Курстық жұмыс: Қазақ әдебиеті | Л.Толстойдын Анна Каренина романын аудару тарихы » ZHARAR

КІРІСПЕ
Л.Н.Толстой шығармашылығы жатқан бір кең дүние, бүкіл әлем. Оның шығармаларында қамтылмайтын өмір құбылысы, айтылмайтын ой жоқ десе де болады. Оның кейіпкрелері мінез-құлқы мен әдет-ғүрпы жағынан мейлінше әр алуан. Оның тілі — орыс тілінің бүтін бір қоймасы. Жазу мәдениеті мен стилі жағынан ол жалпы орыс әдебиетінің шыңы. Сондықтан да Толстой сияқты ұлы жазушының шығармаларын қазақ тіліне, аудару — тек аудармашылар үшін ғана емес, бүкіл қазақ тіліне, қазақтың қазіргі өскелең мәдениетіне зор сын.
Қазақ халқының ұлы ағартушылары Ыбырай Алтынсарин мен Абай Құнанбаев, өздерінің жазушылық және ағартушылық қызметтерімен, өткен ғасырдың жетпісінші жылдарында орыс мэдениетіне жол ашты. ¥лы Абайдың ақындық — аудармашылық қайраткерлігінің құдіретіне «орыстың данасы Пушкин өзінің сүйікті Татьянасын қолынан жетектеп, кең қазақ сахарасына алғаш рет қадам басты» (М.Әуезов). Ал Ы.Алтынсариннің жазушылық-педагогтік қызметінің арқасында өзінің дана сөздерімен орыстың алып жазушысы Лев Николаевич Толстой келді.
Әрқайсысы өзінше орыс мэдениетінің асқары, орыс тарихының дәуірі болып табылатын бұл екі адамның қазақ тарихынын, белгілі бір кезеңінде жарқ етіп бой көрсетуі кездейсоқ нәрсе емес еді. Бұл ғасырлар бойы қараңғылықта қамалып, тоқырау шегіне жеткен, бақытқа бастайтын жарық сәулені көксеп шарқ ұрған халық көшінің тарихи бетбұрысы болатын. (4-9)
«Орысша оқу керек, хикмет те, мал да, өнер де, ғылым да — бәрі де орыста тұр. Залалынан қашық болуға, пайдасына ортақ болуға, тілін, оқуын, ғылымын білмек керек. Сен оның тілін білсең, көкірек — көзің ашылады», — деп Абай айтса, «…Шын білім беретін, пайдалы мәліметтер беретін ғылыми күрделі оқу қүралдарына жол салып беретін …. өзімізге ең жақын орыс тілі…» деген болатын Ы.Алтынсарин. Сол заманда қазақ үшін өсіп, өркендеудің бірден-бір дүрыс жолы — ұлы орыс халқының демократияшыл мәдениетінен үлгі алу, орыс халқымен достасып, ынтымақтаса, селбесе білу деп білді.
Қазақ өмірінде көркем аударма (орысшадан қазақшаға аудару) тарихының алғашқы бетін Ы.Алтынсарин ашты. Оның аударған еңбектері бұрын қолжазба ретінде өзі ұйымдастырған мектептерде оқылып, белгілі бір аймақтарда ауыздан ауызға тарап келгенін есептемегенде, 1879 жылы шыққан «Киргизкая хрестоматиясында» алғаш рет жарық көрді.
Көркем әдебиет саласынан алғанда, Алтынсарин аудармаларының жалпы саны Ә.Дербісәлиннің анықтауынша отыз бес болса, оның ішінде Л.Н.Толстой шығармалары алтау.
Ы.Алтынсариннің аударған әңгімелері: «Айуанның естісі көп, бірақ адамдай толық ақылы жоқ» («Пожарные собаки»), «Асыл шөп» («Дорогая травка»), «Данышпан қазы» («Праведный судья»), «Жамандыққа жақсылық» («Вазирь Абдул»).
Абайдың Л.Н.Толстой шығармаларынан аударма жасағандығы әзірше белгісіз. Әйтсе де ол Тослтойды жақсы білді. Оның шығармаларын оқып, рухани азық алып отырды.
