Мұсылмандық Ренессанс (3 бөлім) — Философия — Рефераты на казахском языке — Библиотека

Алайда Ж.Баласағұнидің дүниетанымындағы әрекідік шаң беріп қалатын материалистік сарын, оның өлім мен өмір, екі дүние, жан туралы ой толғауларында көмескіленіп, діни — идеалистік көзқарасқа жол береді. Сонысына қарамай, ар ілімінің обал-сауап, жақсылық — жамандық, адалдық — арамдық, парыз-қарыз, қуаныш — қайғы, бақыт пен ізгілік сияқты категорияларының ұтымды да көркем, фәлсафалық тереңцілікпен1 сомдалуы да осы көзқарастың аясында жүзеге асырылғандығы ақиқат нәрсе… «Дүние — жалған» деген түсінік қазақтар арасында осы уақытқа дейін сақталып қалған. Оның көзді ашып — жұмғанша өте шығатындығы, қамшының сабындай қысқалығы мәңгі өмір туралы ойландырмай қоймайды. Ж.Баласағұнидің осы орайда тербеген ойлары диалектикалық сипатымен көз тартады, кейде көркем кескіндемелермен айшықталып, өрнектеліп отырады:

«Ақыл қолдар, ал білімнен құт туар,

Бұл жалғанның құлқын саған ұқтырар.

Әрбір дүние қылымсып, кәрі қыздай,

Қыз қылықты, кәрі бет, тәні мұздай…

ғұмыр бойы алданған пенденің бір күні санын соқтырып кететін жалған сенің бай, кедейлігіңе де қарамайды.

«Пара беріп қалса ажалдан адамдар,

Ел жуаны өлмес еді, жараңдар, ~~ дейді Жүсіп өткір әзілмен. Сондықтан да дәулетке мастанып кергудің еш жөні жоқ. Қолыңнан келсе қайырымдылық жаса. Қуаныштың арты — қайғы, өмірдің арты — өлім. Өлімге барар жолда ессіздікпен өткізген өміріңе өксімесең болғаны. Әйткенмен де Жүсіптің көзқарасына дін Исламның өзегі — фатализмнің мықтап әсер еткені байқалады. Тағдыр тауқыметі, бар нәрсенің алдын-ала келісіп — пішіліп қойылғаны жаратқан Хаққа ғана аян:

«Бар нәрсенің батар күні белгілі,

Тірі жанның тақыт күні белгілі.

Жыл, ай, күндей тілігің көшеді,

Көшкен күнмен өшетінің белгілі «.

Жаралған көшеді, жаратқан қалады.

Бұл пәнидегі тіршілік иелерінің қамшының сабындай ғана ғұмыры — жаратқанның мәңгілік екендігінің көрнекілік айғағы. Осы орайда сараңдықты адамды масқара ететін үш қасиеттің бірі ретінде қарастыратын Жүсіп боқ дүниеге тоймайтын сұғанақ көздің, топыраққа толғанда ғана тоятынын ескертеді. Сонау базы замандағы Конфуций, Аристотель, әл — Фараби арқылы Абайға жеткен, бүгінде халық даналығының төл қазынасына айналған ар ілімінің айшықты категориялары Жүсіп Баласағұни шығармашылығында сан алуан реңкімен көрініс береді. Адамның я жақсы, я жаман болуы құдайдан демей, оның себебі кісілік тұлғаның істі рухани байлығынан немесе жұтаңдығынан, біліктілік, яки надандықтан көреді. ғұмырына риза болу, яки риза болмау, басқаша айтқанда, мағыналы өмір өлшемі, дәреже деңгейіне байланысты, — дейді Жүсіп Баласағұни. Және де жұмақ пен тозақты көлденең тартып, адамдардың мінез — құлқын реттеушілікке бой ұрумен де әуестенбейді. Таңда нарлығы сол, Ж.Баласағұнидің ажалды пайымдауына Батыс елдерінде көзқарастық үстемдікке ие болып отырған экзистенциалисті фәлсафаның негізгі қағидасымен үндесіп жатыр. Ол қағиданың мәнісі мынада: өмір — өлімге дайындық қана. Пенденің бір аяғы көрде, бір аяғы жерде тұратын жағдаяты шекаралық ситуация деп аталады. Осы кезеңде ажалға қатысыз мойын ұсынып, ғұмыр бойы дайындалған адам бұл дүниеден о дүниеге көшер сәтте, бүкіл болмыстың мәнін бір сәтте жарқ етер көңіл арқылы тұшынып, пайымдау бағытына ие болады-мыс. Осындай бір сәт үшін ғұмыр кешу — өр пенденің борышы, —  деп тұжырымдайды экзистенциалисттер. Мұндай бақытқа қолы жететіндердің көпшілігі — өлімді ойлап, қайғы-қасіретке, мұңға батып, өзінің ішкі дүниесіне үңіле азап шегетін пенделер. Бұл көзқарасқа «бақытқа жету дегеніміз — азап шегу арқылы рухани тазару» деп ой түйген Ф.Достоевский де кезінде үн қосқан екен. Ал, Жүсіп Баласағұни болса:

 «Ажал келмей, ойла қамын қазаның,

Ерте әзірлен, тартып тірлік азабын …

Кешкен күнің — көрген түсің, құр сағым,

 Келер күнің — уайым, мұң, бір сарын.

