КСРО — ны демократияландыру, жариялылықты енгізу

Ресейлік «Рупостерс» интернет сайтының хабарлауынша: «10 сәуірде КСРО — ның алғашқы және соңғы президенті Михаил Горбачев тарихтағы ең ұзақ өмір сүрген ресейлік билеушісі болды. Бұған дейін біраз уақыт 1917 жылы Уақытша үкіметтің министрі — төрағасы болған және елді іс жүзінде басқарған Александр Керенский болған еді. Ол 1881 жылы 4 мамырда дүниеге келіп, 89 жас, 1 ай 7 күн өмір сүріп, 1970 жылы 11 маусымда қайтыс болды. Горбачев 1931 жылы 2 наурызда дүниеге келді. Бүгінгі таңда оның жасы 89 жас, 1 ай 8 күн. Михаил Горбачев 1985 жылы 54 жасында КПСС Орталық Комитетінің Бас хатшысы болды. 1986 жылы 6 наурызда Горбачев Бас хатшы қызметіне қайта сайланды, ал 1990 жылғы 15 наурызда Кеңес Одағының тарихында бірінші және соңғысы болып КСРО Президенті болды».

Өткен айда КСРО Орталық Комитетінің Бас хатшысы болып сайланған М. Горбачев бәсекелестерімен салыстырғанда жас және оның денсаулығы жақсы болды. Жаңа Бас хатшы Пленумда жаңа құрамдағы алғашқы сөз сөйледі. Бірден оның ең басты сөздері — «жеделдету» және «жариялылық» болды.

КСРО терең дағдарыста болды — қарулану жарысы, барлық саладағы өндірістің бәсеңдеуі, сыбайлас жемқорлық, кеңес халқының коммунизм идеяларынан көңілі қалуы, КСРО халқының көп бөлігі арасында маскүнемдік, билік қазірдің өзінде қарт басқарушылардың қолында болды және т. б. Горбачев түбегейлі өзгерістердің қажеттілігін түсінді, сондықтан «Қайта құру арқылы бәріне түзетудің уақыты келді» деді.
Қайта құру 6 жылға созылды және үш негізгі кезеңнен өтті:
1 — кезең (1985 — 1988), алкогольге қарсы бағдарлама басталған кезде, сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес басталды, жоғарғы басшылық құрамындағы кадрлар жасартылды, ал жариялық жариялады. Бірақ осының бәрімен қайта құрудың нақты жоспары болмады, адамгершілік құндылықтар бұзылды, ұлттық мүдделер Батысты қуанту үшін жиі ескерілмеді.

2 кезең 1988 жылдан 1989 жылға дейінгі кезең болды. Бұл кезде цензура ақыры жеңілдетілді — халықты демократияландыруға қадам жасалды, кәсіпкерлік қызметті дамыту үшін алғышарттар қалыптаса бастады — кооперативтер, жеке еңбекке жол берілді, шығармашылық еркіндігі мен өнердің дамуы басталды. Сондай — ақ 1989 жылы Ауғанстаннан әскерлер шығарылып, Америка Құрама Штаттарымен қарым — қатынасты жақсарту әрекеттері жасалды, яғни КСРО басқа елдердің социалистік режимдеріне қолдау көрсетуді доғарады. Жағымсыз жақтарға Қарулы Күштердің жауынгерлік дайындық деңгейінің төмендігі, билеуші партияның беделінің төмендеуі, Чернобыль апаты, порнографияның, нашақорлықтың таралуы, яғни жастардың моральдық деңгейінің төмендеуі және ұлтаралық жанжалдардың пайда болуы (1986 ж. Қазақстанда болған оқиғалар және т. б.) жатады.
3 — кезеңде (1989 ж. маусым — 1991 ж. қыркүйек) елдегі барлық процестер бақылауды тоқтатты. КОКП партиясы өз күшінен айрылып, фракциялар арасындағы күрес басталады. Осы уақыт аралығында көптеген оппозициялық қозғалыстар туып, дами бастайды. Егемендік шеруі өтіп жатты — елдер Кеңес Одағынан шыға бастады. 1977 жылғы Конституция да жойылып, халықтың материалдық жағдайы едәуір нашарлады. Ғалымдардың, көрнекті қайраткерлердің шетелге кетуі басталды.
Сонымен, қайта құрудың негізгі міндеттері:
1. КСРО — ны демократияландыру, жариялылықты енгізу;
2. КСРО мен басқа елдер арасындағы қатынастарды қалыпқа келтіру;
3. басқару жүйесінде кадрлардың жасаруы;
4. Нарықтың кейбір элементтерін енгізу арқылы кеңес экономикасының тиімділігін арттыруға ұмтылу. (https://www. istmira. com/drugoe — istoriya — rossii/16018 — perestrojka — ms — gorbacheva — 1985 — 1991gg — kratko. html)