Ең алғаш Л.Н.Толстой шығармалары «Дала уәлаятының газетінде» басылып шықты. Бұл газетке басылған көп көркем шығармалардың ең күрделісі — Л.Н.Толстойдың «Суратская кофейная» дейтін ұзақ әңгімесі. Бұл әңгіме газеттің 1900 жылғы 10,11 сандарында екі тілде қатар басылды. «Суратская кофейная» Л.Н.Толстойдың дін тақырыбына жазған көп шығармаларының бірі. Ол өзі мұны француз Бернардин де Сен-Пьерден аудардым дейді. Ал Толстой мұрасын зерттеушілер оның әңгімесінің мазмұнын ғана алып, еркін жазып шыққанын көрсетеді.
Аударма қазақ тілі мен әдебиетінің сол кездегі дәрежесіне қарағанда, бір қыдыру тәуір жасалған. Автордың стилі толық сақталмағанымен, айтайын деген ойын қазақша түсінікті және жатық етіп еркін жеткізеді. Аударманың қазақша атауы — «Сурат кофейнасы» деп берілген (10-11).
Қазан төңкерісіне дейінгі қазақ тілінде шығып тұрған мерзімді баспасөз ұйымдарының ең өрелісі де, өмірлісі де «Айқап» журналы болды. Тіл мен әдебиеттің мәнін түсінген журнал ұжымы оның үлкен бір саласы болып табылатын көркем аудармаға да орын берді. Онда әсіресе орыс әдебиетінің туындылары көп аударылып басылды. Л.Н.Толстойдың «Илия» деген әңгімесін Ахмет Баржақсин деген азаматтың аударуымен басылып шықты. Ол кісі кейін 1923 жылы қазақтың мақал-мәтелдерін жинап, Мәскеудегі Орталық Күншығыс баспасында «Мың бір мақал» дейтін кітап бастырып шығарды. Осы «Айқап» журналында оның басқа да аудармалары бар. Ол әдебиет тарихында азды-көпті аты бар, мәдениетіміздің дамуына үлес қосқан адам. Оның көркем ойдан хабары бар екендігі Л.Толстойдың осы әңгімесінің аудармасынан да байқалады. (5-110)
Спандияр Көбеев Л.Толстойдың «Өтірікші» («Лгун») дейтін әңгімесін өлеңмен жазып аударды. Мұнан басқа С.Көбеевтің «Үлгілі бала» дейтін хрестоматиясында Л.Н.Толстойдың он төрт әңгімесі бар. 1872-1875 жылдары басылып шыққан «Азбука» және «Новая азбука» деген кітаптарынан алынған. Әңгімелерді аударуда Көбеев негізінен Алтынсарин үлгісін қуады, яғни ең алдымен ағартушылық-педагогтік мақсаттардың тұрғысынан келеді де, аударманың сол кездегі қазақ ұғыма лайықты, оқушыға түсінікті болу жағын көздейді. ( 4 – 25)
Тағы да бір аудармашы Тайыр Жомартбаев. Л.Толстойдың пелагогикалық рухта жазылған шығармаларынан идеялық әсер алып өскен ақын. Л.Н. Толстойдың «Праведный судья», «Старый дед и внучек» дейтін әңгімелерін өлеңмен аударған. Мұның біріншісі — Ы.Алтынсариннің хрестоматиясындағы «Данышпан қазы» деп аударылған әңгіме де, екіншісі — Спандияр Көбеевтің «Атасы мен немересі» деп аударғаны. Т.Жомартбаевтың аударамсында бұған біраз өзгерістер енгізген. Жанр өзгешелігіне қарамай, әңгіменің жалпы желісін, кейде тіпті ұсақ детальдарына дейін қалдырмай жеткізуге тырысқан аудармасы, оны жеке — жеке тарауларға бөліп, әрқайсысына бөлек-бөлек тақырып, ат қойып шыққан. Олар мынадай: 1. Махмұд патша һәм қайыршы; 2. Билік; 3. Майшы сөзі; 4. Ғаділ би қазы; 5. Бай бірлән қайыршыға билік; 6. Билік соңында; 7. Махмұд патша биге өзін танытқаны. Ең соңында аудармашы «Л.Н.Тослтой матәржім: Т.Жомартбаев» деп қол қояды. Тайыр Жомартбаевтың осы аударма еңбегінің өзінен де Абайдың сарынын байқау қиын емес .(18-96)
