ТЖБ ҚЖБ Қазақстан тарихы пәнінен 10-сынып

«Қазақстан тарихы» пәнінен
қалыптастырушы бағалауға арналған тапсырмалар жинағы
10-сынып
Нұр-Сұлтан, 2019 жыл
2
Құрметті мұғалім!
Аталған тапсырмалар жинағы білім беру мазмұнын жаңарту аясында мұғалімдерге көмек
құралы ретінде құрастырылды. Бұл мұғалімдердің ұжымдық жұмысының нәтижесі. Бағалау
критерийлері мен дескрипторлары бар тапсырмалар қалыптастырушы бағалауды өткізуге,
сабақты жоспарлауға, ұқсас тапсырмаларды құрастыруға және іріктеп алуға, оқу мақсатына
жетуге қатысты сындарлы кері байланыс беруге көмектесетін үлгі болып табылады.
Жинақтың ұсынылған сипаты сізге білім алушының қажеттілігі мен мүмкіндігін есепке
ала отырып, тапсырмаларға толықтырулар мен өзгерістер енгізуіңізге, бейімдеуіңізге мүмкіндік
береді.
Қосымша материалдарды (нұсқаулықтар, таныстырылымдар, жоспарлар және т.б.),
форумдағы талқылауларды және бейне нұсқауларды сіз «Назарбаев Зияткерлік мектептері»
ДББҰ smk.edu.kz ресми сайтынан таба аласыз.
Жемісті жұмыс пен шығармашылық табыс тілейміз!
Жинақ негізгі мектеп мұғалімдеріне, әдіскерлерге, критериалды бағалау бойынша өңірлік
және мектеп үйлестірушілеріне, басқа да мүдделі тұлғаларға арналған.
Жинақты дайындау барысында ресурстар (суреттер, мәтіндер, бейне және аудио
материалдар, т.б.) қолжетімді ресми интернет-сайттардан алынды. Жинақ коммерциялық емес
мақсатта құрастырылған.
3
МАЗМҰНЫ
I тоқсан ………………………………………………………………………………………………………………………………….. 4
Бөлім: Өркениет: даму ерекшеліктері ……………………………………………………………………………………… 4
ІІ тоқсан ……………………………………………………………………………………………………………………………….. 13
Бөлім: Этникалық және әлеуметтік-саяси процестер ……………………………………………………………… 13
ІІІ тоқсан ……………………………………………………………………………………………………………………………… 18
Бөлім: Мемлекет, соғыс және революциялар тарихынан ……………………………………………………….. 18
ІV тоқсан ……………………………………………………………………………………………………………………………… 40
Бөлім: Мәдениеттің дамуы ……………………………………………………………………………………………………. 40
4
I тоқсан
Бөлім: Өркениет: даму ерекшеліктері
Бөлім Орталық Азия ұғымының тарихи және географиялық
аспектілері
Оқу мақсаты 10.1.1.1 «Орталық Азия» түсінігін аймақтың тарихи және
географиялық ерекшеліктерін сипаттау үшін пайдалану
Бағалау критерийі Білім алушы
 «Орталық Азия» түсінігін аймақтың тарихы мен
ерекшеліктерін айтуда қолданады
Ойлау дағдыларының
деңгейі
Қолдану
Тапсырма
1. Орталық Азия өркениетінің 2 ерекшелігін сипаттаңыз.
2. Ұлы Жібек жолы бойынан батыстық және шығыстық өркениеттердің қандай белгілерін
көруге болады?
Батыс өркениетінің белгілері Шығыс өркениетінің белгілері
БҰҰ-ның ЮНЕСКО мамандандырылған ұйымының Орталық Азия өркениетіне ерекше көңіл
бөлуінің 2 себебін анықтаңыз. ______________________________________
_____________________________________________________________________________
Қазақстандағы өркениеттер диалогінің маңызын талдап, дәлелдер келтіріңіз.
____________________________________________________________________________ _
Дескриптор Білім алушы:
— Орталық Азия өркениетінің 1-ерекшелігін сипаттайды;
— Орталық Азия өркениетінің 2-ерекшелігін сиапаттайды;
— Батыс өркениетінің бір белгісін анықтайды;
— Шығыс өркениетінің бір белгісін анықтайды;
— ЮНЕСКО-ның ерекше көңіл бөлуінің 1-себебін анықтайды;
— ЮНЕСКО-ның ерекше көңіл бөлуінің 2-себебін анықтайды;
— Қазақстандағы өркениеттер диалогінің маңызын талдайды;
— Маңызына нақты дәлел келтіреді.
5
Бөлім: Өркениет: даму ерекшеліктері
Бөлім Орталық Азияның дәстүрлі өркениеттерін зерттеу тарихы
Оқу мақсаты 10.1.1.2 Әлемдік өркениеттегі Орталық Азияның рөлі туралы
ғалымдардың пікірін зерттеу
Бағалау критерийі Білім алушы
 Орталық Азияның әлемдік рөліне қатысты
ғалымдардың пікірін зерделейді
Ойлау дағдыларының
деңгейі
Жоғары деңгей дағдылары
Тапсырма
Берілген деректердің негізінде сұрақтарға жауап беріңіз.
Этногроф ғалым Ж. Артықбаев: «Еуразия даласы көшпенділердің мәдени
жетістіктерін толығымен бойына сіңірген қазақ қоғамы өзінің ішкі құрылымы жағынан да,
сыртқы құрылымы жағынан да, мән-мағынасы жағынан да ерекше құбылыс болып
табылады. Көшпелі қоғамның өмір сүру негізінде қабылданбайтын, өзгелермен
салыстыруға келмейтін өзіндік ерекшелігі бар. Мұнда Батыстың да, Шығыстың да мәдени
өлшеміне сай келмейтін ерекше мәдениет қалыптасқан. Осы ерекшелікті сезіну –
методологиялық парадигманы өзгертуге негіз болуы тиіс. Бәрінен бұрын тарихи таным
өзегіне материалдық көрсеткіштер емес, рухани құндылықтар: қоғамдық сана, әлеуметтік -мәдени құндылықтар сияқты факторлар қойылуы тиіс»
Л.Н.Гумилев «Көшпенділер мәдениеті өзінің 3000 жылдық ғұмырында Жерорта теңізі
мен Қиыр Шығыс елдеріне қарағанда творчестволық эволюцияны бастан өткерді»
Дереккөздерінің құндылығы неде?
Қандай маңызды ақпарат алуға болады?
Ортақ идеясы қандай?
Дескриптор Білім алушы:
— Берілген дереккөздерінің құндылығын талдайды;
— Дереккөздер негізінде ақпараттарды анықтайды;
— Ортақ идеяны түсіндіреді.
6
Бөлім: Өркениет: даму ерекшеліктері
Бөлім
Ұлы Дала өркениеті
Оқу мақсаты 10.1.2.1 Картаны пайдаланып «Ұлы Дала» тарихи-географиялық аймағын анықтау
Бағалау критерийі Білім алушы
 «Ұлы Дала» аймағын картадан көрсетеді
Ойлау дағдыларының
деңгейі
Қолдану
Тапсырма
1. «Ұлы дала» өркениетінің таралған аймағын сипаттаңыз.
2. «Ұлы дала» өркениетіне өзге өркениеттердің ықпалын түсіндіріңіз.
3. Қазақ даласындағы «Ұлы дала» өркениетінің 3 белгісін сипаттаңыз.
4. Еуразияда тараған өркениеттерді картадан көрсетіп, ерекшелігін атаңыз.
Дескриптор Білім алушы:
— «Ұлы Дала» өркениетінің таралған аймағын сипаттайды;
— «Ұлы Дала» өркениетіне әсер еткен өркениеттердің ықпалын
түсіндіреді;
— Қазақ даласынадағы «Ұлы Дала» өркениетінің 1-белгісін
сипаттайды;
— Қазақ даласынадағы «Ұлы Дала» өркениетінің 2-белгісін
сипаттайды;
— Қазақ даласынадағы «Ұлы Дала» өркениетінің 3-белгісін
сипаттайды.
— Еуразия материгінде тараған өркениеттерді кескін картада
көрсетеді;
— Ерекшелігін сипаттайды.
7
Бөлім: Өркениет: даму ерекшеліктері
Бөлім
Ұлы Дала өркениеті
Оқу мақсаты 10.1.2.3 Ұлы дала өркениетінің пайда болуы мен қалыптасу
ерекшеліктерін түсіндіру
Бағалау критерийі Білім алушы
 «Ұлы дала» өркениетінің пайда болу мен
қалыптасуын анықтайды
Ойлау дағдыларының
деңгейі
Қолдану
Тапсырма
Берілген мәтінді пайдаланып, төменде берілген тапсырмаларды орындаңыз.
Орталық Азия аумағындағы тарихи-мұраны алты мың жылғы даму шеңберінде
алып қарасақ, олар төмендегідей кезеңдерге бөлінеді:
Бірінші кезең. Бүкіл Орталық Азия аумағын мал баққан ежелгі арийлердің
сансыз көп тайпаларының игеруі. Қара теңіз бен Еділ өңіріндегі Срубная мәдениеті,
Қазақстан, Өзбекстан, Қырғызстан, Түркіменстан, Тәжікстан аймақтарындағы Андронов
мәдениеті және Алтайдан шығысқа қарай созылып жатқан Афанасьев мәдениеттері сол
замандағы халықтың рухын бейнелейтін материалдық айғақтар болып табылады.
Екінші кезең. Сақ, Савромат, Киммер патшалықтар кезеңі.
Үшінші кезең – Арғы Ғұн, Үйсін, Қаңлы, Кушан мемлекеттері орын алады. Ежелгі
ведалық үштік үрдісі: Тәңірі-Аспан, Жер-Су, Ұмай-мәңгілік ана.
Төртінші кезең – Түркі қағанаты – Мәңгілік Ел бой көтерді. Бұл үшінші
империя — Байкалдан Каспийге дейінгі аймақты қамтыды. Түркі ұлттық рухының
осынау тегеуріні Күлтегін құлпытасында – өзінің табиғи жалғасын тапты. Сол замандағы
оның рухани аспанында жарқырап көрінген үш жарық жұлдыз: Сыр бойында — Әл-Фараби,
Жетісуда — Жүсіп Баласағұн және Махмұд Қашғари. Әл-Фараби Орталық Азияда
Гректің Платоны рөлін атқарды. Жүсіп Баласағұнның «Құтты Білігі» — Қазақстан
мен Орта Азиядағы түркі тілдес халықтардың бізге жеткен ең тұңғыш зайырлық
шығармасы, Махмұд Қашқаридан қалған түркі тілдерінің «Диуани лұғат–ат–түрік» сөздігі
– XI ғасырдағы түркінің ең тұңғыш энциклопедиясы.
