Кеңес Одағы мен Батыс мемлекеттерінің коалициясы арасында қырғи

Бір кездері патшалық Ресейге тиесілі болған КСРО — ға 26 мың шаршы км түрік территориясына қайтару ниеті, бірнеше саяси қайраткерлердің пікірінше, Кеңес Одағы мен Батыс мемлекеттерінің коалициясы арасында қырғи — қабақ соғыстың басталуына әкелді.
Екінші дүниежүзілік соғыс аяқталғаннан кейін әлемнің саяси картасы сөзсіз өзгеретінін түсініп, Сталин 1945 жылы наурызда КСРО — ның әлемдік аренада одан әрі, Екінші дүниежүзілік соғыстан кейінгі үстемдігін нығайту үшін шешуші әрекеттерді бастады.
Кеңес Одағы 1925 жылы жасалған кеңес — түрік келісімдерін жоққа шығарды. ХІХ — ші ғасырдың ІІ — ші жартысынан бастап Ресей империясының құрамына кіретін Закавказье территориялары Түркияға берілді. Сталин түріктерге оларды қайтарып беруді ұсынды: оларды кейін Грузия мен Армения арасында бөлу арқылы КСРО құрамына енгіземіз деп ойлады. Бұл Карск өңірі, Батуми облысының оңтүстігі және Сурмалин ауданы (бұрынғы Эривань Республикасы) туралы болды.
Шындығында, Сталин негізінен Қара теңіз бұғаздарына шығуға қызықты және КСРО — ның территориялық талаптарының көмегімен Түркияға қысым жасады.
Кеңес Одағының аумақтық талаптарға байланысты барлық ұсыныстарын қабылдамай, Түркия Ұлыбритания мен АҚШ — ның осы сыртқы саяси мәселеде қолдауын сұрады. 1945 жылдың шілдесінде өткен Потсдам конференциясында Черчилль кеңес — түрік келіссөздерінің қалай жүріп жатқанына алаңдаушылық білдірді. Молотовтың хабарлауынша, түрік елшісі Селим Сарпермен келіссөздер нәтижесінде Кеңес Одағы КСРО — ның Түркияға территориялық талаптары туралы өз ұстанымын білдірді.
Кеңес Одағының дәлелдері елдер арасындағы одақтастық туралы келісім КСРО мен Түркияның жаңа шекараларын бірлесіп қорғауға мүмкіндік беретінінде айтылды. Сонымен бірге кеңес делегациясы бірқатар облыстарды Грузия мен Армян КСР — нен бөліп алуды әділетсіз деп санайды — оларды қайтару керек.
Сонымен қатар, Молотов Монтре конвенциясының (1936 ж.) нәтижелерін қайта қарау қажеттілігін жариялады, соған сәйкес Босфор мен Дарданелл бұғаздары Түркияның егемендігіне өтті — КСРО онда әскери — теңіз базасын салғысы келеді. Кейін конференцияда Сталин бұл бұғаздарды басқарып, кішігерім Түркия оларды басқаратынын растады: Ұлыбританияның қолдауымен Түркия Кеңес Одағы сияқты державаға сонда «жол бермейді». Кеңес делегациясы армяндардың миллион адамы бар диаспорасының оралуын КСРО пайдасына аумақтық кеңейту пайдасына «дәлел» деп пайдаланды.
1945 жылдың жаздың соңында КСРО Түркияға территориялық талап қоюға қатысты өз ұстанымын қатаң түрде білдірді. Сонымен бірге кеңес әскерлері Түркия шекараларында әскери дайындықты бастады. Түркия нотаны қабылдамады және оның Батыс одақтастары бұл қадамды толығымен қолдады.
1946 жылы наурызда У. Черчилль Фултонның атақты сөзін сөйледі, онда ол Кеңес Одағы мен Түркияның даулы «жер толқынының мәселесі» туралы айтты. Тарихшылар бұл даулы мәселе қырғи — қабақ соғыстың басталуында маңызды рөл атқарды деп санайды.
1952 жылы Түркия НАТО блогына мүше болды және бұл шешім КСРО — ның Түркияға қойылған талаптермен байланысты болды. Сталин қайтыс болғаннан кейін үш айдан кейін КСРО Сыртқы істер министрлігі Түркияға сталиндік талаптарынан толықтай бас тартағанын ресми түрде жариялады. Кеңес Одағы бұл халықаралық дауда жеңліп қалды, сонымен бірге әлемдегі сыртқы саяси жағдайды күрделендіріп жіберді. Хрущев КОКП Орталық Комитетінің 1957 жылы Пленумында атап өткендей, «Сталин түркілердің беттеріне түкірді», ал нәтижесінде «біз достас Түркиядан айырылдық, енді КСРО — ның оңтүстігінде американдық әскери базалар пайда болды».

Керімсал Жұбатқанов, Қазақ — Орыс халықаралық университетінің доценті, тарих ғылымдарының кандидаты