Не дейді екен болған кісі шерменде,

Уайым, мұң ет жүрегін езгенде…

Дүние — жалған! Қайрат бойды осыған.

Түр ажалың, қарсы шығып тосып ал.

Жан алғыштан келер қандай қайыр бар?

Ұзақ жолға өмір бойы дайындал!

Еш шара жоқ өлімнен бой тасалар,

Қамдан ерте, күйікті сол баса алар — дейді Көріп отырғанымыздай, Ж.Баласағұнидің бұл ойлары экзистенциалисттердің пікірімен үндесіп жатқанымен, пенденің белгісіз бей болмыс, яғни, өлім алдындағы жан күйзеліс, қорқу сезімін бастан кешіретіндігін психологиялық тұрғыдан түсінеді, әрі азап шегуді бақытқа жетудің жолы деп әсте есептемейді. Сондықтан оны уағыздамайды. Қайталап айтсақ, өмірін өксітпеу жөнінде ол кісілік тұлғаның өзіне жауапкершілік артады. Халық үшін қызмет қылуға, адамгершілікке үндейді. Бұл фәнидің ісін о дүниеге қалдырмай түгесіп кетуді уағыздайды, артына аталы сөз, өнегелі іс қалдыруға қосады. Оз өмірі адамның өзі діттеген үдесінен шыққанда шүкірлік қылып, ақ адал борышын атқарған сезіммен, салқынқанды сабырлық пен бақилық жол тартқан лазым. Өлімнен қорқудың қажеті жоқ. Себебі ол — табиғат заңы. Шыққан күннің батуы сияқты….,

Өмір мен өлім диалектикасы сөз болған жерде төн мен жанның мәселесі де туындайтыны белгілі. Осы орайда Ж.Баласағұни қаңдай ойлар

түйіндеді екен, соған келейік. Ет пен сүйектен жаралған пендеге үш нәрсе қажет, — дейді ол.

«Ішпек, жемек әуелгісі булардың,

Қатын алмақ — бірі рахат құмардың.

Үшіншісі тән саулығың, тірлігің,

Бұл үшеудің сақтау керек бірлігін «‘, — деп, әрі қарай таратады. — Тағамды үш саусақпен шөкі алып жегенге қанағат қылу керек. Мешкейлікке бой үру — зиянды. Талғам мен нәпсіге шамалық өлшем керек… Оның шеңберінен шықсаң ауруға шалдығасың. Пайдалы нәрсе залалға айналады, және керісінше, залалды нәрсе пайдалы нәрсеге айналуы мүмкін. Мөлшерін сақтамасаң, ең тәтті нәрсенің ең ащы нәрсеге айналуы ғажап емес.

Қатынмен сұхбат жасайсың, оның зейнеті де, суық сумен жуынған бейнеті де болады, — дейді Жүсіп Баласағұн. Аталмыш ләззат көздерінің үш түріне қарама-қарсы үш жауың бар, — дейді ол өрі қарай. — Олардан аулақ болған жөн:

«Бір жауың ~ тән, екіншің — жан құмары,

Осы екеуі жаулап, құртып тынады,

Үшінші жау — шайтан діннің ұрысы,

Жауың жауыз болмас асқан булардан.

Қудай атын айтсаң шайтан сасады,

Өзің қисаң, дүниең де қашады.

 Тән — жаныңнан қалай безіп шығарсың,

Өлсең қалар, өле — өлгенше шыдарсың!» — дейді.

Көріп отырғанымыздай, алдымыздан ой түюдің үшкілдік қосыны (триада) тағы да шығып отыр. Төн құмары мен жан құмарынан өле-өлгенше құтыла алмайсың, — дейді Жүсіп. Алайда, нәпсіні ауыздықтап тыйып жүру керек. Ол үшін әзәзілдің, яғни шайтанның азғыруына ермеген лазым. Нәпсіде тойым жоқ. Адамдар о дүниелік, бұ дүниелік тұрғыдан үш топқа бөлінеді дейді Жүсіп. Олар жер бетіндегі тірілер, жер астындағы өлілер, қатындардың қарындарындағы келер ұрпақ. Соңғылар тірілерге орын босат, кет дейді, өлілер оларды өздеріне қол бұлғап шақырады, тірі пенденің ақылы — айран, миы — ботқа болатыны да осы себептен. «Бізді өлгендер шақырып «кел, тез!» — дейді,

Қарындағы (қулар) «тур» — деп мегзейді.