Бесінші кезең. Орталық Азияның тарихы Шыңғыс әулетінің көтерілуінен басталды.
Бұл кезеңнің басында атақты Майқы би дүниеге келді. Ел аузындағы аңызға қарағанда ол
біздің тарихымыздағы билер институтының түп атасы. Бар қазақтың басын біріктіруге
жұмылған Майқы би әйгілі қазақ шежіренамасының негізін қалаушы болды.
Ел аузындағы аңыз бойынша халықтың санасына үш жүздің бас таңбаларын
тасқа қашаған сол кісі екен дейді.
Осы кезден бастап іс жүзінде тегі басқа ақсүйектердің екі тармағы – төрелер мен
қожалар – түркілердің ру-тайпалық ақсүйектерінен биіктеу мәртебе алды да, оларды
саяси және рухани биліктен ада қылды. Төрелер Шыңғыс әулетінің ұрпақтары, ал қожалар
Мұхаммед пен оның үмбеттерінен тараған рухани биліктің иелері. Уақыт өте келе, бұл екі
тармақ өкілдерінің өздері де жергілікті халықпен кірігіп, олардың әдет-ғұрпын,
дәстүрін қабылдап, қазақ халқының жалпы руханиятына сіңісіп кетті.
Алтыншы кезең. Көшпелілік өркениетінің құлдырау кезеңі. Алғаш қазақ хандығы
құрылған кезең. Шамамен 1465-1466 жылдардан бастап, жалпыхалықтық ру ханияттың
табиғи дамуының негізі қаланды.
8
Біріншіден, халық ру хының ұшқыны ақындардың, сазгерлер мен айтқыш абыздардың
жырларынан көрінді. Асан Қайғы, Шалкиіз, Бұқар жырау шығармаларында шынайы
қазақ руханияты қалыптасып дамыды.
Екіншіден, нақ осы уақытта, Жәнібек пен Керей хандар Жетісуға көшіп келіп, ел
басқара бастағаннан кейін, қазақ өзінің тарихи төл атымен атала бастады.
Үшіншіден, XVII ғасырдың бірінші жартысында үш жүздің үш ұлы биі – Төле би,
Қазыбек би және Әйтеке би – Тәуке ханмен бірге «Жеті жарғы» атты тарихи құжатты
қабылдады.
Жетінші кезең. Біздің жерімізге басып кірген жоңғарлармен соғыс басталды.
«Ақтабан шұбырындыдан» қазақ халқы қайта еңсе көтерді. Ұлтты қорғаушылар
қатарына Бөгенбай батыр, Қабанбай батыр, Наурызбай батыр және солар сияқты ұлттың
жауынгерлік рухын көтерген жарқын тұлғалы ерлер келіп қосылды.
Халықтың ерік-жігерінің тастүйін бірлігі Абылай хан тұсында ерекше бейнеленді.
Батырлармен тізе қосып, қаһармандықтың тамаша үлгілерін көрсеткен, сөйтіп халықтың
ұйтқысы болған Абылай ханның ерліктері сонау қатал заманда қазақ рухын қайта
түлетудің бір алтын діңгегіне айналды.
Сегізінші кезең – Қазақ хандығы құлағаннан кейін қазақтардың арынды рухы бұрқ
етіп сыртқа шығудың әртүрлі жолдарын қарастырды. Төрелер мен қожалардың билігі
ыдырады, олардың үңірейіп бос тұрған орындарына ешкім отырған жоқ. Ресей патшалығы
да әлсіреді. Сол кезде қазақтарда өз мемлекетін құру үміті тағы да ояна бастады. Негізгі
түйін ойлары Пантюркизм мен Панисламизммен қаруланған Алашорданың көсемдері
Әлихан Бөкейханов, Ахмет Байтұрсынов, Міржақып Дулатов және басқалар болды. Қалай
болғанда да, Алашорданың игілікті ісі өте қайғылы аяқталды. Қазақтың оқыған жас
өкілдерінің осынау ыстық жігері, ұлттық рухы сол кезде қалыптасқан жағдайлардың
себебінен өмірде іс жүзінде аса алмады. Сөйтіп, 1917 жылдан 1920 жылға дейін
қазақтың ұлттық рухы ауыр езгінің астына түсті. Қазақстан – КСРО-ның құрамына
кірді.
Тоғызыншы кезең – Ол халық рухының бұрқ етіп, сыртқа лықсуымен
ерекшеленеді: 1986 жылдың желтоқсан оқиғасы тарихымызда мәңгі қалды. Бірақ онда
рухтан гөрі саясат басым болды. Тәуелсіз Қазақ мемлекеті жарияланды.
Дереккөзі: Б.Ғ. Нұғман, С.Д. Шаймұқанова. Ұлы дала өркениеті. Қарағанды 2009, 5-13
беттер.
«Ұлы Дала» өркениеті ұғымын қалай түсінесіз?
«Ұлы Дала» өркениеті кезеңдерін уақыт сызығына орналастырыңыз.
Уақыт сызығы
«Ұлы Дала» өркениетінің қалыптасу кезеңдерін, дүниежүзі тарихымен байланыстырып
түсіндіріңіз.
Дескриптор Білім алушы:
— «Ұлы Дала» өркениеті ұғымын түсіндіреді;
— «Ұлы Дала» өркениетінің дамуының бірінші кезеңінің уақытын
анықтайды;
— «Ұлы Дала» өркениетінің дамуының екінші кезеңінің уақытын
анықтайды;
— «Ұлы Дала» өркениетінің дамуының үшінші кезеңінің уақытын
9
анықтайды;
— «Ұлы Дала» өркениетінің дамуының төртінші кезеңінің уақытын
анықтайды;
— «Ұлы Дала» өркениетінің дамуының бесінші кезеңінің уақытын
анықтайды;
— «Ұлы Дала» өркениетінің дамуының алтыншы кезеңінің уақытын
анықтайды;
— «Ұлы Дала» өркениетінің дамуының жетінші кезеңінің уақытын
анықтайды;
— «Ұлы Дала» өркениетінің дамуының сегізінші кезеңінің уақытын
анықтайды;
— «Ұлы Дала» өркениетінің дамуының тоғызыншы кезеңінің уақытын
анықтады;
— «Ұлы Дала» өркениетінің дүниежүзі тарихымен байланыстырады.
10
Дескриптор Білім алушы
— палеолит дәуірінің археологиялық ескерткіштерін сәйкестендіреді;
— мезолит дәуірінің археологиялық ескерткіштерін сәйкестендіреді;
— неолит дәуірінің археологиялық ескерткіштерін сәйкестендіреді;
— қола дәуірінің археологиялық ескерткіштерін сәйкестендіреді;
— темір дәуірінің археологиялық ескерткіштерін сәйкестендіреді;
— энеолит және қола дәуірі ескерткіштерінің ерекшелігін түсіндіреді.
Бөлім: Өркениет: даму ерекшеліктері
Бөлім
Ұлы Дала өркениеті
Оқу мақсаты 10.1.2.4 Қазақстан аумағындағы ежелгі археологиялық
мәдениеттердің ерекшеліктерін сипаттау
Бағалау критерийі Білім алушы
 Еліміздегі ежелгі археологиялық мәдениеттердің
ерекшеліктерін көрсетеді
Ойлау дағдыларының
деңгейі
Қолдану
Тапсырма
Берілген археологиялық ескерткіштерді дәуірлерге дұрыс сәйкестендіріп орналастырыңыз.
Тас дәуірі энеолит Қола дәуірі Темір дәуірі
Полеолит Мезолит Неолит
Шабақты
Тәңірқазған
Әлімбек
Бөріқазған
Тесіктас
Виноградовка
Шебір
Ботай
Атбасар
Шатпакөл
Бозащы
Андроново
Алексеев
Беғазы-Дәндібай
Степняк
Бестөбе
Энеолит және қола дәуірі ескерткіштерінің ерекшелігі
11
Бөлім: Өркениет: даму ерекшеліктері
Бөлім
Ұлы Дала өркениеті
Оқу мақсаты 10.1.2.6 «Өркениет» ұғымын айқындау критерийлерін
пайдалана отырып, Ұлы Дала көшпелі өркениетінің
ерекшеліктерін сипаттау
Бағалау критерийі Білім алушы
 Ұлы Дала көшпелі өркениетінің ерекшеліктерін
«өркениет» ұғымымен байланыстырады
Ойлау дағдыларының
деңгейі
Қолдану
Тапсырма
Көшпелілер мен шығыс өркениеттерін салыстыра отырып, ерекшеліктерін сипаттаңыз.
Өркениеттер Көшпелілер өркениеті Шығыс өркениеті
Рухани ерекшелігі 1.
2.
1.
2.
Материалдық ерекшелігі 1.
2.
1.
2.
Дескриптор Білім алушы:
— Көшпелілер өркениетінің рухани дүниесіндегі 1-ерекшелікті
сипаттайды;
— Көшпелілер өркениетінің рухани дүниесіндегі 2-ерекшелікті
сипаттайды;
— Көшпелілер өркениетінің материалдық дүниесіндегі 1- ерекшелікті
сипаттайды;
— Көшпелілер өркениетінің материалдық дүниесіндегі 2- ерекшелікті
сипаттайды;
— Шығыс өркениетінің рухани дүниесіндегі 1-ерекшелікті сипаттайды;
— Шығыс өркениетінің рухани дүниесіндегі 2-ерекшелікті сипаттайды;
— Шығыс өркениетінің материалдық дүниесіндегі 1-ерекшелікті
сипаттайды;
— Шығыс өркениетінің материалдық дүниесіндегі 2-ерекшелікті
сипаттайды.
12
Бөлім: Өркениет: даму ерекшеліктері
Бөлім Орталық Азия және әлемдік өркениет
Оқу мақсаты 10.1.3.2 Орталық Азия халықтарының рухани мәдениеті мен
ғылым саласындағы жетістіктерін талдау жасау арқылы
адамзаттың дамуына қосқан үлесін түсіндіреді
Бағалау критерийі Білім алушы
 Орталық Азия халықтарының рухани мәдениеті мен
ғылым саласындағы жетістіктерінің қоғамның дамуына
әсерін көрсетеді
Ойлау дағдыларының
деңгейі
Қолдану
Тапсырма
Орта ғасырлардағы ғылымның дамуына үлес қосқан ғалымдар туралы және олардың
еңбектерінің маңыздылығын талдаңыз.