Қазақ әдебиетінің классигі М.Әуезов Л.Н.Толстойдың «Будда» деген әңгімесін 1918 жылы аударып, журналда жариялаған. Жас Мүхтар тарапынан нақ осы әңгіменің Л.Толстой қазынасынан таңдап алынуының өзі оның сол кезедегі идеялық ауытқушылығының бір көрінісі болса керек. Мұхтар Әуезов әлем әдебиетінде өзі ерекше құрметтеп, ұстаз түтқан екі есімді бөліп айтты, олар прозада — Л.Н.Толстой, драматургияда — Шекспир. Бұлардың шығармаларын оқып, зерттеп үйрену үстіне Әуезов қазақ әдебиетінің асыл қазынасына қосылған, жанрлардың дамуына ықпал жасаған классикалық аудармалар тудырды . (23-297)
Л.Н.Толстой шығармаларының аударылуы бұдан бұрын аталғандарынан басқа, 1931 жылы оның балаларға арналған «Филипок» деген әңгімесі (аударған А.Шақышев), 1936 жылы «Булька» (аударған М.Әуезов), сол жылы «Кавказ тұтқыны» (аударған Ә.Сүлейменов) сол жылы «Балалар әңгімесі» дейтін шағын жинақ шықты. Онда «Сүйек», «Қарт атасы мен немересі», «Филипок» әңгімелері енгізілді.
1937 жылы Қ.Сағындықов «Балапан» деген әңгімесін және Ғ.Себепов «Филипок» әңгімесін жаңадан аударды. 1948 жылы «Үш аю» әңгімесінің аудармасы жарық көрді. Бірақ аудармашысы белгісіз. 1950 жылы «Қажы Мұраттың» жаңа аудармасы Қ.Сағындықовтың аударылуымен шықты. 1952 жылы «Севастополь эңгімелері» деп аталатын циклден алынған үш әңгімесінің «Шапқын», «Ағаш кескенде», «Кавказ жайындағы есте қалғандардан» деген әңгімелер жинағы Ғ.Ахметов пен Ә.Ипмағамбетов аударған. 1953 жылы «Анна Каренина» романының бірінші кітабы, 1955 жылы екінші кітабы Ғ.Ормановтың аударуымен, С.Омаров аударған 38 эңгімелер жинағы, 1956 жылы «Қыс» дейтін жинақ (Ғ.Қайырбеков пен Ә.Көпбаев екеуі аударған 38 әңгімеден құралған), 1961 жылы «Әңгіме, ертегі, мысалдар» дейтін жинақ (аударған Ф.Дінисламов, Ө.Тұрманжанов, Ғ.Есбатырова) жеке-жеке кітап болып қазақша басылып шықты. Бұлардан басқа 1948 жылы Алматыда болған «Қазақ елі» баспасы «Қажы Мұрат» повесін (Қ.Сағындықов аудармасы), 1954-1955 жылдары «Жаңа өмір» баспасы «Анна Каренина» романының бірінші, екінші кітаптарын (Ғ.Орманов аудармасы), 1954 жылы «Севастополь әңгімелерінің жинағын» (Ғ.Ахметов пен Ә.Ипмағамбетова аудармасы) араб әрпінде басып шығарды. (4-73)
Осылардың бәрін қорыта келгенде, бізде Л.Н.Толстойдың, әсіресе, балаларға арналған әңгімелері көп аударылып, көп тарап жүргендігі байқалады.