 Бірі шақырып, бірі қуып бағады,

Екі ортада кім рахат табады?» — деп айшықтайды ойын данышпан бабамыз. ұрпақтар арасындағы диалектикалық байланысты қарапайым материалистік тұрғыдан пайымдайтын Ж.Баласағұнидің аталмыш тұжырымы оның анимистік дүниетанымынан да хабар береді. Мысалы, жан тәсілім қыларда Айтолды ағайынмен бақұлдасып, өлімге бой ұсынып, жасыл көкке «жанымды ал», — дейді. Сол мезетте:

«Жаны ұшты, күні түнге ауысты,

Таң атыммен тіршілігін тауысты.

Шыбын жанға сая тілеп түн шықты,

Боршағандай жоғалды жан, не шара ?!

 Бұл жаһанда аты қалды, бейшара! «‘

Осы бәйіттердің фәлсафалық арқауын ажырата қарастырсақ, анимистік түсініктерді баламаймыз. Атап айтқанда, оның жан туралы түсінігі. Жан шыбын тәріздес, тәннен ұшып шығатын рухани құбылыс. Ол бар нәрсе. Ал бар нәрсе қайда жоғалады? Дене тірі кезінде жан үшін баспаналық міндет атқарады. Ал денеден ұшып шыққаннан соң ше? Ж.Баласағұни жанның мәңгі тірі қалатынына шүбә келтірмейді. Мәселе оның жұмаққа, яки тозаққа тап болуында. Жан неғұрлым биік ұшса, соғұрлым жұмаққа тап болар мүмкіндігі мол, ал керісінше, төмен түссе, онда — кәдік. Көрнекілік үшін Ж.Баласағұнидің өзіне жүгінейік:

 Тәннің үйі — қара жердің аясы,

 Шырын жанның, тон — баспана саясы

 Жан ұшқанда бос қалар үй — денесі,

Қайда екенін білер тек жан егесі?!

Биік ұшса, жан жаннатқа енгені,

Төмен түссе бір пәленің келгені.

Екеуінің бірі болар алайда,

Жаның мәңгі қалар тірі, қалайда!

Адам мұңлық болғанымен кінәсіз,

Құрып тәні, өшер сөзі, шүбәсіз!

Қайдан келді? Енді қайда барады?

Қай жерде түр? Енді қанша қалады?

Бірліктілер айта ала ма мән-жайын?

Ақылдылар ұға ала ма әрдайым?

Білікті жоқ шешер мұның жұмбағын, Жалғыз Асыға анық білер сырларын

Өмірде, тірілікте бар болған жанның қайда жоғалатынын білер білікті жоқ, — деп Ж.Баласағұни дұрыс айтады. «Азуы алты қарыс» маркстік философия да бұл сұраққа жауап бере алмаған. Сондықтан да оның жұмбағын тек Алла біледі деген бабаларымызға өкпе артудың орынсыз болатыны өзінен-өзі түсінікті.

Әр азамат өз елінің «Құтты біліктегі» зерделеуді қажет ететін мәселелер ұлан-ғайыр. Фәлсафалық ой кешудің өр реңкі, әр қисыны, әр өрнегі мен нақышы, иірімдері мен бұралаңы мол соқпақтары ғылыми сараптауға ділгір. Бұл мәселенің болашақ қазақ тілді, ұлтжанды фәлсафашы — ғалымдардың назарында болатындығы күмән туғызбайды. Ж.Баласағұнидей данышпан бабамыздың әлемге мәшһүр болған ұлағатты шығармасы әлі де талай тер төгуді талап етеді. Еліміздің тәуелсіздігі жолында, ұрпақ тәрбиесінде ділдің, тілдің жаңғырып, қайта түлеу дәуірінде «Құтты білік» те ұлтымыздың рухани игілігіне айналып, өзіне жүктелетін әлеуметтік, танымдық, тағлымдық міндеттерді абыроймен атқаратына сеніміміз мол. Оның ұлттық фәлсафа үшін берері бергенінен де гөрі молырақ. Тек соны ұқсата білейік. «Құтты біліктей» көл-көсір теңізден ой маржанын тере білейік, ұрпақ мүддесіне жарата білейік. Ал оның ұлттық фәлсафа үшін бергені де аз емес.