Алайда, Горбачевтің қайта құруымен 1986 жылы желтоқсанда «КСРО — дағы жариялылық және демократияландыру» сәулетшісі бейбіт және сенетін студент жастардың ұрандарына қарсы қанды репрессиялар жасағандығымен әйгілі болды. Желтоқсандағы Алматыдағы наразылық Орталықтың дәстүрлі командалық іс — әрекеті мен Горбачевтің қайта құруының жарияланған демократиялық қағидалары арасындағы айқын қайшылықтан туындады.
1986 жылғы желтоқсанның себебі Қазақстанның жоғарғы басшылығының ауысуы болды. Алайда, бұл демократиялық жолмен болады деп күтілген, сондықтан адамдар одан әрі оқиғаларды Горбачев билігінің өздерінің жариялаған қағидаларын бұзуы ретінде қабылдады. 1986 жылы Алматыдағы Желтоқсан оқиғасы Горбачевтің бүкіл Кеңес Одағының саяси өмірін демократияландырудың катализаторы болғанын және КСРО халықтары үшін де, бүкіл әлем үшін де маңызды тарихи маңызы барын атап өткен жөн.
Сонымен қатар, бұл бұрынғы КСРО аумағында қалыптасқан саяси жүйеге қарсы алғашқы демократиялық көтеріліс болды, ол қазақ халқының тәуелсіздік пен егемендікке қол жеткізуіне жол ашты.

1991 жылғы тамыздағы Төтенше жағдай жөніндегі мемлекеттік комитет КСРО — ның ыдырауына әкелді. Қазан айының соңында КСРО — ның көптеген республикалары — Литва, Латвия, Эстония, Грузия өздерінің тәуелсіздіктерін жариялады және КСРО құрамынан шығатындықтарын жариялады. Горбачев басқаратын одақ орталығының беделі күннен — күнге әлсіреп, бұрынғы КСРО территориясында саяси шиеленіс күшейе түсті.

1991 жылдың желтоқсан айының бірінші жартысында үш республиканың — Ресейдің, Украинаның және Беларусьтің басшылары Минск түбіндегі Беловежье орманында келіссөздер өткізді, олар КСРО — ның 1922 жылғы шартын жоюға және бұрынғы КСРО — ның бұрынғы үш республикасының — РСФСР, Украин мен Беларусь КСР және славян қауымдастығын құруға ниет білдірді. Осы мәселелер бойынша құжаттарға қол қойылды. Бұл кездесуге Қазақстан Президенті Нұрсұлтан Назарбаев пен Орталық Азияның басқа да басшылары шақырылған жоқ. Осылайша, Ельцин, Кравчук және Шушкевичтің бастамасымен КСРО жойылды.