«Кодекс
Куманикус»
М. Қашғаридің
«Түрік тілдерінің
сөздігі»
Ж. Баласағұнидің
«Құтадғу білік»
Әбу Насыр әл-Фараби
«Ғылымдар
энциклопедиясы»
Дескриптор Білім алушы:
— «Кодекс Куманикус» еңбегінің маңыздылығын талдайды;
— М. Қашғаридің «Түрік тілдерінің сөздігі» еңбегінің
маңыздылығын талдайды;
— Ж. Баласағұнидің «Құтадғу білік» еңбегінің маңыздылығын
талдайды;
— Әбу Насыр әл-Фарабидің «Ғылымдар энциклопедиясы» еңбегінің
маңыздылығын талдайды;
13
ІІ тоқсан
Бөлім: Этникалық және әлеуметтік-саяси процестер
Бөлім Қазақ халқының шығу тегі
Оқу мақсаты 10.2.1.2 Этникалық процестердің сабақтастығын анықтай
отырып, Қазақстан аумағындағы этногенездің кезеңдерін
айқындау
Бағалау критерийі Білім алушы
 Қазақстан аумағындағы этногенездің кезеңдерін
этникалық процестердің сабақтастығымен
байланыстырады
Ойлау дағдыларының
деңгейі
Жоғары деңгей дағдылары
Тапсырма
Дереккөзді қолдана отырып берілген кестені толтырыңыз.
Қазақстан жерінде халық болып қалыптасу процесі алғашқы қауымдық құрылыс
ыдырап, одан кейінгі қола дәуірі (б.з.б. II м.ж. ) мен темір дәуірі (б.з.б. VII-III ғғ.) кезеңдерімен
немесе осы кезде өмір сүрген ру-тайпалардың өсіп-өркендеуінен басталады. Яғни,
Қазақстанның ұлан-ғайыр территориясын ежелден мекендеген байырғы (автохтонды) тайпалар
мен тайпалар бірлестіктерінен бастау алады. Кейін автохтонды тұрғындарға Орталық Азиядан
батысқа қоныс аударушы тайпалар келіп қосылды. Қазақстанның автохтонды тұрғындары мен
келімсек тайпалар (мигранттар) арасында өзара араласып-сіңісу (ассимиляция) процесі орын
алды.
Орта Азия мен Қазақстан өңірінде осы екі процестің екеуі де қатар дамып отырған.
Қазақстанның ертедегі тарихын екі кезеңге: үндіеуропалық және түріктік кезеңге бөлуге
болады. Бірінші кезеңде лингвистикалық тіл жағынан Қазақстан тұрғындары үндіеуропалық
топтың ежелгі парсы тобына кіреді, яғни, бұл кезең б.з.б. II-I мың жылдықтарды қамтиды.
Екінші кезеңде Қазақстан территориясына шығыс жақтан көптеген көшпелі
тайпалардың соның ішінде көне түркі тілдес ғұндардың қоныс аударуына байланысты, са қ
және сармат тайпаларының мұрагерлері – үйсін мен қаңлылар ғұн тайпаларымен араласып
ассимиляцияға түскен.
Қазақ халқының қайнар көзі — сақ тайпаларының мұрагерлері, бүгінгі қазақ даласында
б.з.б. ІІ ғасырдан өмір сүрген үйсін, қаңлы тайпалары мен олар құрған мемлекеттік
құрылымдар болғандығы анық.
Б.з.б. I ғасырда Солтүстік ғұндардың құрамына кірген көптеген түркі тілдес
тайпалардың бір бөлігі Орталық Азиядан Тянь-Шань арқылы өтіп, үйсін, қаңлы тайпалық
бірлестігімен көрші-қолаң отырды. Ғұндардың Қазақстанға өтуінің екінші толқыны б.з. I
ғасырында орын алды. Бұл кезде Солтүстік ғұндардың толып жатқан тайпалары Шығыс
Қазақстан мен Жетісуға қоныс аударды. Бұл үйсіндер мен қаңлыларда монголоидтық нәсілдің
элементтерін күшейте түсті. Антропологтар осы кездегі жергілікті халықтағы монголоидтық
нәсіл белгілері 30% құрады деп есептейді.
VI ғасырда Қазақстан жері біртұтас мемлекет – Батыс Түркі қағанаты — «Он оқ елінің»
құрамына кірді. Қағанаттар ондаған түркі тілдес ру-тайпаларды біріктірді. Үйсіндер мен
қаңлылар осы тайпалармен араласып-сіңісіп кетті. Тоныкөк жазуында «бұрынғы үйсіндердің
жерін жайладық» деген сөздерге қарағанда, олар расында да түріктерге тәуелділікке түскен.
Қазақ халқының қалыптасуында ежелгі (үйсін, қаңлы қоғамдары) және ерте
ортағасырлардағы мемлекеттік құрылымдар (түрік тайпаларының мемлекеттері) мен олардың
арасындағы өзара сабақтастық байланыстың маңызы зор.
14
Монғол шапқыншылығы салдарынан Қазақстан жеріндегі ру-тайпалардың арасындағы
тарихи қалыптасқан географиялық ортақтастық пен мәдени-экономикалық байланыстар
бұзылды.
Қазақ халқының қалыптасуының аяқталуы XIV-XV ғасырларда өмір сүрген этносаяси
қауымдастықтар Ақ Орда, Әбілхайыр хандығы, Моғолстан, Ноғай Ордасының тарихымен
тікелей байланысты. Қазақстан жерінде қаншалықты жойқын шапқыншылықтар болғанымен,
халық болып қалыптасудың негізгі шарты — тіл бірлігі жойылмады. Керісінше, уақыт өткен
сайын монғол тайпаларының өздері жергілікті халықтың түркі тіліне, әдет-ғұрпына, салт-санасына көшіп, түркіленіп кетті. Оларды ғылыми әдебиеттерде «түріктенген монғолдар» деп
атайды.
http://e-history.kz/media/scorm/221/150/text/text.htm
Дереккөзінің құндылығы
Дереккөзден жалпы қандай ақпарат алуға болады? 1.
2.
3.
Дереккөзді сипаттайтын 5 кілт сөзді жазыңыз
Қазақ ұлтының қалыптасу үдерісі неге ұзаққа
созылды?
Қазақ ұлтының қалыптасуының екі негізгі
ерекшелігін талдаңыз
1.
2.
Қазақ ұлтының қалыптасу үдерісі бойынша өзіндік
қорытынды жасаңыз
Дескриптор Білім алушы:
— дереккөздегі ақпараттың құндылығын анықтайды;
— нақты 1-ақпаратты көрсетеді;
— нақты 2-ақпаратты көрсетеді;
— нақты 3-ақпаратты көрсетеді;
— дереккөзін сипаттайтын 5 кілт сөзді анықтайды;
— қазақ ұлты қалыптасуының ұзаққа созылу себебін жазады;
— қазақ ұлты қалыптасуының 1-ерекшелігін анықтайды;
— қазақ ұлты қалыптасуының 2-ерекшелігін анықтайды;
— қазақ ұлтының қалыптасуы бойынша қорытынды ой түйін жазады.
15
Бөлім: Этникалық және әлеуметтік-саяси процестер
Бөлім Дәстүрлі қазақ қоғамы: этникалық құрылымы және
әлеуметтік ұйымдасуы
Оқу мақсаты 10.2.2.1 Қазақтардың этникалық құрылымын сипаттау үшін
«ру», «тайпа », «жүз», « ата-жұрт», «ата-мекен» ұғымдарын
пайдалану
Бағалау критерийі Білім алушы
 Этникалық құрылымды анықтауда «ру», «тайпа»,
«жүз», «ата-жұрт», «атамекен» ұғымдарын
қолданады
Ойлау дағдыларының
деңгейі
Қолдану
Тапсырма
Берілген этникалық құрылымды сипаттамасымен сәйкестендіріңіз.
1 «ата-жұрт» A қазақ халқының үш рулық-тайпалық
бірлестіктерінің ортақ атауы
2 «атамекен» B әлеуметтік негізгі ұясы; арғы тегі бір әкеден немесе
бір шешеден тараған туыстар тобы.
3 «ру» C этникалық ұжымның (ру, тайпа, тайпалық одақ,
елдің) байырғы ата-бабадан ұрпақтарына мирас
болып қалған ежелден өсіп-өнген, өрбіген, ел болып
қалыптасқан тарихи мекені.
4 «жүз» D қандас туыстардан тұратын әлеуметтік және
этникалық бірлестік. Ол рулар мен аталарға
бөлінеді.
5 «тайпа» E ата-бабалар ғұмыр кешкен, олардың өз ұрпақтарына
мәңгілікке қалдырған иелігі, ең
қымбат мұрасы» деген ұғымды білдіреді.
Этникалық
құрылым
атауы
1 2 3 4 5
Дескриптор Білім алушы:
— 1-этникалық құрылымның мағынасымен сәйкестендіреді;
— 2-этникалық құрылымның мағынасымен сәйкестендіреді;
— 3-этникалық құрылымның мағынасымен сәйкестендіреді;
— 4-этникалық құрылымның мағынасымен сәйкестендіреді;
— 5-этникалық құрылымның мағынасымен сәйкестендіреді;
— этникалық құрылымды ретімен орналастырады.
16
Бөлім: Этникалық және әлеуметтік-саяси процестер
Бөлім Дәстүрлі қазақ қоғамы: этникалық құрылымы және әлеуметтік
ұйымдасуы
Оқу мақсаты 10.2.2.8 Туған жердің мәдениеті, салт-дәстүрінің маңызына баға
беруде «мәдени-генетикалық код» ұғымын қолдану
Бағалау критерийі Білім алушы
 «Мәдени-генетикалық код» ұғымы арқылы мәдениет, салт-дәстүрдің маңыздылығын бағалайды
Ойлау дағдыларының
деңгейі
Жоғары деңгей дағдылары
Тапсырма
Төменде берілген тапсырмаларды ретімен орындаңыз.
«Мәдени код» пен «генетикалық кодтың» өзара ерекшеліктері мен ұқсастықтарын анықтау
Ұлттық «мәдени-генетикалық кодты» сақтаудың маңызы __________________________
Қазақ ұлтының «мәдени-генетикалық кодының» насихаттаудың жолын ұсыныңыз.
Дескриптор Білім алушы:
— «Мәдени кодтың» ерекшелігін сипаттайды;
— «Генетикалық кодтың» ерекшелігін сипаттайды;
— «Мәдени код» пен «генетикалық кодтың» ұқсастығын сипаттайды;
— Ұлттық «мәдени-генетикалық кодты» сақтаудың маңызына баға
береді;
— «Мәдени-генетикалық кодты» насихаттаудың тәсілін ұсынады.