«Құтты біліктің» ықпалын, әсерін халықтық фольклерден де, қазақ билерінің сөз саптау, ақын-жыраулардың жыр толғау үрдістерінен де жіті бағамдауға болады. Әсіресе мұндай құбылысты фәлсафалық ой кешудің Яссылық үрдісінен айқын көруге болады. Ахмет Яссауи, Ахмет Игүнеки, Сүлеймен Бақырғани шығармаларында «Құтты біліктің» айшықты ізі сайрап жатыр. Ол із біздің заманымызға да келіп тірелетін фәлсафалық танымның «соқтықпалы соқпақсыз» бұралаң жолы…       Ахмет Яссауи Түркістан (Яссы) ХІ-ХІІ ғасырларда бүкіл кіндік Азиядағы софылық ағымның орталығы болған. Софылық ағымның танымдық арқауы — шындықтың бұл дүниелік емес, о дүниелік мән екендігі туралы діни-идеалистік қағида. Бұл ағым араб халифатының экономикалық, әлеуметтік-саяси дағдарысқа ұшыраған кезеңінде көптеген фәлсафалық діни ағымдардың өзара күресі аясында дүниеге келген-ді. Аталмыш кезеңде араб халифатына қарсы бағытталған азаттық үшін күрес, әсіресе, отар елдерде кеңінен өршіген болатын. Олардың көздеген мақсаты — бостандық, жалпыға бірдей теңдік, жерге қауымдық меншік орнату еді. Бұл талаптар идеология саласында дін Исламға керағар «ақылға жүгіну» қағидасынан көрініс тапқан-ды.

Әл-Фараби еңбектерінде халық азаттық қозғалысын ашықтан ашық жақтаған пікірлер кездеспейді. Алайда, діннің мемлекет басқару ісіндегі атқаратын міндетін түсіндіруге арналған оның пікірлерінен «ақылға жүгіну» қағидасына үн қосатынын байқаймыз. Себебі, ол дін Исламның міндетін қанаушылық езгіні қолдау емес, адамдар іс-әрекеттерін ақыл-парасат шеңберінде, адамгершілік тұрғысынан реттеп отыру деп түсіндіретін. Еңбекші бұқараның идеологиясы ретінде қалыптасқан, оның халифаттық езгіге қарсы күресін қолдаған діни — фәлсафалық ілім «Тазалық бауырлары» деген қоғамның ұжымдық еңбегіңде жан-жақты негізделген еді. Олар «тазаланған», яғни, теңдік хұқыны жариялап, реттеушілік қызмет атқаратын дін Исламды жақтады.

Омейядтар династиясын құлатып, таққа отырған Аббасидтер әулеті әл —   Мамунның (813-833) кезінде ресми дін ретінде мутазилизмді күшпен енгізді. Өйткені, әл — Мамунс ол азаттық қозғалыстар толқынында билікке қол жеткізген-ді. Сондықтан да бұрынғы ресми Исламға «жаңа леп», жаңа өзгерістер енгізуге қарсы болған жоқ, қайта барынша құптады. Осының салдарынан мутазилизм тарапынан негізделген ой бостандығы, таным иесінің белсенділігі, Құранның қолдан жазылғандығы туралы батыл тұжырымдар ресми сипатқа ие болады. Мұндай «еркінсу» дін Исламның байырғы өкілдеріне ұнай қоймайды. Олардың тарапынан қарсы әрекет ретінде дін Исламның негіздерін қызғыштай қорғап, олардың шынайылығын фәлсафалық тұрғыдан дәлелдеу мәселесі күн тәртібіне қойылды. Бұл ниеттен туындаған теологиялық жүйе — қалам, ал оның жақтаушылары мутакалимдер деген атқа ие болды.

Мутазилистер мен мутакалимдер арасындағы күрес көпке созыла қойған жоқ. Халиф Мутаваккильдің (847-861) билік жүргізген кезеңінде ресми Ислам оз күшіне енді де, оған қарсы бағытталған діни — фәлсафалық ағымдар қуғын-сүргінге ұшырады. Олардың ішінде софылық ағым да бар еді. Бағдаттан қуылып, жер аударылған суфизмнің өкілдері өздерін «қырықшілтен» деп атаған екен. Қазақтар сыйынатын «ғайып ерен, қырық шілтеннің» түп төркіні осылардан келіп шықса керек-ті.

Қуғындалған софылардың бір бөлігі кіндік Азияға келіп, өздерінің төл ісін жалғастырғаны белгілі жәйт. Олардың негізгі идеясы — алланы дін Ислам арқылы, немесе ақыл-ой арқылы емес, жүрекпен, жүректен шыққан махаббаттық сезім арқылы танып-білу керек деген қағида. Бұл қағида дін Исламға қарсы бағытталғандықтан, ал Ислам болса араб халифатының үстемшілдік саясатын қолдап отырғандықтан, кіндік Азияны мекендеген түркі тектес халықтар суфизмді қатты қолдаған. Оның үстіне олар өз шығармаларын ресми араб, парсы тілдерінде емес, түркі пішінде жазып, өз беделдерін барынша арттыра түсті. Оның үстіне бекер мен дін иелерін, дүние соңына түскен молдалар мен ишандарды улы тілмен түйреген софылар қара халыққа, кемтарларға, жоқ — жіктікке қайырымдылық пен мейірім — шапағат тигізуге уағыздағандықтан Бұхара тарапынан үлкен құрметке ие болды, олар о дүниелік болғаннан кейін әулиелер санатына қосылып, жерленген жерлері қасиетті, мінәжат ететін орындарға айналады.