СССР Ғылым академиясының А.М.Горький атындағы дүниежүзілік әдебиет институты мен мемлекеттік Л.Н.Толстой музейі бірігіп, 1955 жылы шығарған «Библиография произведений Л.Н.Толстого» деген кітаптағы Э.Зейденшнурдың «Сочинения Л.Н.Толстого в СССР» деген кіріспе мақаласында: «В 1948 году вышли первые два тома «Война и мира» на казахском языке в переводе казахских писателей С.Муканова и Т.Нуртазина» делінген. Бұл қате мәлімет. Қырқыншы жылдардың бас кездерінде бұл екі жазушының Толстойдың «Соғыс және бейбітшілік» романын аударуға кіріскені рас. Одан кейінгі кездерде бұл романды М.Жанғалиннің, Ғ.Оспановтың аударып жүргендігі туралы да талай хабарлар болған. Ақыры, тек соңғы кезде ғана бұл роман төрт кітап болып толық қазақша басылып шықты. Оның бірінші, екінші және төртінші кітаптарын жазушы М.Жанғалин аударған. Ал үшінші кітабының аудармасына үш адам қатыстырылған. Олар: Ғ.Қайырбеков, Ә.кекілбаев, Қ.Исқақов. (4-85)
Л.Н.Тлстой шығармалары өткен ғасырдың жетпісінші жылдарынан бастап күні бүгінге дейін дамылсыз аударылып келеді. Қазақ жұртшылығы қазір оның ұсақ әңгімелерінен бастап, ең ірі туындысы -«Соғыс және бейбітшілік» пен «Анна Каренина» романдарын өз ана тілінде оқитын болды. Толстой шығармалары өмірдің өзіндей шексіз де шетсіз. Қандай бір өнер туындысы болса да, өмірді нақ өзіндей етіп абсолюттік тұрғыда толық бейнелеп жеткізе алмайтыны сияқты, Толстой шығармаларын аударғанда да, оның бар қасиетін мүлде толық етіп жеткізу қиын. Оның үстіне, аударманың тарихи категория екенін, әдеби тіліміздің даму процесі жедел жүріп жатқанын, бүгінгі қолданылып жүрген кейбір норманың біраздан соң өзгеріп қалуы да ықтимал екенін ескеруіміз керек. Л.Н. Толстойдың «Анна Каренина» романының қазақша аудармасын талдай отырып, оның өзіне тән стиль ерекшеліктерін қалай жеткізгеніне тоқталып өтпекпін. Олардың ең бастысы — автордың үн-ырғағын, бейнелеу жүйесін, сөз саптау мәнерін, яғни бүкіл стилінің қалай аударылғанына назар аудару.

I тарау. Л.Толстойдың «Анна Каренина» романының қазақ тіліндегі аударма тарихы
Әдеби тілімізде Л.Толстой шығармаларын игере бастау — аударма әдебиетіміз үшін ғана емес, жалпы қазақ әдебиеті үшін де елеулі кезең. Әдебиетшілер қауымы мен оқушылар жұртшылығының бұл аудармаға ерекше ықылас қоятыны да, аударушының өзгеден ерек сарапқа түсетіні де осыдан. Орыс тілінің ересен мол байлығын, бар күш-қуатын, сан қилы әсерлі бояуын еркін де шебер меңгерген жазушыны қазақ тілінде сөйлету аса қиын, құрметті іс. Осындай салмағы ауыр сенімді, абыройы мен азабы тең еңбекті мойнына алған Ғали Ормановтың батылдығына, осы сапардағы нарлығына сүйсінетінімізді ең алдымен айта кетеміз. ( 14 – 84)
Әрине, Толстойдай алыпты жеткізе аудару қанша кәнігі әдебиетші, сұңғыла ақын болғанымен Ғалиге оңай емес. Бірақ, осы тұста аударушының күшін іркіп аянып қалмағаны, көп ізденіп, көп ойланғаны айқын аңғарылады. Мұнысы жақсы ниет, шынайы пейілінен ғана емес, көп сәтте сүйіндірерлік еңбек жемісінен де көрінеді. Кейде жиі, кейде сирек кезедсетін ірілі-ұсақты кемшіліктері болғанымен де тұтас алғанда аударма түпнүсқаға жетеқаба, және оның жалпы көркемдігін кең аңғартып, негізгі қасиеттерін едәуір жақсы жеткізеді. Аударушының қазақ тілінің сөз байлығын мол пайдаланғаны (рас, осы молдық кейде талғаусыздыққа да соқтырады, ол жайында сөз кейін), әдеби тіліміздің соңғы табыстарын игере білгені даусыз. Аударманың жақсы қасиетін, көркем үлгісін аңдататын мынадай бір мысал келтірелік:
«Ол кезде өзін бақытсызбын дегенмен бақыты алда болатын: кәзір болса, жақсы бақыт дегендер артта қалды деп сезінді ол. Анна да алғаш көргендегісінен мүлде өзге болып кеткен. Құлығы да, көркі де өзгеріп құлдилай түскен. Анна өзі далыя жайылып, актриса жайын айтқан кезде, бет пішіні де әрін бұзып жіберген бір долы әлпет көрсетіп кетті. Вронский Аннаға қарағанда, жүлған гүлі солған соң көркіне бола жұлам деп қор еткен гүлінің сол шырайын әрең барып аңлаған адамша қарады». (1;104)
Мінеки, адам басындағы шытырман, қилы сезімді, өң құбылысының аса әсерлі, нәзік көрінісін аударушы түпнұсқаға жеткізе бергені даусыз. Тағы да бір-екі мысал келтірейік.