17
Бөлім: Этникалық және әлеуметтік-саяси процестер
Бөлім Дәстүрлі қазақ қоғамы: этникалық құрылымы және әлеуметтік
ұйымдасуы
Оқу мақсаты 10.2.2.7 Дәстүрлі қазақ қоғамындағы әлеуметтік институттардың
функционалдық рөлін түсіндіру
Бағалау критерийі  Қоғамдағы әлеуметтік институттардың міндеттерін
ажыратады
Ойлау дағдыларының
деңгейі
Қолдану
Тапсырма
1. Қазақ хандығының әлеуметтік құрылымын жіктеңіз.
2. Қазақ қоғамының әлеуметтік құрылымына байланысты кем дегенде 3 әлеуметтік топты
сипаттаңыз.
Әлеуметтік құрылым
Ақсүйектер
1.
2.
Қарасүйектер
1.
2.
3.
4
Дескриптор Білім алушы:
— қазақ хандығында ақсүйектерге кірген 1-тапты анықтайды;
— қазақ хандығында ақсүйектерге кірген 2-тапты анықтайды;
— қазақ хандығында қарасүйектерге кірген 1-тапты анықтайды;
— қазақ хандығында қарасүйектерге кірген 2-тапты анықтайды;
— қазақ хандығында қарасүйектерге кірген 3-тапты анықтайды;
— қазақ хандығында қарасүйектерге кірген 4-тапты анықтайды;
— қазақ қоғамындағы 1-әлеуметтік тапты сипаттайды;
— қазақ қоғамындағы 2-әлеуметтік тапты сипаттайды;
— қазақ қоғамындағы 3-әлеуметтік тапты сипаттайды.
18
ІІІ тоқсан
Бөлім: Мемлекет, соғыс және революциялар тарихынан
Бөлім Қазақстан территориясындағы ерте мемлекеттер
Оқу мақсаты 10.3.1.1 Қазақстандағы ерте көшпенділердегі мемлекеттілік
белгілерін анықтау үшін «мемлекет», «билік», «саяси ұйым»
ұғымдарын пайдалану
Бағалау критерийі Білім алушы:
 «Мемлекет», «билік», «саяси ұйым» ұғымдарын
көшпелілердің мемлекеттік белгілерін ажыратуда
қолданады
Ойлау дағдыларының
деңгейі
Қолдану
Тапсырма
Көшпелілердің мемлекеттік белгілерін кестені толтыру арқылы көрсетіңіз.
Дескриптор Білім алушы:
— ерте ортағасырлық мемлекеттің ерекшелігін сипаттайды;
— ерте ортағасырлық биліктің ерекшелігін сипаттайды;
— ерте ортағасырлық саяси ұйымның ерекшелігін сипаттайды.
мемлекет
• 1
билік
• 1
саяси ұйымдар
• 1
19
Бөлім: Мемлекет, соғыс және революциялар тарихынан
Бөлім Ұлы Дала көшпенділерінің империялары
Оқу мақсаты 10.3.1.2 Қазақстанда мемлекеттіліктің қалыптасуының
тарихи кезеңдерін түсіндіру
Бағалау критерийі  Қазақстанда мемлекеттіліктің қалыптасуының
тарихи кезеңдерін атайды
Ойлау дағдыларының
деңгейі
Білу және түсіну
Тапсырма
Ерте ортағасырдағы қазақ жеріндегі болған саяси өзгерістерді сипаттаңыз.
Карталар Сипаттамасы
Дескриптор Білім алушы
— 1-карта арқылы ерте ортағасырлардағы қазақ жеріндегі өзгерісті
сипаттайды;
— 2-карта арқылы ерте ортағасырлардағы қазақ жеріндегі өзгерісті
сипаттайды;
— 3-карта арқылы ерте ортағасырлардағы қазақ жеріндегі өзгерісті
сипаттайды;
— 4-карта арқылы ерте ортағасырлардағы қазақ жеріндегі өзгерісті
сипаттайды.
20
Бөлім: Мемлекет, соғыс және революциялар тарихынан
Бөлім Ұлы Дала көшпенділерінің империялары
Оқу мақсаты 10.3.2.2 Ерте және дамыған орта ғасырлардағы түркі
мемлекеттерінің геосаяси белсенділігін сипаттау
Бағалау критерийі  Ерте және дамыған орта ғасырлардағы түркі
мемлекеттерінің геосаяси белсенділігін анықтайды
Ойлау дағдыларының
деңгейі
Қолдану
Тапсырма
Ерте және дамыған ортағасырлық мемлекеттердің Орта Азияға тигізген әсерін дәлел келтіре
отырып сипаттаңыз.
Дескриптор Білім алушы:
— Ерте және дамыған ортағасырлардағы мемлекеттердің ортаазиядағы
экономикалық жағдайға әсерін сипаттайды;
— Ерте және дамыған ортағасырлардағы мемлекеттердің ортаазиядағы
саяси жағдайға әсерін сипаттайды;
— Ерте және дамыған ортағасырлардағы мемлекеттердің ортаазиядағы
әлеуметтік жағдайға әсерін сипаттайды;
— Ерте және дамыған ортағасырлардағы мемлекеттердің ортаазиядағы
мәдени жағдайға әсерін сипаттайды.
• мәдени
• әлеуметтік
• саяси • экономикалық
, ,
, ,
21
Бөлім: Мемлекет, соғыс және революциялар тарихынан
Бөлім Ұлы Дала көшпенділерінің империялары
Оқу мақсаты 10.3.1.2 Қазақстанда мемлекеттіліктің қалыптасуының
тарихи кезеңдерін түсіндіру
Бағалау критерийі  Мемлекеттіліктің қалыптасуының тарихи
кезеңдерін атайды
Ойлау дағдыларының
деңгейі
Білу және түсіну
Тапсырма
Берілген сызбаның негізінде қазақ мемлекеттілігінің қалыптасуына дейінгі кезеңді
сипаттаңыз
Дескриптор Білім алушы:
— Жошы ұлысынан тараған хандықтардың қазақ хандығының
қалыптасуына әсерін сипаттайды;
— Шағатай ұлысынан тараған хандықтардың қазақ хандығының
қалыптасуына әсерін сипаттайды;
— Үгедей ұлысынан тараған хандықтардың қазақ хандығының
қалыптасуына әсерін сипаттайды.
моңғол империясы ы,
Жошы ұлысы
, ,
Шағатай ұлысы
,
Үгедей ұлысы
22
Бөлім: Мемлекет, соғыс және революциялар тарихынан
Бөлім Қазақ хандығы — Орталық Азиядағы алғашқы ұлттық
мемлекет
Оқу мақсаты 10.3.3.1 Ақ Орда және Қазақ хандығының тарихи
сабақтастығын анықтау
Бағалау критерийі  Ақ Орда және Қазақ хандығының тарихи сабақтастығын
көрсетеді
Ойлау дағдыларының
деңгейі
Қолдану
Тапсырма
Ақ Орда мемлекеті мен Қазақ хандығының сабақтастығына нақты дәлелдер келтіріңіз.
Дескриптор Білім алушы:
— Территориялық құрылымы бойынша Ақ Орда мемлекеті мен Қазақ
хандығының сабақтастығын түсіндіреді;
— Территориялық құрылымы бойынша Ақ Орда мемлекеті мен Қазақ
хандығының сабақтастығына дәлел келтіреді;
— Саяси басқару жүйесі бойынша Ақ Орда мемлекеті мен Қазақ
хандығының сабақтастығын түсіндіреді;
— Саяси басқару жүйесі бойынша Ақ Орда мемлекеті мен Қазақ
хандығының сабақтастығына дәлел келтіреді;
— Этникалық құрамы бойынша Ақорда мемлекеті мен Қазақ
хандығының сабақтастығын түсіндіреді;
— Этникалық құрамы бойынша Ақ Орда мемлекеті мен Қазақ
хандығының сабақтастығына дәлел келтіреді;
— Шаруашылығы бойынша Ақ Орда мемлекеті мен Қазақ хандығының
сабақтастығын түсіндіреді;
— Шаруашылығы бойынша Ақ Орда мемлекеті мен Қазақ хандығының
сабақтастығына дәлел келтіреді.
территориялық аумағы
саяси басқару жүйесі
этникалық құрамы
шаруашылығы
23
Бөлім: Мемлекет, соғыс және революциялар тарихынан
Бөлім Қазақ хандығы — Орталық Азиядағы алғашқы ұлттық
мемлекет
Оқу мақсаты 10.3. 3.3 Мемлекет құрылысындағы сабақтастықты анықтай
отырып, Қазақ хандығының саяси институттарының
ерекшеліктерін зерттеу
Бағалау критерийі Білім алушы:
 Мемлекет құрудағы сабақтастық негізінде Қазақ
хандығының саяси институттарының ерекшелігін
анықтайды
Ойлау дағдыларының
деңгейі
Жоғары деңгей дағдылары
Тапсырма
1. Қазақ хандығының басқару жүйесі бойынша кестенің бос торкөздерін толтырыңыз
Сат
ыла
ры
Басқарудың
жүйесі
Басшысы Бірігудің түрлері Міндеті
1 Ауылдық
басқару
Жақын адмадардың
бірнеше отбасынан
тұрады.
2 Ақсақал
3 Өзінің рулық
аймағында кездесетін
дауларды әділдікпен
шешкен.
4 Ұлыстық билік Ұлыс
сұлтаны
немесе хан
5 Би Бірнеше ұлыстардан
құралған
6 Хандық Үш жүздің басын
біріктірген
7 Құрылтайдың
маңызы
2. Қазақ хандығының саяси жүйесінің өзіндік ерекшеліктерін талдап, қорытынды ой
түйін жазыңыз.
24
Дескриптор Білім алушы:
— Қазақ хандығында ауылды басқарушының лауазымын анықтайды;
— Ауылды басқарған адамның міндеттерін анықтайды;
— Ақсақал қандай әкімшілік буынды басқарғанын анықтайды;
— Ақсақал басқаратын әкімшілік буынға қандай әкімшілік аудандар
кіретінін сипаттайды;
— Ақсақалдың міндеттерін көрсетеді;
— Қазақ хандығының үшінші әкімшілік буынын анықтайды;
— Үшінші әкімшілік буынның басшысының лауазымын атайды;
— Үшінші әкімшілік буын құрамына кірген әкімшілік буынды
анықтайды;
— Ұлыстық билік біріктірген әкімшілік буынды анықтайды;
— Ұлыс сұлтанының міндеттерін көрсетеді;
— Би қандай әкімшілік буынды басқарғанын анықтайды;
— Бидің міндеттерін көрсетеді;
— Хандықты басқарушының лауазымын анықтайды;
— Ханның міндеттерін көрсетеді;
— Құрылтайдың қазақ қоғамы үшін маңызын жазады;
— Қазақ хандығының саяси жүйесі бойынша қорытынды ой түйін
жасайды.