Сондай орындардың бірі, әрі бірегейі — Әзірет Сұлтан кесенесі. Ол исі түркі халықтарының әулиесі, ғұлама ойшылы, софылық ағымның аясында діни — фәлсафалық ой кешудің Яссылық үрдісінің негізін қалаған Қожа Ахмет Яссауи Ибраһим ұлы ибн Махмұттың (1094-1167) басына тұрғызылған ғимарат.

Оны Қожа Ахмет Яссауиді айрықша сыйлап өткен Барлас руынан шыққан жаһангер Ақсақ Темір салдырған. Екінші жағынан, атышулы саясаткер, осы ісімен түркі халықтарының арасында өзінің беделін арттыруды да мақсат тұтқан болса керек. ғимараттың салынуы туралы деректер де ішкі қайшылықсыз емес:

Темірдің өмірін баяндайтын «Жеңістер кітабы» ескерткіштің салынуын оның Ахмет Яссауидің қабырына зиярат етіп қайтқан 1397 жылдың аяғындағы оқиғалармен байланыстырады. «Жеңістер кітабында» Темір сол жолы Яссыда болған кезінде, мұңда өзіне қарайтын елдердің жерінде Ахмет Яссауидің атына лайық зәулім ғимарат салу жайлы жарлық берген еді делінеді. Ол Ислам діннің даңқын асыру, өрі кең таралуын, аса үрен өлкені басқаруды жеңілдетуге тиіс болған.

Дегенмен, Қазандықтың (үлкен қазан тұратын ортаңғы зал) ішкі есіктерінің бірінде жазылған «1394-1395 жылдар» Темірдің ғимаратты салу жайлы жарлығы мұнан бұрынырақ, оның Алтын Орданың ханы Тоқтамысты талқандап, ол тонап алып кеткен Ахмет Яссауи мазарының мүлкін қайырған сапарында 1394 жылы берілген деп жорамалдауға мүмкіндік береді»‘.

Халық әулие тұтқан Қожа Ахмет Яссауидің «Диуани хикмет» атты еңбегі — оның өзі қалдырған рухани ескерткіші. Оның Әзірет Сұлтан ғимаратынан артықтығы болмаса, еш кемдігі жоқ. Бұл шығармада автордың өзі келтірген «аламыш үште кірдім иерге» деген дерек бар.

Кейбір зерттеушілер осы дерекке сілтеме жасап, Қожа Ахметтің пайғамбар жасында», яғни 63-те (1104 -1167) қайтыс болғандығын мәлімдейді . Бұл дұрыс емес. Өйткені, Қожа Ахмет езінің, пайғамбар жасына келгесін, бұл дүниеден баз кешіп, барлық ғұмырлық тірлікті тәркі етіп, аллаға біржолата мінәжат етіп, еш алаңсыз зікір салу үшін қылуетке түскен мерзімін көрсетіп отыр. Ол осы қылуетте 10 жылдай өмір сүрген болуы тиіс. Бұл орайда біз Х.Сүйіншәлиевтің дерегін құптаймыз. Оның дерегі бойынша Қожа Ахмет Яссауи 73 жыл ғұмыр кешкен 3. Алайда оның Қожа Ахметтің шәкірті Сүлеймен Бақырғанидің ғұмырнамасы хақындағы деректемесі күмән келтіреді. Х.Сүйіншәлиев С.Бақырғаниді 1136 жылы 82 жасында дүние салған деп есептейді. Ал, Қожа Ахмет Яссауидің Сүлейменді 15 жастағы кезінен шәкірттікке қабылдағаны белгілі. Ал, Х.Сүйіншәлиевтің деректемесі бойынша С.Бақырғани өзінің ұстазынан 42 жас үлкен болып шығады. Бұл орайда оның 1104 жылы туылған, 1186 жылы 82 жасында қайтыс болғандығы туралы басқа деректің шындыққа жанасатындығы күдік туғызбайды.