«Фру-фру қай аяғын бұрын басарын білмей қалғандай, тізгінді тал мойнымен соза тартып, үстіндегі адамды жайлы арқасына жатық ырғай, серіппеше майысып тұра жөнелді». (1; 221)
«Вронский енді озуым керек-ау деп оласымен-ақ, Фру-фру да сол ойын біле қойып, ешбір деметпей көтеріле сілтеген күйі, Махотинге нағыз қолайлы, керме жақтан кеп жақындай бастады. Махотин керме жақты бермеді. Вронский сырт жағынан орала озайын дегенше, Фру-фру да аяғын қалт өзгерітіп, дәл сол жағынан кеп оза бастады. Фру-фрудың қарауытып терлей бастаған иығы Гладиатордың сауырына қатарласып та қалды. Екеуі біраз жерге қатарласа сілтеді. Екеуі бірақ, тосқауыл алдына таянған жерде, Вронский үлкен айналмаға жеткізбейін деп, тізгінге сүйеген күйі, Махотиннен дәл төбешікке жеткенде сып етіп өте шықты. Вронский Махотиннен озуын озғанмен, қалыспай келе жатқанын да қалт сезіп, Гладиатордың біркелкі дүрсілі мен танауынан үзіле-үзіле шыққан әлі тіпті тың тынысын дәл арт жағынан тынбай естіді де отырды» (1;224).
Осы келтірілген үзінді өз қасиетіне өзі куә. Мүның қазақ әдебиет тілінің ең табыстарына жататыны, Толстойдың жәй сөз мағынасы ғана жетпей, оның аса көркем тілінің қазақ әдебиетіне өң беріп, қазақ оқушыларын сүйсіндіре келгені көрініп тұр. Толстой сөзінің ажарын жеткізетін аударушы кем де кем.
Тахауи Ахтановтың «Анна Каренина» қазақ тілінде» мақаласында аудармашы жайлы былай делінген: «Аударушының ең негізгі мақсаты автордың ойын ғана емес, оның өзіндік стилін, суретшілік ерекшелігін, барлық бояуын, шығарманың рухы мен тынысын жеткізіп бере білу. Осы тұрғыда айырқша бір есте болатын нәрсе көркем шығарманың жалпы бейнесін ғана емес, оның өзіндік ажарын да аудырмай жеткізу. Толстой шығармасын әсіресе «Война и мир», «Анна Каренина» «Воскресение» сияқты алып шығармаларын аударудың айрықша қиын екенін айтып жатудың қажеті жоқ. Толстойдың рухани дүниесін суреттеудегі әрі аса нәзік, әрі қуатты шеберлігі, жалғыз тәңірім деп шындыққа ғана табынған осы жазушының ақаусыз көркемдік шындығы аударуға келгенде кім-кімді болса да талай қиналдырады. Толстой адамның сырт бейнесін, құбылысын, оның ішкі дүниесі мен табиғатты астастырады да, оны мейлінше дәл, ақаусыз шын қалпында суреттейді. Осыдан барып адамның сырт пішіні өң құбылысынан, ал бұл екеуі ішкі дүниесі құбылысынан ажырамай, бірін-бірі әсем толықтырып кейіпкердің нағыз толық бейнесін аңғартады. Осы көріністер қаншама әсем суреттелгенімен онда әдемілік үшін қолданылған, бірақ шындыққа ақау түсіретін бір «сұлу сөз» болмайды. Толстой шеберлігінің көп жақтарын толық болмағанмен аударушы біраз жерде-ақ сәтті игерген». (5-86)
«Аннамен сол сөйлескен сайын-ақ, Аннаның көзінен қуаныш нұры жалт етіп, бақыт күлкісі қызғылт ернін қымтып қалып тұр… «Анау қайтты екен» деп, Кити Вронскийге қарап жіберді де, шошып кетті. Китидің Анна жүзінен көргендерінің барлығы сонда тұр екен. Қашан болсын сабырлы, орнықты көрінетін мінезі мен жүзіндегі алаңсыз салғырттық әлпеті қайда кетті десеңші өзінің? Жоқ, кэзір ол Аннаға тіл қатқан сайын, алдына жығыла кететін кісідей, басын сәл еңкейте түсіп отыр да, көз қарасынан жеңілу мен жасқанудың ғана әлпеті көрініп тұр». (1-94)
Бұл Анна мен Вронскийдің бір құбылысы болса, Анна сезімі арқылы берілетін, Каренин мінездемесін айқындай түсетін көрініс мынау: «…Анна ілгері қарай етпеттей отырып, ат қасына барып, соған міне жөнелген Вронскийге көз аудармай қараған кезде де, күйеуінің сол тынымсыз, жексұрын даусын естіді де отырды. Ол өзі Вронский үшін қорқам деп бір қиналса, күйеуінің сол, өзіне тынымсыз шыңылдап естілген, нәші-қанық нәзік даусынан одан бетер қиналды» (1-234-235).