25
Бөлім: Мемлекет, соғыс және революциялар тарихынан
Бөлім Қазақ хандығы — Орталық Азиядағы алғашқы ұлттық
мемлекет
Оқу мақсаты 10.3.3.2 Қазақ хандығының құрылуын Қазақстан
аумағындағы тарихи процестердің заңды нәтижесі ретінде
тұжырымдау
Бағалау критерийі Білім алушы:
 Қазақ хандығының құрылуы тарихи үдерістің нәтижесі
екендігін дәлелдейді
Ойлау дағдыларының
деңгейі
Жоғары деңгей дағдылары
Тапсырма
1. Қазақ хандығының қалыптасуына әсер еткен негізгі факторларды маңыздылығына қарай
пирамидаға орналастырыңыз.
 Көшпелі мал шаруашылығы мен отырықшы-егіншілік екі негізгі мәдени типтің бір-бірімен үйлескен, тоғысқан жері болатын.
 Көптеген қалаларда қолөнер, сауда дамыды.
 Сыр бойындағы иеліктердің стратегиялық саяси және экономикалық стратегиялық
маңызы зор болды болғандыктан.
 Керуен жолдары ішінде көне дәуірлерден жеткен екі бағыт ерекше орында тұрды.
 Керей және Жәнібек хандармен 200 мыңға жуық адам көшіп. Оларды өзбектер -«қазақтар» деп атады.
 Әбілхайыр хандығының, Моғолстанның, Ноғай Ордасының және Батыс Сібір
хандығының қол астында төрт хандыққа бөлшектенуі.
 Қазақ тайпаларының басын қосып, қазақтың этникалық территориясын біріктіру.
 Моғолстан мен Әбілқайыр хандықтарының ішкі қайшылықтары.
 Ежелден Дешті Қыпшақты мекендеген тайпалар қазақ тайпаларымен етене араласып
кетті.
2. Қазақ хандығының қалыптасуының тарихи маңызына берілген ұпайлар бойынша баға
беріңіз.
Мына сандармен маңыздылығына
баға беріңіз және дәлел келтіріңіз
1 2 3 4 5
1.
2.
3.
4
5
6
26
Нақты сол уақытта оқиға
қаншалықты маңызды болды:
Сол уақытта бұл оқиға маңызды деп
айтылды ма?
Маңыздылық 1 2 3 4 5
Дәлел:
Оқиғалардың салдарлары
қаншалықты ауқымды әрі ұзақ
болды:
Оқиғаның салдарлары қаншалықты
ауқымды болды?
Оқиғаның салдарлары қаншалықты
ұзақ болды?
Маңыздылық 1 2 3 4 5
Дәлел:
Оқиға қаншалықты маңызды болды: Маңыздылық 1 2 3 4 5
Дәлел:
Дескриптор Білім алушы:
— Қазақ хандығының құрылуына әсер еткен факторларды
маңыздылығы бойынша анықтайды;
— Қазақ хандығың құрылуы сол уақытта қаншалықты маңызды
болғанына баға береді;
— Қазақ хандығының құрылуы салдарлары қаншалықты ауқымды
болғанына баға береді;
— Қазақ хандығының құрылуының салдарлары қаншалықты ұзақ
болғанына баға береді;
— Қазақ хандығының құрылуының қаншалықты маңызды болғанына
баға береді.
27
Бөлім: Мемлекет, соғыс және революциялар тарихынан
Бөлім Тәуелсіздікке жол және ұлттық мемлекеттіліктің қайта
жаңғыртылуы
Оқу мақсаты 10.3.4.1 Қазақстанның мемлекеттік егемендігінен
айрылуының себеп-салдарын анықтау
Бағалау критерийі Білім алушы:
 Қазақстанның егемендіктен айрылуының себебін
көрсетеді
Ойлау дағдыларының
деңгейі
Қолдану
Тапсырма
Берілген картаны қолдана отырып, Қазақ хандығының Ресей империясының құрамына
кіруіне әсер еткен ішкі және сыртқы жағдайларды анықтап, кестені толтырыңыз.
ХVIII-XIX ғасырлардағы қазақ
хандығының ішкі жағдайы
ХVIII-XIX ғасырлардағы қазақ хандығының
сыртқы жағдайы
1.
2.
1.
2.
Қазақ хандығының Ресей империясының
құрамына кіруге әсер еткен ішкі
факторлар
Қазақ хандығының Ресей империясының
құрамына кіруіне әсер еткен сыртқы
факторлар
1.
2.
1.
2.
Қазақ хандығының тәуелсіздігінен
айырылғаннан кейінгі ішкі жағдайы
Қазақ хандығының тәуелсіздігенен
айырылғаннан кейінгі сыртқы жағдайы
1.
2.
1.
2.
Дескриптор Білім алушы:
— қазақ хандығының 1-ішкі жағдайын жазады;
— қазақ хандығының 2-ішкі жағдайын анықтайды;
— қазақ хандығының 1-сыртқы жағдайын көрсетеді;
— қазақ хандығының 2-сыртқы жағдайын ажыратады;
— Қазақ хандығының Ресей империясының отары болуына әсер
еткен 1-ішкі факторды анықтайды;
— Қазақ хандығының Ресей империясының отары болуына әсер
еткен 2-ішкі факторды жазады;
— Қазақ хандығының Ресей империясының отары болуына әсер
еткен 1-сыртқы факторды көрсетеді;
— Қазақ хандығының Ресей империясының отары болуына әсер
еткен 2-сыртқы факторды анықтайды;
— Қазақ хандығының отар болғаннан кейінгі 1-ішкі жағдайды
жазады;
28
— Қазақ хандығының отар болғаннан кейінгі 2-ішкі жағдайды
жазады;
— Қазақ хандығының отар болғаннан кейінгі 1-сыртқы жағдайды
анықтайды;
— Қазақ хандығының отар болғаннан кейінгі 1-сыртқы жағдайды
көрсетеді.
29
Бөлім: Мемлекет, соғыс және революциялар тарихынан
Бөлім Тәуелсіздікке жол және ұлттық мемлекеттіліктің қайта
жаңғыртылуы
Оқу мақсаты 10.3.4.2 Қазақ халқының мемлекеттік егемендікті қалпына
келтіру үшін жүргізген күресін зерттеу
Бағалау критерийі Білім алушы:
 Егемендікті алу жолында жүргізген күресті зерделейді
Ойлау дағдыларының
деңгейі
Жоғары деңгей дағдылары
Тапсырма
Мәтінді қолдана отырып, берілген кестені толтырыңыз.
Қазақстан тарихшылары кейінгі уақытта бұған дейін жеке-жеке қарастырып келген ұлт-азаттық көтерілістер мен қозғалыстарды енді тұтас қарастыратын болды. Шынында да,
Ресей патша өкіметінің отаршылдық саясатына қарсы алғашқы көтеріліс нышаны XVIII
ғасырдың 70-жылдарында байқалса, сондай оқиғалар біріне-бірі жалғасып, бірі басыла
бергенде, екіншісі басталып жатпады ма?
Академик М.Қозыбаев Қазақстандағы ұлт-азаттық қозғалыстарды төмендегідей кезеңдерге
бөледі:
1- кезең
Сібір жұртын жаулап алуға қарсы қазақ халқының құрамына кірген тайпалардың азаттық
қозғалысы. Оны Сібір даласында Көшім хан басқарды. Сібір халқы шапқыншыларға қарсы
1590—1617 жылдар арасында 30-дан астам қарсылық көрсетті. Көшім хан мен оның
балалары Ешім, Абылай, Дәулеткерей орыс мемлекетінің шапқыншыларымен ұзақ жыл
арпалысты. Бүкіл түркі тілді қандас халықтар қазақ елінің сұлтаны Мұртазаның баласы
Көшімнің әулетін колдап, қол ұшын берді.
2-кезең
Қазақ елінің оңтүстігі — Жетісу, Сыр бойы жоңғарларға, Қоқан, Хиуа хандықтарына тәуелді
болды. Ал XVIII ғасырдың бір сәтінде жоңғарлар Сарыарқаның бір бөлігі мен Алтай өңірін,
Қазақстанның оңтүстігі мен Жетісуды басып алып, халқын бодан етті. Жоңғарлармен соғыс
Отан соғысына айналып, ұлт-азаттық қозғалыс үш жүзді одан әрі қабыстырды, біріктірді,
бүкілхалықтық дәрежеге көтерді.
3-кезең
Әбілқайыр ханның Кіші жүздің бір бөлігімен Ресей қол астына өтуінен басталады. Мұны өте
тез әрі тиімді пайдаланған патша өкіметі қазақ жеріне тереңдей ене берді. Осы мақсатта тек
қаруды ғана емес неше түрлі қитұрқы саясатты да пайдаланды. Империяның құрығы қанша
ұзын болса да, қазақ даласы тұзаққа тез түспеді. Қазақстанды жаулап алу ұзаққа созылды.
4-кезең
Қазақ даласы таланып, патша өкіметі мен оның қарулы күші — қазақтар жасағы хан,
сұлтандармен бірігіп, зорлық-зомбылық мемлекеттік дәрежеде өрбіген кезде ұлт-азаттық
қозғалыс та өрши түсті. Бұл кезеңде қазақ сахарасында отарлау саясаты толық қалыптасты.
Бүкіл қазақ даласына патша өкіметі өз билігін үстем етті. Хандық билік жойылды. Ен далада
жазалаушы отряд сайрандады. Халық тығырыққа тірелді, қазақ мемлекеттігінің соңғы
буындары жойылды, шаруалар жерінен айырылып, кұмды, шөлейт далаға ысырылды. Халық
басына ауыр күн туды. Сырым Датұлы мен Исатай Тайманұлы көтерілістері осындай жағдайға
байланысты шықты.
30
5-кезең
Хан Кене бастаған ұлт-азаттық қозғалыс лаулады. Он жылдан астам уақытқа созылған бұл
қозғалыс үш жүздің басын қосып, Ресейге протекторат негізінде мемлекеттілігі мен аумақтық
тұтастығын сақтауға бағытталды, оны халықтың көпшілігі қолдады. Жеңілгеніне қарамастан
бұл Еуропаға даңқы жеткен ең ірі қозғалыстардың бірі еді.