Кейбір басылымдарда бой көрсететін «дәруіштік поэзия» деген атау да Қожа Ахмет Яссауи мен оның шәкірттері қалыптастырған діни — фәлсафалық ой кешудің софылық үрдісін сипаттай алмайды. Себебі, дәруіштіктің өзі суфизмнің ритуалдық, дәстүрлі сыртқы көрінісі ғана. Сондықтан да ол суфизмнің діни — фәлсафалық ағым ретіндегі, қайшылыққа толы бай мазмұнды рухани құбылыс ретіндегі мәнін ашып бере алмайды. Суфизмнің мазмұнын дін Исламның негізгі қағидалары да, оларға қайшы келетін алланы тек жүректе тұтанған махаббат арқылы танып-білуге болады деген софылық, соны тұжырым да, тіпті бақсылық діни ұстанымның сенім-нанымдары да құрайды. Сондықтан да Ақсақ Темірдің Әзірет Сұлтан ғимаратына қазан, шырағдан сияқты тәңіриялық сенімдегі жерлеу және өлімнің артын күтуге қатысы бар дәстүрлі бұйымдарды сыйға тарту сол түркі халықтарының көңілін аулау мақсатында жасалған ишарат болса керек-ті.

Софылық ағым, сайып келгенде, тұғырлы екі тұжырымға негізделеді: Біріншісі — шынайы дүниенің, яки, болмыстың мәнін жаратқанның жасампаздық құдіретінің ізі, жемісі деп түсінуі. Сол болмыстың пендесі күнәларынан арылу үшін бұл дүниенің қызығын тәркі етіп, өзін-өзі қинап, азаптау арқылы, күні-түні зікір салып ұстаздық жағдаятқа жету арқылы, жаратқанға деген махаббат сезімін ояту арқылы онымен тұтастану қабілетіне жетуге тиіс; Екінші — дүниеқоңыздыққа салынған бай мен бектерді, ишан мен молдаларды мінеп-шенеу, сонымен қатар, пендені барға қанағат етіп шүкіршілік қылуға, зұлымдыққа қарсыласпауға, ал бақуаттарды қайырымдылыққа, мейірімділікке үндейді. Әрине, мұндай тақуалықты талап етудің утопиялық (қияли) сипаты «мен мұндалап» түр. Әйткенмен де, осы уағыздары арқылы суфизмнің орасан зор беделге ие болғандығы да ақиқат нәрсе.

Фәлсафалық ой кешудің діни — мистикалық үрдісін қалыптастырған Ахмет Яссауи мен оның шәкірттері А.Игүнеки және С.Бақырғани қазіргі Түркістан маңында ғұмыр кешкендіктен, олардың мектебін шартты түрде болса да «Яссылық» деп атауға болады. Бұл мектеп үшін жолбасшылық рөл атқаратын шығарма — Қожа Ахмет Яссауидің негізгі еңбегі «Диуани Хикмет» атты өлеңдер жинағы. Оның түп нұсқасы сақталмаған. Біздің заманымызға келіп жеткендері — XV-XVII ғасырларда жасалынған көшірмелері. «Диуани Хикмет» қазақ тілінде алғаш рет 1901 жылы Қазан қаласында тасқа басылып шыққан еді. Ал, Ахмет Игүнекидің негізгі шығармасы — «Ақиқат сыйы», Сүлеймен Бақырғанидікі — «Ақыр заман», «Бақырған» деп аталып кеткен өлең жинақтары. Енді аталмыш шығармалардың мазмұнына үңіліп, Яссылық ой кешу үрдісінің фәлсафалық ортақ белгілерін зерделейік. Болмыс туралы түсінік тұтасымен діни — мистикалық мазмұнда қалыптасқандықтан бұл дүниенің алдамшы екендігіне Яссылық ғұламалардың ешқайсысы да күмән келтірмейді. Жаратылыстану деңгейлері Исламның космогониялық ұғымдарымен біте қайнасып жатыр. Бұл жағынан Яссылық ойшылдар Жүсіп Баласағұниден көп төмен. Ал жалғанды кәрі жезөкшеге теңеу, оның өткінші ғана қас-қағым сәт екендігін мәлімдеу Жүсіп Баласағұни ойларымен үндесіп жатыр. Бірақ, Жүсіпте тамұқ отымен қорқыту, Әзірейіл, Мәңкүр — Мүңкір сияқты жаналғыш, жауапқа тартушы кейіпкерлер мүлде жоқтың қасы. Ал Яссылық ойшылдардың идеологиялық құралына айналған о дүниелік қыл көпір, күнәлар тізімі жазылған дәптер, яғни дін Исламның жаратқанның алдында қияметтің тезінен өтетін күнәһарлар туралы әфсаналары кеңінен уағыздатады. Тән құмарлығы мен жан құмарлығы Қожа Ахмет Яссауиде, әсіресе, Сүлеймен Бақырғаниде кісілік тұлға ауқымында диалектикалық қарама-қарсылық деңгейіне дейін көтеріліп, көркем суреттеледі. Олар, негізінен алғанда, пенденің нәпсісі мен рухының арасындағы тайталас, немесе дүнияуи тірлік (пендешілік) пен бақи алдындағы мұсылмандық парызды өтеу қажеттілігі арасындағы қайшылық.