1991 жылы 12 желтоқсанда Ашхабадта Қазақстан, Қырғызстан, Өзбекстан, Тәжікстан және Түркіменстан басшылары кездесті. Отырыста олар КСРО — ның ыдырауы және славян этникалық тобының бірігуі болашақта этникалық қақтығыстарға тап болады деген ортақ пікірге келді, сондықтан Орталық Азия республикаларының басшылары ТМД — ға кіріп, Ресей, Украина және Беларусь қабылдаған КСРО — ның ыдырауы туралы шешімге қосылды. Қазақстан, Қырғызстан, Өзбекстан, Тәжікстан және Түркіменстан басшылары бұрынғы КСРО одақтас республикалары арасында жаңа одақтық келісімге қол қою туралы бастама көтерді.
КСРО — ның егде жастағы бас хатшылары 1980 жылдардың басында Қытайдың реформалар тәжірибесінен бас тартқанын атап өткен жөн. 1989 жылы Пекинге жасаған сапары кезінде М. Горбачев қытайлықтарды «жаңа саяси ойлауымен» таңғалдыруға тырысты. Алайда Қытай реформаларының сәулетшісі Дэн Сяопин Горбачевтің идеясын жоққа шығарып, оны «ақымақ» деп атады. Михаил Горбачевтің КСРО үшін қандай қауіп төндіргенін Қытай басшысы жақсы түсінген сияқты.

Егер Мао Цзэдун қытайлық жұмысшылар мен шаруаларды саяси және революциялық ұрандармен ынталандырса, Дэн Сяопин материалдық ынталандыруды жөн көрді. Мао өзіне сеніп, Қытайды жауып тастады. Сяопин, керісінше, ашық саясатын жариялады.
Ол бүкіл әлем бойынша әлеуетті инвесторларды іздеп, оларды Қытай экономикасына инвестиция салуға сендірді. Дэн Сяопиннің сарабдал саясатының арқасында Қытай әлемдік экономиканың көшбасшыларының біріне айналды. Қытайдың жалпы ішкі өнімінің жыл сайынғы өсуі 7 — 10% құрады. Бүгінде Қытай тікелей шетелдік инвестицияларды тарту бойынша әлемдік көшбасшыға айналды. Қытай ЖІӨ — нің 50 %- ы әлемдегі ең ірі өндірістік кешендерден келеді. Қытай әлемдегі ең ірі инфрақұрылымды жасады, қазіргі заманғы және жылдам жүретін теміржол желісінің ұзындығы 20 мың шақырымнан асты.

Бүгінгі таңда Америка Құрама Штаттары және Ресеймен бірге Қытай компьютерлік техниканы, электр машиналарын және басқа да жоғары технологиялық өндірістерді дамытып, ғарыштық державаға айналды. Ол тікелей шетелдік инвестицияларды тарту бойынша әлемдік көшбасшы болды — жыл сайын ел экономикасына 100 миллиардтан астам доллар құйылады. Мұнда инвесторлар үшін бизнестің тартымды жағдайлары жасалады, сондықтан барлық әлемдік компаниялар Қытай экономикасына инвестиция салуға тырысады.

ҚХР — да Коммунистік партияның толық билік жүргізіп отыр және елде социалистік жүйе даму етуде. Әлемде кедейлікпен күресте ең маңызды үлес қосқан Қытай жаңа міндеттерді — «орташа табысты қоғамды» құруға және «қытайлық арманы» жүзеге асыруға көшті. Қазірдің өзінде Қытайда көптеген негізгі мамандықтар бойынша, атап айтқанда дәрігерлер мен оқытушылардағы орташа жалақы әлемдік деңгейден асып түседі. Жыл сайын 120 миллион қытайлықтар шетелге шығуға — турист мүмкіндігі бар. Реформа жүйесі мұқият ойластырылған, Қытай азаматтары өздерінің тәжірибесінен ертеңгі күндерден гөрі жақсы өмір сүретіндерін біледі. Бұл қытайлық қоғамында ең жақсыларға деген рухани тілек атмосферасын қалыптастыруға ықпал етеді.

Керімсал Жұбатқанов, Қазақ — Орыс халықаралық университетінің доценті, тарих ғылымдарының кандидаты