6-кезең
XX ғасырдың басында ұлт-азаттық қозғалысын еуропалық бағытпен дамытпақ
болған реформатор зиялы қауым бастады. Олар бүкілхалықтық мүддені алға
қойды. Федеративті Ресейдің құрамында демократиялық автономия алуды
көздеген Алаш елінің буржуазиялық демократия жолымен даму бағытын ұстады. Қазақ зиялы
кауымының бір бөлігі — демократия мен дамудың еуропалық бағытын, ал екінші
бөлігі социал-демократиялық дамудың радикалды бағытын ұстады.
1916 жылы Қазақ даласындағы ұлт-азаттық қозғалыс революцияға ұласты, 1917 жылы
Ресейде Ақпан революциясы басталған сәтте оның құрамдас бөлігіне айналды. 1916 жылдың
екінші жартысында отаршылдыққа карсы наразылық Қазақ хандығының негізін қайта калпына
келтіруден көрінді. Қазақ даласында хандар сайланды, сардарбектер тағайындалды, әскер
құрылды, хан кеңесі, қазылар алқасы, ел бектері, қазынашылар, басқаша айтқанда, билік
жүйесі қалыптасты. Міне, осылай қазақ мемлекеттігінің құрамды белгілері қалпына келтірілді.
Бұл — Ресейге бодан болғаннан бергі ең ірі қозғалыс. Халық каһарына мініп, өз ерлігін
керсеткен 1916 жыл ұлт-азаттық қозғалысының ең жоғары шыңы болды.
7-кезең
Ұлт-азаттық қозғалыстар мен 1917 жылғы Ақпан революциясы және Қазан
төңкерісі азаматтық қарама-қарсылықтар кезінде дамыды да, үлкен көтеріліске ұласты. Бұл
күшпен ұжымдастыру 370-тен астам шаруалар қарсылығының жеңілісімен аяқталды…
Дереккөзі: https://kk.wikipedia.org/wiki/
ұлт-азаттық көтерілістердің ортақ
себептерін көрсетіңіз
ұлт-азаттық көтерілістердің ортақ
салдарларын көрсетіңіз
1.
2.
3.
1.
2.
3.
«Қазақ даласында болған ұлт-азаттық көтерілістер қазақ ұлтының тәуелсіздігіне негіз
болды?» бұл пікірмен қаншалықты келісесіз, дәлелдер келтіре отырып ойыңызды жазыңыз.
Дескриптор Білім алушы:
— Ұлт-азаттық көтерілістердің ортақ 1-себебін көрсетеді;
— Ұлт-азаттық көтерілістердің ортақ 2-себебін көрсетеді;
— Ұлт-азаттық көтерілістердің ортақ 3-себебін көрсетеді;
— Ұлт-азаттық көтерілістердің ортақ 1-салдарын көрсетеді;
— Ұлт-азаттық көтерілістердің ортақ 2-салдарын көрсетеді;
— Ұлт-азаттық көтерілістердің ортақ 3-салдарын көрсетеді;
— Берілген тұжырым бойынша өзіндік пікірін дәлелдер келтіріп
жазады.
31
Бөлім: Мемлекет, соғыс және революциялар тарихынан
Бөлім Тәуелсіздікке жол және ұлттық мемлекеттіліктің қайта
жаңғыртылуы
Оқу мақсаты 10.3.4.3 Түркістан (Қоқан) және Алаш автономиясы түрінде
мемлекеттік егемендікті қалпына келтіру тарихын зерттеу
Бағалау критерийі  Тұңғыш автономиялардың тарихы негізінде
егемендікке қол жеткізу жолын зерттейді
Ойлау дағдыларының
деңгейі
Жоғары деңгей дағдылары
Тапсырма
ХХ ғасырдың басында Қазақ даласында қалыптасқан Түркістан (Қоқан) және Алаш
автономиясының тәуелсіздікке ұмтылудағы ұсынған жолдарының ерекшелігін талдап,
маңызына баға беріңіз.
Дескриптор Білім алушы:
— Түркістан (Қоқан) автономиясының тәуелсіздікке жету жолындағы
ұсынысының ерекшелігін көрсетеді;
— Алаш автономиясының тәуелсіздікке жету жолындағы ұсынысының
ерекшелігін көрсетеді;
— Қазақ мемелкеттілігіндегі ХХ ғасырдың басындағы құрылған
автономиялардың маңызын көрсетеді.
32
Бөлім: Мемлекет, соғыс және революциялар тарихынан
Бөлім Тәуелсіздікке жол және ұлттық мемлекеттіліктің қайта
жаңғыртылуы
Оқу мақсаты 10.3.4.4 Қазақ мемлекеттілігінің кеңестік түрін түсіндіру үшін
«автономдық кеңес республикасы», «кеңес одағы
республикасы», «унитарлы мемлекет» ұғымдарын пайдалану
Бағалау критерийі Білім алушы:
 «Автономдық кеңес республикасы», «кеңес одағы
республикасы», «унитарлы мемлекет» ұғымдарын
мемлекеттіліктің кеңестік түрін көрсетуде қолданады
Ойлау дағдыларының
деңгейі
Қолдану
Тапсырма
Төменде берілген кестені толтырыңыз.
Кезеңдердің
хронологиясын
а сипаттама
Ұғымдарға
сипаттама
Берілген
кезеңдегі
кеңестік
мемлекетке
сипаттама
Берілген
кезеңдердегі қазақ
мемлекетінің
жағдайына
сипаттама
«автономдық
кеңес
республикасы»
«кеңес одағы
республикасы»
«унитарлы
мемлекет»
Берілген
кезеңдер
бойынша қазақ
мемлекеттілігі
нің кезеңдерін
салыстырыңыз
33
Дескриптор Білім алушы:
— «автономдық кеңес республикасының» хронологиялық кезеңін
анықтайды;
— «автономдық кеңес республика» ұғымына сипаттама береді;
— «автономдық кеңес республикасы» кезіндегі кеңестік мемлекетті
сипаттайды;
— «автономдық кеңес республикасы» кезіндегі қазақ мемлекетін
сипаттайды;
— «кеңес одағы республикасының» хронологиялық кезеңін
анықтайды;
— «кеңес одағы республикасы» ұғымына сипаттама береді;
— «кеңес одағы республикасы» кезіндегі кеңестік мемлекетті
сипаттайды;
— «кеңес одағы республикасы» кезіндегі қазақ мемлекетін
сипаттайды;
— «унитарлы мемлекетің» хронологиялық кезеңін анықтайды;
— «унитарлы мемлекет» ұғымына сипаттама береді;
— «унитарлы мемлекет» кезіндегі кеңестік мемлекетті сипаттайды;
— «унитарлы мемлекет» кезіндегі қазақ мемлекетін сипаттайды;
— Әр кезеңдегі қазақ мемлекетінің жағдайын салыстырады.
34
Бөлім: Мемлекет, соғыс және революциялар тарихынан
Бөлім Тәуелсіздікке жол және ұлттық мемлекеттіліктің қайта
жаңғыртылуы
Оқу мақсаты 10.3.4.5 Кеңестік кезеңдегі Қазақстанның қоғамдық-саяси
дамуының жетістіктері мен қайшылықтарын талдау
Бағалау критерийі Білім алушы:
 Кеңестік кезеңдегі еліміздің қоғамдық-саяси
дамуының жетістіктері мен қайшылықтарын
ажыратады
Ойлау дағдыларының
деңгейі
Жоғары деңгей дағдылары
Тапсырма
Кеңестік билік жүргізген саясаттың қазақ қоғамы үшін әсерін түсіндіріңіз.
Қазақ қоғамына оң әсері Қазақ қоғамына кері әсері
Саяси
Экономикалық
Әлеуметтік
Мәдени
Дескриптор Білім алушы:
— Кеңестік биліктің саяси салада жүргізген саясатының оң әсерін
көрсетеді;
— Кеңестік биліктің саяси саладағы жүргізген саясатының кері
әсерін көрсетеді;
— Кеңестік биліктің экономика саласында жүргізген саясатының
оң әсерін анықтайды;
— Кеңестік биліктің экономика саласында жүргізген саясатының
кері әсерін анықтайды;
— Кеңестік биліктің әлеуметтік салада жүргізген саясатының оң
әсерін анықтайды;
— Кеңестік биліктің әлеуметтік салада жүргізген саясатының кері
әсерін анықтайды;
— Кеңестік биліктің мәдени салада жүргізген саясатының оң
әсерін анықтайды;
— Кеңестік биліктің мәдени салада жүргізген саясатының кері
әсерін анықтайды.
35
Бөлім: Мемлекет, соғыс және революциялар тарихынан
Бөлім Тәуелсіздікке жол және ұлттық мемлекеттіліктің қайта
жаңғыртылуы
Оқу мақсаты 10.3.4.6 Ұлттық мемлекеттіліктің жаңғыртылуындағы
Тұңғыш Президент Н.Ә. Назарбаевтың рөлін анықтау
Бағалау критерийі Білім алушы:
 Мемлекетті жаңғыртудағы Тұңғыш Президенттің рөлін
көрсетеді
Ойлау дағдыларының
деңгейі
Қолдану
Тапсырма
Берілген әлемдік саясаткерлердің цитаталарын қолдана отырып, берілген сұраққа жауап
беріңіз.
Джордж Буш, АҚШ-тың экс-президенті (1989-1993жж.):
«Сіздің «ядросыз әлем» жобаңыз бұл – жаһандық саясаттағы ешкім қайталай алмайтын
қадам болды. Мен және Америка халқы Сізге және Қазақстан халқына қашанда ілтипатымыз
ерекше. Сіздің қиын-қыстау кезеңдердегі ұстанған саяси және экономикалық
реформаларыңыз – әлемдік саясаттағы үлкен жетістік деп білеміз».
Барак Обама, АҚШ-тың экс-президенті:
«Президент Назарбаев әлемдік саясаттағы ең беделді тұлғалардың бірі. Оның «Ядролық
қарусыз әлем» жобасы — әлем көшбасшыларын таң қалдырған жоба болды. Қазақстан –
ядролық қарудан өз еркімен бас тарта отырып, әлемдегі ең бейбіт, тұрақты мемлекет құрудың
жарқын үлгісі болды».
