар немесе зымыранға қарсы қорғаныс компоненттері үшін қолайлы плацдарм бола алады», — деп ескертеді сарапшылар. Қазақстан аумағында Ресейдің әскери базалары жоқ, бірақ маңызды әскери нысан — Сары — Шаған зымыран полигоны, сондай — ақ Байқоңыр ғарыш айлағы бар.
Мәжбүрлеп дерусификация, Қазақстанның орыс (солтүстік) аймақтарын этникалық қазақтармен алмастыру, Ресей бағытындағы әскери контингенттердің күшеюі, Ресейдің геосаяси қарсыластарымен, ең алдымен АҚШ — мен әскери және әскери — техникалық ынтымақтастықты дамыту Ресей мен Қазақстанның одақтасуы, Қазақстанның кириллицадан латынға көшуі – бұл бәрі Ресей үшін жағымсыз жағдайлар.
Сарапшылар Арменияны Ресейдің ең сенімді әскери — саяси серіктесі деп атады, ол КСРО ыдырағаннан кейін блокаданың, Түркияның қауіптері мен Таулы Қарабақтағы соғыс Ресеймен стратегиялық серіктестіктің пайдасына таңдау жасады және 2018 жылы билік ауысқаннан кейін оны өзгертпеді. Армения Ресейдің Сирияға қатысты ұстанымын қолдады және осы елге саперлары мен дәрігерлерін жіберді. Ресей Арменияға жеңілдетілген несие берді, оның ішінде ресейлік қаруды ішкі ресейлік бағамен сатып алуға. Ресейдің екі әскери базасы Арменияда орналасқан. Ресей үшін Армения Закавказье аймағында нақты факторға айналды. Теріс фактор — бұл жалпы шекара мен тікелей байланыстың болмауы.
Қырғызстанның одақтас ретіндегі маңыздылығын бағалай отырып, сарапшылар онымен экономикалық және гуманитарлық байланыстарды нығайтуға барлық мүмкіндіктер бар екенін айтады. Бұл ел АҚШ — ның Манастағы базасын жауып тастағанын қамтамасыз етті. Өз кезегінде Кант қаласында ҰҚШҰ авиабазасы құрылды.
Тәжікстанға келетін болсақ, бұл ел бұрынғы КСРО — ның ең кедей елі және әлемдегі ең кедей елдердің бірі. Қауіпсіздік саласында Тәжікстанның ішкі және сыртқы қатерлері бар. Ішкі тұрақсыздықтың себептері — елдегі барлық элита мен «ұлт көшбасшысы» Рахмонның отбасының барлық ресурстарының шоғырлануы аясында, сондай — ақ жұмыссыз жастардың көп болуы — радикалды исламизмнің негізі. Тәжікстанда Ресейдің 201 — ші әскери базасы орналасқан, ол соңғы жылдары Душанбедің өтініші бойынша едәуір қысқарды, сондай — ақ ғарыштық бақылау жүйесінің «Терезе» қымбат оптикалық — электронды станциясы бар.
Тәжікстанның сыртқы қауіпсіздігінде басты фактор — Ауғанстанның болашағы, оны болжау қиын. Исламистер мен есірткінің заңсыз айналымына кедергі ретінде Тәжікстан мен Қырғызстан Ресейге қызығушылық танытуы керек.
Жалпы, бұл Орталық Азияның екеуі де ресурстарға өте бай және ішкі жағынан тұрақсыз, дейді сарапшылар.

Керімсал Жұбатқанов, Қазақ — Орыс халықаралық университетінің доценті, тарих ғылымдарының кандидаты