Өмірдің мағынасы ~ Аллаға, хаққа жалбарынып, құлшылық ету, күнәдан тазару. Ахмет Яссауиде мәселенің осы жағы баса айтылады. Ол өзінің жаратқан хақтың алдындағы өтер парызын уағыздаумен шектеліп қоймай, сонымен қатар іс жүзінде жүзеге асырған адам. Бұл дүниеден баз кешіп, қылуетке түсіп кеткен Яссауи өзінің шәкірттері үшін екі дүниедегі теңдесі жоқ идеал іспетті болған. С. Бақырғани ұстазын машайықтардың Сарасы, ұлығы, екі дүниенің айнасы, ақиқатта өрен жүйрік, ал Арыстанбабтың ізбасары деп мадақтайды.

А. Яссауидің негізгі идеяларының бірі — жаратқанға деген сенім, ішке жиналған қасиетті нұр іспетті. Соңдықтан да егер: «Қорлық көріп сұм нәпсіңді өлтірмесең, Алла деп ішке нұрды толтырмасаң… Кіші жүз алпыс тамырың тебіренбесе… Хақ зікірін еске алу жүрегіңнен, Жан-тәніңмен шығармасаң «‘, — дейді А. Яссауи, — онда сенде Аллаға деген ғашықтықтың нышаны да жоқ. Жаратқан хаққа шын ғашық болған пенде дәруіштерден белгі сұрамайды, заһид де, тақуа да болмайды. Оған нұрын төгіп, хақ өзіне ынтызар етеді. Мәжнүн сияқты ақыл алады. нақыштың дертіне дауа жоқ, ем жоқ. Оның емі — жан беру. Үстірт қараған адамға Яссауи ғашықтық махаббаттың дүнияуи түрін уағыздайтындай әсер қалдырады. Шын мәнісінде олай емес. Ол жаратқан хаққа деген махаббатты жырлап отыр. Ондай ғашықтыққа ем сұраудың да қажеті жоқ. Ондай ғашықтыққа жан беру — түпкі мақсат. «Ғашық болсаң, ау талапкер, ғибадат жасап, бөлінді бүк. Күндіз-түні ұйықтамай, жас орнына қанынды төк… Шын талапкерді сұрасаңыз іші — тысы гауһар-дүр. Хаққа аян сырлары жегендері таза нұр, — дейді ұлы машайық. Оның осы ойларын сараптай отырып сан ғасырлардан кейін Абай мен Шәкәрімнің фәлсафалық дүниетанымдарынан көрініс беретін «нұрлы ақыл», «жан қуаты» деген ұғымдардың шығу төркініне басқа қырынан қарауға құлшынасың. Олардың арасындағы рухани ой үндестігіне шүбә келтірмейсің. Тіпті оларды былай қойғанда Л.Н. Толстойдың «зұлымдыққа қарсыласпа» деген қағиданың негізінде дүниеге келтірген діни — фәлсафалық ілімі осы Яссылық машайықтардан бастау алғандай. «Бағзы біреу тепсе, разы болып мойын ұсынған» («Диуани Хикмет»); «Біреу зәбір-жапа жасаса, қарымына рахат көрсет» («Ақиқат сыйы»); «Жамандық жасаған кісіге сен жақсылық жаса» («Ақиқат сыйы»). «Кімде-кім сөксе, (тәніне) аяғымен тепсе, қарымына ондай сабаздар қуаныш, рахатқа жолығады» («Диуани Хикмет»). Тізе берсек, зұлымдыққа қарсыласпай «таспен ұрғанды аспен үр» деген мағынаға келіп саясатына ақыл-өсиеттер Яссылық машайықтарда баршылық. Олардың Л. Толстой ілімімен үндесіп жатуы да кездейсоқтық емес шығар. Бұл үндестіктің тамырлары тіпті алысқа,  дінінің пайда болу кезеңіне барып тірелсе де ғажап емес.

Яссылық ойшылдардың тағы да бір арнаға тоғысатын мәселесі тіл мен білім туралы. Олардың бірі тіл мен білімнің қажет екенін, ерекше қасиет екенін мойындайды. Бұл орайда «Құтты біліктің» де ықпалы жоқ емес. Алайда тіл мен білімнің пайда — зиянын бағамдауда Яссылық ойшылдардың өзіндік ерекшеліктері де бар. Мысалы, машайықтардың ұлығы Қ.А. Яссауи тіл құдіретін Аллаға мінәжат етуге пайдалануды үндейді, білімді қиямет күні Алла-тағала алдында есеп-қисап берудің таптырмас құралы деп есептейді.