Владимир Путин, Ресей Президенті:
«Нұрсұлтан Әбішұлы саясатқа ерте келген. Ол – сонау кеңестік кезеңдегі биліктің өкілі. Мені
таң қалдыратыны – ерте уақыттан бері саясатта жүргенімен – ол өте жаңашыл адам. Мен күні
бүгінге дейін оның осы жаңашылдығына қайран қаламын. Мен жақында Нұрсұлтан
Әбішұлының жаңа қасиетін таныдым. Ол даулы, шешімі қиын жағдайларда – сентименталды
адам бола алады».
Пан Ги Мун, БҰҰ бас хатшысы (2007-2016 жж)
«Президент Назарбаев – әлемдік саясаттағы бітімгер саясаткер. Оның саяси шешімдері әлем
басшылары үшін үлгі болуы тиіс».
Маргарет Тэтчер, Ұлыбритания премьер-министрі (1979-1990жж.):
«Қазір жаһандық саясатта 5-6 ірі саяси ойыншылар бар. Солардың бірі – Нұрсұлтан
Назарбаев. Мен оған қатты сенемін және оның бастамаларын қолдаймын».
Ислам Каримов, Өзбекстанның экс-Президенті (1991-2016 жж)
«Мен білемін, дүниеде ерекше жаратылған адамдар болады. Олардың ақылы жыл ұзарған
сайын арта береді. Қарапайым адамдарда қартайған сайын жадынан жаңылып, қарттықтың
көлеңкесіне сүйенеді. Ал дара туғандар керісінше болады. Оларға Алла Тағала даналық
берген. Олар Алланың ерекше сүйген құлдарынан болса керек-ті. Президент Назарбаев
осындай азамат!»
Тәуелсіз Қазақстанның әлемдік келбетін қалыптастырудағы Тұңғыш Президент
Нұрсұлтан Назарбаевтың рөлі қандай?
36
Дескриптор Білім алушы:
— Саясаткерлердің пікірлерін тиімді қолданады;
— Тұңғыш Президенттің қоғамдағы рөлін анықтайды.
37
Бөлім: Мемлекет, соғыс және революциялар тарихынан
Бөлім Тәуелсіздікке жол және ұлттық мемлекеттіліктің қайта
жаңғыртылуы
Оқу мақсаты 10.3.4.7 Мемлекеттік стратегиялар мен бағдарламалардың
мазмұнын зерттей отырып, Қазақстан Республикасының
даму бағдарларын болжау
Бағалау критерийі Білім алушы:
 Мемлекеттік стратегиялар мен бағдарламалардың
мазмұнын зерделейді
 Қазақстан Республикасының даму бағдарларына
болжау жасайды
Ойлау дағдыларының
деңгейі
Жоғары деңгей дағдылары
Тапсырма
1. Қазақстан Республикасы стратегияларының бағыттарын эмблемасымен
сәйкестендіріңіз.
1. Жаңа бағыттың экономикалық саясаты –
пайда алу, инвестициялар мен бәсекеге
қабілеттіліктен қайтарым алу принципіне
негізделген түгел қамтитын экономикалық
прагматизм
2. Кәсіпкерлікті – ұлттық экономиканың
жетекші күшін жан-жақты қолдау
3. Әлеуметтік саясаттың жаңа принциптері –
әлеуметтік кепілдіктер және жеке
жауапкершілік
4. Білім және кәсіби машық – заманауи білім
беру жүйесінің, кадр даярлау мен қайта
даярлаудың негізгі бағдары
5. Мемлекеттілікті одан әрі нығайту және
қазақстандық демократияны дамыту
6. Дәйекті және болжамды сыртқы саясат –
ұлттық мүдделерді ілгерілету мен аймақтық
және жаһандық қауіпсіздікті нығайту
7. Жаңа қазақстандық патриотизм – біздің
көпұлтты және көпконфессиялы қоғамымыз
табысының негізі
1.Ұлттық қауіпсіздік:
2.Ішкі саясаттың орнықтылығы
және қоғамның шоғырлануы:
3.Шетелдік инвестициялар мен ішкі
жинақ қаражаттың деңгейі жоғары
болатын ашық нарықтық
экономика негізінде экономикалық
өрлеу.
4.Қазақстандықтардың
денсаулығы, білім алуы және
игілігі:
5.Энергетикалық қорлар:
6.Инфрақұрылым (көлік және
байланыс):
7.Кәсіпқой мемлекет:
38
2. «Қазақстан – 2030» және «Қазақстан – 2050» стратегияларының мазмұндық
ерекшеліктерін талдаңыз.
3. Қазақстанның жарқын болашағына нақты қандай қадам жасалып жатқанына дәлел
келтіріңіз.
1. _______________________________________________________________
__________________________________________________________________
2. _______________________________________________________________
__________________________________________________________________
3.________________________________________________________________
__________________________________________________________________
4. Қазақстанның болашағы үшін стратегиялық құжаттардың маңызына баға беріңіз.
___________________________________________________________
Дескриптор Білім алушы:
— «Қазақстан – 2030» стратегиясы бөлімдерін анықтайды;
— «Қазақстан – 2050» стратегиясы бөлімдерін анықтайды;
— «Қазақстан – 2030» стратегиясы мазмұнының 1-ерекшелігін
анықтайды;
— «Қазақстан – 2030» стратегиясы мазмұнының 2-ерекшелігін
анықтайды;
— «Қазақстан – 2030» стратегиясы мазмұнының 3-ерекшелігін
анықтайды;
— «Қазақстан – 2030» стратегиясы мазмұнының 4-ерекшелігін
анықтайды;
— «Қазақстан – 2050» стратегиясы мазмұнының 1-ерекшелігін
анықтайды;
— «Қазақстан – 2050» стратегиясы мазмұнының 2-ерекшелігін
анықтайды;
— «Қазақстан – 2050» стратегиясы мазмұнының 3-ерекшелігін
анықтайды;
— «Қазақстан – 2050» стратегиясы мазмұнының 4-ерекшелігін
анықтайды;
— «Қазақстан – 2030» және «Қазақстан – 2050» стратегиясы
мазмұнының 1-ұқсастығын анықтайды;
«2030 – стратегиясы»
1.
2.
3.
4.
«2050 — стратегиясы»
1.
2.
3.
4
Ұқсастығы
1.
2.
3.
4
39
— «Қазақстан – 2030» және «Қазақстан – 2050» стратегиясы
мазмұнының 2-ұқсастығын анықтайды;
— «Қазақстан – 2030» және «Қазақстан – 2050» стратегиясы
мазмұнының 3-ұқсастығын анықтайды;
— «Қазақстан – 2030» және «Қазақстан – 2050» стратегиясы
мазмұнының 4-ұқсастығын анықтайды;
— Стратегиялық құжаттардың негізінде жасалып жатқан нақты
істердің 1- тоқталып, дәлел келтіреді;
— Стратегиялық құжаттардың негізінде жасалып жатқан нақты
істердің 2 — тоқталып, дәлел келтіреді;
— Стратегиялық құжаттардың негізінде жасалып жатқан нақты
істердің 3 -тоқталып, дәлел келтіреді;
— Мемлекеттің дамыуындағы Стратегиялық құжаттардың
маңызына баға береді.
40
ІV тоқсан
Бөлім: Мәдениеттің дамуы
Бөлім Қазақ халқының дәстүрлі мәдениеті — дала өркениетінің
мұрасы
Оқу мақсаты 10.4.1.2 Қазақ халқының материалдық мәдениетінің маңызды
жетістіктерін анықтау
Бағалау критерийі Білім алушы:
 Қазақ халқының матриалдық мәдениетінің
жетістіктерін ажыратады
Ойлау дағдыларының
деңгейі
Қолдану
Тапсырма
Берілген қазақ ұлтының материалдық мәдениетінің атын атап, маңызын көрсетіңіз.
№ Атауы Жасалуына қажет заттар Маңызы/ қолданылуы
1
______________________
2
______________________
3
______________________
4
______________________
41
5
______________________
Дескриптор Білім алушы:
— Қазақ ұлтының 1-материалдық мәдениетінің атын атайды;
— Қазақ ұлтының 2-материалдық мәдениетінің атын атайды;
— Қазақ ұлтының 3-материалдық мәдениетінің атын атайды;
— Қазақ ұлтының 4-материалдық мәдениетінің атын атайды;
— Қазақ ұлтының 5-материалдық мәдениетінің атын атайды;
— Қазақ ұлтының материалдық мәдениетінің 1-жасалу жолын
сипаттайды;
— Қазақ ұлтының материалдық мәдениетінің 2-жасалу жолын
сипаттайды;
— Қазақ ұлтының материалдық мәдениетінің 3-жасалу жолын
сипаттайды;
— Қазақ ұлтының материалдық мәдениетінің 4-жасалу жолын
сипаттайды;
— Қазақ ұлтының материалдық мәдениетінің 5-жасалу жолын
сипаттайды;
— 1-материалдық мәдениеттің қазақ халқы үшін маңызын/қолданысын
түсіндіреді;
— 2-материалдық мәдениеттің қазақ халқы үшін маңызын/қолданысын
түсіндіреді;
— 3-материалдық мәдениеттің қазақ халқы үшін маңызын/қолданысын
түсіндіреді;
— 4-материалдық мәдениеттің қазақ халқы үшін маңызын/қолданысын
түсіндіреді;
— 5-материалдық мәдениеттің қазақ халқы үшін маңызын/қолданысын
түсіндіреді.
42
Бөлім: Мәдениеттің дамуы
Бөлім Қазақ халқының дәстүрлі мәдениеті — дала өркениетінің
мұрасы
Оқу мақсаты 10.4.1.3 Қазақ халқының дәстүрлі дүниетанымын анықтау
үшін «әдет-ғұрып» «рәсім», «салт-дәстүр», «діл
(менталитет)» ұғымдарын пайдалану
Бағалау критерийі Білім алушы:
 «Әдет-ғұрып» «рәсім», «салт-дәстүр», «діл
(менталитет)» ұғымдарын дәстүрлі дүниетанымды
ажыратуда қолданады
Ойлау дағдыларының
деңгейі
Қолдану
Тапсырма
Қазақ халқының дүниетанымының мағынасын танып, нақты мысал келтіріңіз.
Қазақ ұлтының дүниетанымы өзге ұлттарға қарағанда ерекшелігі неде?
Дескриптор Білім алушы:
— салт-дәстүр түрін атайды;
— рәсім түрін атайды;
— әдет-ғұрып түрін атайды;
— ділді сипаттайды;
— сұраққа жауап береді.