Бұл үзіндіде аударушы Толстой тіліндегі сурет пен әсерді дәл жеткізіп бере отырып, және де осы жолда ізденіп, аударма арқылы қазақтың әдеби тіліне тың бояулар, әрі көркем, әрі соны сөз орамдарын, суреттеу машығын енгізген. Осы арада айта кететін нәрсе, Толстойды аудару үшін осы күнгі әдеби тілімізде қалыптасқан суреттеу үлгілерін, тіпті оның ең озықтарының өзін пайдалану жеткіліксіз; ол үшін жолдағы ең соңғы қол жеткенімізді толық баурай отырып, талай-талай соны, тың бояуларды қажымай ізденіп батыл да, орынды да енгізе білу қажет. Бірақ өкінішті нәрсе аударушы ылғи осылай етпеген. Көп жерде-ақ қазіргі бар әдеби суреттеулердің дайын үлгілерін ала салған. Сөйлемдердің жатық, қазақы болуына әсіресе назар аударып, талай кезде-ақ Толстой бояуын солғындатып, сөйлемдердің қырын жонып «жалпақтау» етіп жіберген. Рас «Война и мир», «Анна Каренина» сияқты романдарды қазақ тіліне аударудың жоғарыда аталғандардан өзге тағы да бір ерекше қиындығы — мұнда орыстың сол замандағы свет қауымы, сол қауымның өзінің неше түрлі сатылары суреттеледі. Олардың сан қилы қарым-қатынасы, өзіндік психологиясы, осыған сай әдет-дағдысы, мінезі, сөзі бар. Осының бәрінің орыс оқушыларына көбірек кәнігі қалыбы да бар. Осы күнгі өшкен свет нәзіктерін қазақ оқушыларына жеткізіп беру аса қиын. Екіншіден, Толстой ғана суретттей білген адамның нәзік, терең психологиясын жеткізу де оңайға соқпайды. Бірақ, осы жолда аударушының ізденуі де жеткіліксіз сияқты. Мынадай бір қарапайым мысал келтірелік.
«- Дарья Александровна приказали доложить, что они уезжают».
«- Дарья Александровна біз кетеміз, соны айтып бар деді». (1-9)
Бұл Стиваға баяндап тұрған камердинердің сөзі. Малайлардың төрелерінің алдында кішілікпен сыпайы ғана сөйлейтіні осы арада аңғарылмай тұр. Сонымен бірге қожаннның аузынан шыққан әр сөз малайға әсір екені де байқалмайды.
«- Одни или с супругом? — спросил Матвей»
«- Өзі ме екен, күйеуімен келе ме екен? — деді Матвей». (1-9) Осында күйеуі (муж) демей-ақ, жұбайымен десе орынды емес пе? Және де осы диалогтың сапталуы ақсүйек пен қызметшінің арасындағы сөзге емес, тең құрбы екі адамның шүйіркелескеніне ұқсайды.
Міне, осы сияқты шен-дәрежеге, тәрбиеге байланысты ізет-сыпайылықтар анайылаңқырап кетіп отырады.
Тек қана адамдардың қырым-қатынастарын беруде ғана емес, автордың қилы-қилы суреттеулері мен мінездемелерін де аударушы көбіне-ақ қалтарысын елемей тіке тартып, едәуір жабайылатыңқырап алады…….