Ал А.Игүнеки болса тіл, білім мәселесіне басқа тұрғыдан қарайды. Оның ойынша, білім — бақытқа бастайтын жол. Надандар білімнің бағасын біле алмайды. Бұл орайдағы А.Игүнекидің ойлары Ж.Баласағұнимен іштей үндесіп жатады. Тіпті сөзбе-сөз қайталайтындай әсер қалдырады. Ж.Баласағұни назарынан қазақтың мақал-мәтелдерінде кездесетін «білімді мыңды жығады, білекті бірді жығады», «білімінің өзі өлгенмен аты өлмейді, хаты өлмейді» іспетті қанатты сөздер де тыс қалмаған. А.Игүнекидің білім туралы ойларында діни — мистикалық үстемдік еш байқалмайды. Бұл орайда ол ұстазынан әлдеқайда биіктеп, жаңа тұғырға көтерілген десек, артық айтпаған болар едік. Ал оның тіл, әдептілік пен тәртіптілік туралы ой — толғаулары да ұстазынан гөрі Ж.Баласағұниге жақын. Ал кейбір сөз тіркестері еш өзгеріссіз қайталанады. Мысалы, «тіліңді тарт, тісің сынбасын», «Тіл жараласа жазылмайды, оқ жараласа жазылады» деген сияқты өсиет сөздер Ж.Баласағұниде де бар. Ал енді Игүнекидің тіл туралы айтқан басқа пікірлері де жоғарыда ескертілгендей Ж.Баласағұни ойларымен үндесіп жатады. Ал А. Яссауи болса жалған сөйлеп, езінің дүнияуи мүдделерін жүзеге асыратын екі жүзді иман – молдаларды, дем салып үшкіріп, тұмар жазып беріп, дүмше молдалыққа бой ұрып, иманын сатқан дінбасыларын әшкерелейді. Оның бұл үрдісін шәкірттері де барынша қолдаған.

Алайда, фәлсафалық ой кешудің Яссылық үрдісіне дін Исламға тән қайшылықтардың бәрі жұғысты болған. Оның себебі айтпаса да түсінікті. А. Яссауи де, оның шәкірттері де сол кездегі үстемдік құрған діни идеологияның аясынан шыға алмады. Бірақ та бұл жағдаят олардың ойлау үрдісіне тән кейбір диалектикалық пайымдаулар мен қисынды тұжырымдарды жоққа шығара алмайды. Әлбетте, жаппай пайымдаулар күнделікті тұрмысты зерделеудің, танымдық тағлымнан ғибрат алғандықтың жемісі. «Ұлыс, болсаң кішік бол», «Мың досты көп деме, бір дұшпанды аз деме», «Бал жеуді жақсы көрсең, араның шағатынын да біл» сияқты нақыл сөздердің шығу төркіні өмірлік тәжірибені сараптаудан бастау алатыны да ақиқат нәрсе.

Яссылық ой кешу үрдісінің диалектикалық нышандары әсіресе ахлақ ұйымдарына байланысты ширай түседі. Сараңдық — жомарттық, көнбістік — тәкәппарлық, нәпсі — парыз, қайырымдылық — қайырымсыздық, әлжуаздық — қаталдық, қасірет — қуаныш сияқты ұғымдар қарама-қарсылықтар деңгейінде қарастырылады. Яссылық ойшылдардың ішінде ой кешудің аталмыш үрдісі А.Игүнекидің «Ақиқат сыйында» кешелі көрініс тапқан: «мінездің жақсысы, әдептің мінезі, — дейді ол, — жомарттық. Ол — сараңның айнасы». Мұндай нұсқалық үлгі боларлықтай ой маржандары А.Игүнеки шығармашылығында жеткілікті екен. Мұндай үлгілерден оның ұстазы А. Яссауи де, әріптесі С.Бақырғани да кенде емес. Көрші отырған Өзбекстанда олардың тәрбиелік мәні бар нақыл сездері мектеп бағдарламасына әлдеқашан енгізіліп, танымдық-тағлымдық міндетін атқаруда. Бұл тұрғыда Қазақстан ұятты болып отыр. Осы мәселе ез шешімін тезірек тапса, кеңестік заманда «діни — мистикалық ағым» деген айдар тағылып, қоғамдық өмірден алапестей аластатылған Яссылық діни — фәлсафалық ой кешу үрдісінің тәуелсіз Қазақстанның мақсат-мүддесіне лайықты ұрпақ тәрбиесіне игі ықпалын тигізіп, болашақ қоғамды ізгілікке, имандылыққа, шүкіршілікке, салауаттылыққа үндейтін ұлттық рухани қазынаға айналатынына шүбә жоқ