әр ұлттың, халықтың діні мен сеніміне, тұрмыс-тіршілігіне, ұлттық құрылым ерекшелігіне сәйкес
ғасырлар бойы жинақталып, өмірдің өзі туғызған
ғұрыптардың жиынтығы; қауым мен қоғамда
қалыптасқан мінез-құлықтың үлгілері.
Салт-дәстүр
символдық мән мағынадағы
әлдеқандай оқиғаларды немесе күндерді
мерекелеуге арналған әрекеттердің
дәйектілігі.
Рәсім
белгілі бір қоғамдық-әлеуметтік ортада
пайда болып, оның мүшелерінің мінез-құлқының, тұрмыс-тіршілігінің бұлжылмас
қағидаларына айналған жөн-жосық, жол-жоралғы.
Әдет-ғұрып
адамдардың белгілі бір қоғамдастығына тән,
нақтылы тарихи-мәдени ортада қалыптасқан
мінез-құлықтардың және іс-әрекеттердің
біркелкі сипатын білдіретін ұғым.
Діл
Мағынасы
Нақты дәлел
келтірңіз
43
Бөлім: Мәдениеттің дамуы
Бөлім Қазақ халқының дәстүрлі мәдениеті — дала өркениетінің
мұрасы
Оқу мақсаты 10.4.1.5 Дала өркениетінің белгілі тарихи және мәдени
ескерткіштерін зерттеу
Бағалау критерийі Білім алушы:
 Тарихи және мәдени ескерткіштерді зерттейді
Ойлау дағдыларының
деңгейі
Жоғары деңгей дағдылары
Тапсырма
Терминдермен жұмыс
Терракота — ___________________________________________________________
Ғаныш — ______________________________________________________________
Мешіт — ______________________________________________________________
Кесене — ______________________________________________________________
Монша — ______________________________________________________________
Ахмет Яссауи кесенесі Сарай моншалары Ақтас мешіті
Архитектуралық құрылыстың ерекшеліктерін сипаттаңыз
Қазақ даласындағы архитектуралық құрылыстардағы өркениет білгілерін сипаттаңыз.
_
Қазақ даласындағы сәулет құрылыстарының ұлттық материалдық-рухани мәдениетте
алатын орнын көрсетіңіз.
Дескриптор Білім алушы:
— Ахмет Яссауи кесенесін сипаттайды;
— Сарай моншаларын сипаттайды;
— Ақтас мешітін сипаттайды;
— Қазақ даласындағы сәулет өнері ғимараттарына әлемдік
өркениеттердің әсерін сипаттайды;
— Сәулет құрылыстарының материалдық-рухани мәдениетке
әсерін түсіндіреді.
44
Бөлім: Мәдениеттің дамуы
Бөлім Қазақ халқының дәстүрлі мәдениеті — дала өркениетінің
мұрасы
Оқу мақсаты 10.4.1.8 Халықтың рухани-адамгершілік құндылықтарын
сипаттайтын қазақ әдебиетінің маңызды жетістіктерін
анықтау
Бағалау критерийі Білім алушы:
 Рухани-адамгершілік құндылықтар негізінде қазақ
әдебиетінің жетістіктерін ажыратады
Ойлау дағдыларының
деңгейі
Қолдану
Тапсырма
1. Дереккөздерінің негізінде төмендегі сұрақтарға жауап беріңіз.
Х. Досмұхамедұлы халық әдебиетін көркемдік жөнінен жіктеп отырып, ХІХ ғасыр
әдебиетінің бір қырын көрсетер мына бір жайларға тоқталады. «Халық әдебиеті ХІХ
ғасырдың екінші жартысынан бастап, жүйелі түрде хатқа түсе бастады. Әдетте оны
қызығушылар мен Радлов, Потанин, Ильминский, Мелиоранский сияқты шығыстанушы
мамандар жазып алды. Қазақ халық әдебиетінің нағыз жинаушысы этногроф Әубәкір
Ахметжанұлы Диваев болды. Қырық жылдан астам уақыт бойы ол шаршамай-талмай қазақ
халық әдебиеті үлгілерін жинады, жүйеледі және орыс тіліне аударды».
ХІХ ғасыр әдебиетіне байланысты Сәбит Мұқанов 1942 жылы мынандай тұжырым
жасады. ХІХ ғасыр әдебиетінің дәуірлері одан бұрынғы ғасырлардың әдебиет дәуірлеріндей
көмескі емес, айқын, ашық. Мәселен, ХІХ ғасырдың алғашқы жартысында ұлт бостандығын
жырлайтын әдебиет жасалды. ХІХ ғасырдың 50-70 жылдарында «Зар заман» әдебиет басым
болды. ХІХ ғасырдың 70-жылдардан бастап ағартушылық әдебиет туды.

ХІХ ғасырдағы қазақ әдебиеті

ХІХ ғасырдағы қазақ әдебиетіндегі жаңалықтар қандай болды?
Қазақ жазушылары еңбектерінің орыс тіліне аударылуының маңызы неде?
«Зар заман» дәуірі әдебиеті өкілдері және шығармаларының идеясы қандай?
2. ХІХ ғасырдағы ақындардың еңбектерін пайдаланып, тапсырманы орындаңыз.
Абай Құнанбаев Ыбырай Алтынсарин
Орын таппай баптанба,
Құмарланып шаттанба,
Ойнап босқа күлуге.
Бес нәрседен қашық бол,
Бес нәрсеге асық бол,
Адам болам десеңіз.
Тілеуің, өмірің алдыңда,
Оған қайғы жесеңіз.
Өсек, өтірік, мақтаншақ,
Еріншек, бекер мал шашпақ –
Бес дұшпаның, білсеңіз.
Талап, еңбек, терең ой,
Қанағат, рақым, ойлап қой –
Бес асыл іс, көнсеңіз.
Надандықтың белгісі –
Еш ақылға жарамас.
Жайлып жүрген айуандай
Ақ-қараны танымас…
Жөн білмеген наданға
Қыдыр ата дарымас.
Дереккөзі: https://www.zharar.com/kz/olen/1203-abay_kunanbaev.html
45
Ақындардың шығармаларындағы адами қасиеттерді көрсетіңіз.
Дескриптор Білім алушы:
— ХІХ ғасырдағы әдебиеттің 1-ерекшелігін анықтайды;
— ХІХ ғасырдағы әдебиеттің 2-ерекшелігін анықтайды;
— Қазақ жазушылары еңбектерінің орыс тіліне аударылуының
маңызын атайды;
— «Зар заман» дәуірі әдебиетінің өкілдерін атайды;
— «Зар заман» дәуірі әдебиетінің идеясын анықтайды;
— ХІХ ғасыр ақын-жазушылар шығармаларындағы адамгершік
мәселесінің жағымды жағын көрсетеді;
— ХІХ ғасыр ақын-жазушылар шығармаларындағы адамгершік
мәселесінің жағымсыз жағын көрсетеді;
— Қоғамдық өзгерістердің адам бойындағы қасиеттерге әсерін
атайды;
— мысал келтіреді.
Жағымды жағы Жағымсыз жағы
Адам бойындағы қасиеттердің өзгеруіне қоғамда болып жатқан оқиғалар қалай әсер
етуі мүмкін, қарастырылып отырған кезеңнен мысал келтіріңіз.
________________________________________________________________________
46
Бөлім: Мәдениеттің дамуы
Бөлім Кеңестік кезеңдегі Қазақстан мәдениеті
Оқу мақсаты 10.4.2.2 Кеңестік дәуірдегі мәдениеттің даму ерекшеліктерін
қорытындылай отырып, жетістіктер мен қайшылықтарды
талдау
Бағалау критерийі Білім алушы:
 Кеңестік дәуірдегі мәдениеттің даму ерекшеліктерін
анықтауда жетістіктер мен қайшылықтарды көрсетеді
Ойлау дағдыларының
деңгейі
Жоғары деңгей дағдылары
Тапсырма
Төмендегі кестелерді толтырыңыз.
1. Кеңестік дәуірдегі қазақ мәдениеті
Өнер салалары Берілген өнер саласындағы
тұлғалар
Жаңалығы
Қазақ музыка өнері
Театр өнері
Қазақ бейнелеу өнері
мен қолөнер
Кинематография саласы
2. Кеңестік биліктің мәдениет саласындағы саясаты
+ жетістіктері — қайшылықтары
1.
2.
3
1.
2.
3
Дескриптор Білім алушы:
— Қазақ музыка өнері саласында еңбек сіңірген тұлғаны атайды;
— Қазақ музыка өнері саласындағы жаңалықты сипаттайды;
— Театр өнері саласында еңбек сіңірген тұлғаны атайды;
— Театр өнері саласындағы жаңалықты сипаттайды;
— Қазақ бейнелеу өнері мен қолөнері саласында еңбек сіңірген тұлғаны
атайды;
— Қазақ бейнелеу өнері мен қолөнері саласындағы жаңалықты
сипаттайды;
— Кинематография саласында еңбек еткен тұлғаны атайды;
— Кинематография саласындағы жаңалықты сипаттайды;
— Кеңестік биліктің қазақ мәдениетіне қатысты 1-оң әсер еткен
саясатын атайды;
— Кеңестік биліктің қазақ мәдениетіне қатысты 2-оң әсер еткен
саясатын атайды;
— Кеңестік биліктің қазақ мәдениетіне қатысты 3-оң әсер еткен
саясатын атайды;
— Кеңестік биліктің қазақ мәдениетіне қатысты 1-кері әсер еткен
саясатын атайды;
— Кеңестік биліктің қазақ мәдениетіне қатысты 2-кері әсер еткен
саясатын атайды;
— Кеңестік биліктің қазақ мәдениетіне қатысты 3-кері әсер еткен
саясатын атайды.
47
Бөлім: Мәдениеттің дамуы
Бөлім Ұлттық жаңғыру кезеңіндегі мәдениет
Оқу мақсаты 10.4.3.4 Халықтың тарихи мәдени мұрасының маңызын
зерттеуде «Туған жер» ұғымын қолдану
Бағалау критерийі  «Туған жер» ұғымын тарихи мәдени мұраны зерттеуде
қолданады
Ойлау дағдыларының
деңгейі
Қолдану
Тапсырма
Берілген бағыттар бойынша өз аймағыңыздың мәдени мұраларын сипаттаңыз.
Дескриптор Білім алушы:
— Өз туған өлкесінің тарихи ескерткішін сипаттайды;
— Өз туған өлкесінің тарихи орындарын сипаттайды;
— Өз туған өлкесінен шыққан ұлы тұлғаның өмірі мен еңбегін
сипаттайды.
Тарихи ескерткіш
Тарихи орын
Ұлы тұлға